АЛРОСА тулалыыр эйгэ харыстабылыгар болҕомтолоохтук сыһыаннаһар. Ол аата, бастакытынан, оҥорон таһаарыыттан үөскүүр салгыны киртитэр бэссэстибэ, быыл тахсыытын, туһаныллыбыт матырыйаалы аҕыйатыыга, туһаныллыбыт сири чөлүгэр түһэриигэ тиһиктээхтик үлэлэһэр.
Иккис өттүттэн, экология араас тэрээһиннэрин, айылҕа харыстабылыгар анаммыт аахсыйалары, бырайыактары, бырагыраамалары торумнаан үлэлэтэр. Ол иһигэр өрүстэри, күөллэри балыгынан байытыы, кыыл таба айанныыр суолун билим өттүттэн чинчийии, араас суол социальнай-экологическай тэрээһиннэри ыытыы киирэр. Алмаас хампаанньатын Экологияҕа киинин айылҕа харыстабылыгар уонна КМНСтары кытта үлэлэҕэ салаатын начаалынньыга Алена Дьяконова биһиэхэ быйылгы саҥа бырайыактары билиһиннэрдэ:
«Быйыл биһиги кыыл таба айанныыр суолун үөрэтиини, өрүстэргэ, күөллэргэ балыктары ыытыыны салгыы ыытабыт. Чернышевскайдааҕы балык собуотун кытта балыгы үөскэтиигэ сыһыаннаах дуогабары таһынан быйыл үрүҥ эттээх күндү балыгы – чыыры үөскэтиинэн дьарыктанар “садковай лииньийэни” оҥорууга тус сыаллаах үбүлээһини көрөр туһунан дуогабар илии баттанна. Ону таһынан быйыл үлэ хас да саҥа көрүҥнэрэ бааллар.
Бастакыта, тыа баһаарын кыһалҕатыгар сыһыаннаах. Тыа умайыыта ойуур экосистиэмэтигэр, ирбэт уонна тоҥ буорга дьайыытын билим өттүттэн чинчийэр үлэ ыытыллыа. Бу кыһалҕа барыбытыгар сыһыаннаах: хампаанньаҕа, өрөспүүбүлүкэҕэ, дойдуга, уопсайынан, аан дойдуга бүтүннүүтүгэр. Улахан тыа, ойуур умайыыта бүтүн планета ойуурун экосистиэмэтигэр улаханнык дьайар.
Иккиспит – РАН СО Криолитозона биология кыһалҕаларыгар институтун кытта кыттыһан, сүтэн-иҥэн эрэр көрүҥҥэ киирсэр Алтан Харах хааһы (Гусь пискулька) үөрэтэр уонна харыстыыр бырайыагы саҕалыыбыт. Бу хааһы сэрэнэн тутан, бэлиэлээн баран ыыталаан, айанныыр суолларын үөрэтии барыаҕа. Ол курдук, Биология институтун орнитологтара хаас ити көрүҥэ сыллата аҕыйаан иһэрин быһаарбыттар. Ол эрээри билиҥҥитэ аҕыйааһын төрүөтэ быһаарылла, чопчулана илик. Алтан Харах хаас Кытайга кыстыыр. Онон, учуонайдар Кытайдааҕы кэллиэгэлэрин кытта бииргэ үлэлэһэри былаанныыллар. Онон, бырайыак, баҕар, норуоттар икки ардыларынааҕы да таһымнаах буолуон сөп.
Түгэнинэн туһанан, экология хайысхатыгар үлэлэһэр Саха сирин билимин бэрэстэбиитэллэрин уонна уопсастыбаннай түмсүүлэрин уонна бары бэтэрээннэри идэбит бырааһынньыгынан – Эколог күнүнэн – истиҥник эҕэрдэлиибин!” – диир Алена Дьяконова.
Маны таһынан АЛРОСА “Саха сирин тыыннаах алмаастара” паарканы салгыы өйүүр. Хампаанньа хас сыл аайы сэдэх кыыллар популяциялара сүппэтин, харыстанарын туһугар 4-түү мөл. солк. көрөр. Бу паарканы кытта АЛРОСА Экологияҕа киинэ араас тэрээһиннэри ыытар. Ол быһыытынан, бэс ыйын 5 күнүгэр бэлиэтэнэр Аан дойдутааҕы тулалыыр эйгэ уонна Арассыыйатааҕы Эколог күнүгэр сыһыаран, киин үлэһиттэрэ пааркаҕа тахсаллара – үтүө үгэс. Бу күн бырагырааматыгар кыыллары аһатыы, киин кэлэктиибэ биир сомоҕо буолуутугар туһуламмыт араас тэрээһиннэри ыытыы киирсэр.
“Саха сирин тыыннаах алмаастара” паарка сылы эргиччи үлэлиир. Ыалдьыттар заповедник устун холкутук күүлэйдиэхтэрин, кыыллары астына көрүөхтэрин, бэл, аһатан да ылыахтарын сөп. Соторутааҕыта паарка саҥа олохтооҕо – бизон оҕото эбилиннэ. Бу туһунан паарка дириэктэрэ Сергей Симонов кэпсээтэ: «Биһиги пааркабытыгар эбирдээх табалар, кулааһайдар, яктар, тайахтар, бизоннар, саха боруода сылгылара, тыатааҕылар, бэдэрдэр, овцебыктар, павлиннар уо.д.а. атын сонун көрүҥҥэ, экзотикаҕа киирсэр кыыллар бааллар. Быйыл биһиги тутаах персонажтарбыт бизоннар буоллулар. Кинилэри манна 2016 уонна 2017 сылларга аҕалбыттара. Бу ыам ыйын 19 күнүгэр бизон, бастакы оҕото, атыыр бизон төрөөтө. Туруга үчүгэй, сүүрэ-көтө сылдьар. Көҥүл сиргэ буолбакка, вольерга сылдьар бөдөҥ кыыл оҕолонуута – сэдэх буолар. Онон, салгыы эбиллии баар буолан иһиэҕэ диэн санаабыт бөҕөх», – диир Сергей Симонов.
Паарка үлэһиттэрэ оҕолор ортолоругар бу саҥа төрөөбүт бизоҥҥа бастыҥ ааты булууга куонкурус биллэрбиттэр. Түмүгэ бу дьыл бэс ыйын ортотугар биллиэҕэ.
Өссө биир интэриэһинэй чахчы – анаабыт курдук, оруобуна 2022 сыл муус устар 27 күнүгэр, Саха АССР төрүттэммитэ үбүлүөйдээх 100 сылыгар, бу пааркаҕа кырачаан як күн сирин көрбүт. 4 саастаах Юленька диэн як аан бастакытын ийэ буолбут. Кырачаан ягы Урааҥхай диэн сүрэхтээбиттэр. “Айылҕа тыыннаах алмаастара” пааркаҕа уопсайа алта як баар, кинилэр паарка хара аһыллыаҕыттан олохсуйбуттар.
Андрей ШИЛОВ суруйуутун ЛОһУУРА тылбаастаата.
