Хамсык кэнниттэн экэниэмикэ чөлүгэр түһэр.
Саха сирин тыһыынчанан тэрилтэтэ норуоттар икки ардыларынааҕы сааҥсыйа усулуобуйатыгар үлэһиттэри маассабай сарбыйыы тахсыбатын туһугар үлэлэһэринэн биллэр. Ону ааһан хамсык кэнниттэн үлэ ырыынага чөлүгэр түһэн, эбиитин саҥа үлэлиир күүскэ наадыйар. Ырытан көрүүнэн, 2028 сылга диэри кэм иһигэр өрөспүүбүлүкэҕэ орто анал уонна үрдүк үөрэхтээх 87 тыһыынча исписэлиис наада буолуоҕа.
Бу туһунан СӨ Нэһилиэнньэ дьарыктаах буолууга судаарыстыбаннай кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Елена Виссарионовна Калашникова интервьютугар кэпсээтэ.
Бу дьыл муус устар 28 күнүгэр СӨ Бырабыыталыстыбатын Бэрэссэдээтэлэ Андрей Тарасенко кэлэр сэттэ сылга экэниэмикэ салаата исписэлиистэрэ наадыйыытын сабаҕалаан көрүү туһунан уураахха илии баттаабыта. Онно сурулларынан, 2028 сылга диэри орто анал үөрэҕи (СПО) уонна үрдүк үөрэх кыһатын бүтэрэр 86 980 эдэр исписэлиис ирдэниэ.
Сүрүн улахан наадыйыы техникуму уонна колледжы бүтэрэр анал идэлээхтэргэ бэлиэтэниэ, о.э. 58 975 киһи ирдэниэ.
Саха сиригэр ордук кэскиллээх идэлэргэ тутуу эйгэтин үлэһиттэрэ киирбиттэр. Ол курдук, манна 15 948 исписэлиис наада буолуоҕа. Үөрэх тиһигин эйгэтигэр – 10 880 бакаансыйа, туһалаах сир баайын хостуур салааларга – 10 764, оттон доруобуйа харыстабылыгар уонна социальнай өҥө хайысхатыгар – 9 925 исписэлиис ирдэниэ. Култуура, успуорт, дьон сынньалаҥын тэрийии уонна саататыы-аралдьытыы өттүгэр кэлэр сэттэ сыл устата 5 153 исписэлиис бэлэмнэниэ. Таҥастыыр бырамыысыланнаска 4 607 исписэлиис үлэ булунуо. Геологияҕа, хайа уонна ньиэп-гаас дьыалатыгар, геодезияҕа – 3 673 уонна судаарыстыбаннай салайыыга, байыаннай куттал суох буолуутугар, социальнай хааччыллыыга –2 016 исписэлиис наада.
Сабаҕалаан көрүү сыыппаралара ити курдук чопчу уонна дьэҥкэ гына бэлиэтэммиттэр. Ол курдук, Саха сирэ чугас эргин кэмҥэ 484 ювелирга, 150 алмааһы кырыылааччыга, таас уонна мас тутуулары чөлүгэр түһэрэр икки исписэлиискэ уонна 2024 сылга тутуу реставратора наада буолуоҕа.
2017 сылтан “Олохтоох каадыры – бырамыысыланнаска” өрөспүүбүлүкэ бырагыраамата үлэлиир. Бырабыыталыстыба бу хайысхаҕа салгыы да сүрүн күүһү, болҕомтону уурарга суоттанар.
– Елена Виссарионовна, “Олохтоох каадыры – бырамыысыланнаска” бырагыраама тыа сирин олохтоохторугар эрэ аналлаах диэн өйдөбүл баар. Ити санаа төһө оруннааҕый?
– Тустаах бырагыраама тыа сирин олохтоохторугар эрэ буолбакка, өрөспүүбүлүкэҕэ олорор уонна регистрацияламмыт гражданнарга барыларыгар анаан оҥоһуллубута. Кырдьык, аан бастаан үлэ көстүүтэ олус уустук тыа сирин олохтоохторо бырамыысыланнаска үлэ булуналларыгар анаммыт буолан, сүрүн болҕомто кинилэргэ ууруллубута. Ол эрээри бырагыраама сыыйа кэҥээн, сайдан истэҕин аайы Саха сирин бүтүннүү хабар буолбута. Күн бүгүн бырамыысыланнас эйгэтигэр бу тустаах бырагырааманан үлэ булуммут дьон түөрт гыммыт биирдэрин саҕа кээмэйэ – тыа сирин 8 245 олохтооҕо буолар.
– Тэрилтэлэргэ бу бачча Саха сирин олохтооҕун булгуччу үлэҕэ ылыахтааххыт диэн былаан бэриллэр дуу? Баар түгэнигэр, ол тэрилтэлэри салыннарбат, былааннар этэҥҥэ толороллор дуо?
– Тустаах бырайыак биир бастакы уонна көхтөөх кыттааччытынан “АЛРОСА” хампаанньа буолар. 2017 сыллаахха бу алмаас тэрилтэтигэр 2021 сылга диэри кэм иһигэр өрөспүүбүлүкэ 1400 олохтооҕун үлэҕэ ылар сорук туруоруллубута. Оччолорго ити соругу олоххо киллэрэр олус уустук буолуоҕа дии санаабыппыт. Онтубут бэлиэр икки сыл иһинэн былаан таһыччы туолбута. 2017 сылтан саҕалаан, 2021 сылга диэри кэм иһигэр “Олохтоох каадыры – бырамыысыланнаска” бырагыраама нөҥүө 36,5 тыһ. киһи үлэ булуммутуттан 7 тыһыынчата АЛРОСА-ҕа үлэлиир.
– Үлэҕэ киирии диэн – биир, оттон олохтоохтук үлэлии хаалыы диэн – туһунан. Эһиги бырагырааманан киирбит үлэһиттэр дьылҕаларын салгыы кэтээн көрөҕүт дуу?
– Биллэн турар. Салгыы үлэлии хаалааччыта баһыйар элбэх. Уопсай бырайыак сүнньүнэн этэр буоллахха, үлэҕэ киирээччи аҥаарын кэриэтэ, о.э. 17 тыһыынча киһи – 35 сааһыгар диэри ыччат дьон, 5,9 тыһ. киһи баахтанан үлэҕэ сылдьар, оттон 3,9 тыһ. киһи – дьыл кэмиттэн тутулуктаах үлэҕэ.
– Үлэҕэ ылыыга олохтоох каадыр өйөнөр, оттон өрөспүүбүлүкэ тас өттүттэн кэлээччи кинилэртэн хаалбыт тобох миэстэҕэ эрэ киирэр диэн, борокуратуураҕа үҥсүү киирээччитэ суох дуо?
– Таҥара көмөтүнэн, оннук хаһан да буолбатаҕа. Ону ааһан, биһиги бу бырайыакпытын эрэгийиэннэр икки ардыларынааҕы уонна федеральнай таһымҥа хаста да билиһиннэрэн, презентациялаан турабыт, онно төттөрүтүн олус биһирииллэр, өйүүллэр. Саха сиригэр үлэтэ суох буолуу көрдөрүүтэ сөбүгэр улахан. Онон, өрөспүүбүлүкэ салалтата олохтоох дьону биир бастакынан үлэнэн хааччыйар сөптөөх уонна кэскиллээх бэлиитикэни тутуһара кэрэхсэбиллээх. Бастаан утаа эрэгийиэн олоҕун хаачыстыбатын тупсарыахха наада. Дьэ, ол эрэ кэнниттэн атын үлэ күүһүн ыҥырар туһунан толкуйдуохха сөп. Ил Дархан тас омук оробуочай күүһүн олохтоохторунан солбуйар соругу туруорбута. Ити чуолаан “Колмарга” сыһыаннаах, онно тас дойдуттан кэлии оробуочай элбэх. Ол гынан баран Ил Дархан сорудаҕа чуолаан “Олохтоох каадыры – бырамыысыланнаска” бырайыак көмөтүнэн туолар, олоххо киирэр.
– Биир туһунан санаа эмиэ иһиллээччи: сир баайын хостуур тэрилтэлэргэ, манна туох да социальнай ноҕуруусканы эбии ылыммат гына, баахта үлэһиттэрин өрөспүүбүлүкэ тас өттүттэн наймылаһаллара барыстаах диэн. Бу сөптөөх санаа дуо?
– Сыыһа өйдөбүл, санаа. Үлэнэн хааччыйааччы хантан эрэ, эрэгийиэн тас өттүттэн үлэһити аҕала сатыырынааҕар мантан үлэһити булунара, үөрэттэрэрэ быдан судургу. Тас өттүттэн кэлээччилэр үгүс өттүгэр уларыйа-тэлэрийэ сылдьаллар. Оҥорон таһаарыы сириэстибэлэригэр хаһаайынныы сыһыаннара суох, харыстаабаттар. Ону ааһан, кинилэргэ командировочнай, айаннарын сыанатын уйунуохтарын наада...
Хамсык хааччаҕын кэминээҕи дьиҥ олох уонна билиҥҥи сааҥсыйа кэминээҕи быраактыка даҕаны бөдөҥ биисинэс биһиэхэ олус социальнай хабааннааҕын көрдөрөр. Хамсык кэмигэр биһиги өрөспүүбүлүкэҕэ дьону үлэттэн ууратыы маассабай көстүүтэ тахсыбата! Сааҥсыйанан сиэттэрэн, биһиги хас нэдиэлэ аайы үлэ ырыынагын ырытан, мониториннаан көрөбүт. Холобур, аҕыйах хонуктааҕыта өрөспүүбүлүкэ 5 тыһыынчаттан тахса үлэнэн хаачччыйааччытыттан ыйыталаһа сырыттыбыт. Генеральнай дириэктэрдэр үлэһиттэрин маассабайдык сарбыйары, үлэттэн тохтотору былааннаабаттарын, салайар кэлэктииптэрин кыалларынан толору илдьэ сылдьар былааннаахтарын официальнайдык биллэрдилэр.
Үчүгэй холобуру “АЛРОСА” хампаанньа тэрилтэтэ “Анаабыр алмаастара” хампаанньа салайааччыта көрдөрдө. Кини Өлөөн уонна Анаабыр улуустарын үлэтэ суох олохтоохторун үөрэттэрэн да туран, үлэ миэстэтинэн хааччыйар туһунан сыл саҕаланыыта көҕүлээһиннээх этии киллэрбитэ. Ол быһыытынан, 45 саҥа үлэһит анал үөрэҕи ааһан, ол түмүгүнэн эксээмэн туттаран, “Анаабыр алмаастарыгар” хайыы үйэ үлэлии сылдьар.
– “Олохтоох каадыры – бырамыысыланнаска” бырагыраамаҕа хапсар туһугар хайаан да үлэтэ суох буолуу булгуччулаах дуо?
– Биһиги Дьарыктаах буолууга судаарыстыбаннай кэмитиэт буолабыт, онон, биллэн турар, үлэтэ суох быһыытынан учуокка турбуттар бастакы уочарат үлэнэн хааччыллаллар. Ол гынан баран тустаах бырагыраамаҕа Саха сирин олохтоохторо бары киирсэр кыахтаахтар. Хамсык хааччаҕа сымнаабытын баттаһа, идэ талыытыгар (профориентация) тэрээһиннэрбитин тута сөргүппүппүт. Муус устарга Илин Эҥээр улуустары хаппыппыт. Билигин Бүлүүгэ, Үөһээ Бүлүүгэ, Кыһыл Сыырга, Ньурбаҕа уонна Сунтаарга барабыт. Бакаансыйа дьаарбаҥкатыгар үлэнэн хааччыйааччылар бэрэстэбиитэллэрэ кэлэн сирэй кэпсэтиини тэрийэллэр (собеседование) уонна үлэ көрдөөччүлэртэн туох ирдэнэрин сиһилии билиһиннэрэллэр. Киһи үлэлиэн баҕарар эрээри, ирдэнэр кылааһа суох түгэнигэр биһиги эбии үөрэтиини ыытабыт. Бөдөҥ үлэнэн хааччыйааччылар бэйэлэрин истэригэр эмиэ үөрэтэр кииннээхтэр. АЛРОСА киинэ соторутааҕыта университет ыстаатыстаммыта.
Өскөтүн үлэтэ суох киһи үлэлиэхтээх сиригэр бастайааннай өрүккэ олоро көһөргө сөбүлэнэр түгэнигэр, өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтэ кини дьиэ кэргэнэ көһөр ороскуотун, сууккатааҕы төлөбүрү, таһаҕастарын илдьиини барытын уйунар. Ону таһынан ыал хас биирдии киһитигэр биир кэмнээх 17,4 тыһ. солк. төлөбүрү бэриллэр.
Саха сиригэр үлэтэ суох буолуу официальнай көрдөрүүтэ – билигин 7 065 киһи. Ол эбэтэр, сыл саҕаланыаҕыттан 978 киһинэн аҕыйаата. Бакаансыйа ахсаана тыһыынчанан эбиллэн, 11 961 миэстэ буолла. Өрөспүүбүлүкэҕэ каадыр кыаҕыгар наадыйыы улаатар сезона аһыллан, үлэтэ суох буолууну аҕыйатар. Маныаха хас сыл аайы СПО-ну уонна үрдүк үөрэҕи 9,5 тыһ. эдэр испэсэлиис бүтэрэрэ үлэһиккэ наадыйыыны быһаарар кыаҕа суох. Анаалыстаан көрүү түмүгэ дьону техникуму идэ ыларга бастакы олук быһыытынан буолбакка, үөрэх кыһатын СКЭтэ суох бүтэрэн, үрдүк үөрэххэ киирэр ньыма быһыытынан эрэ ылынарын көрдөрөр. Онон, биһиги үтүмэн үгүс оробуочай идэлээхтэри бэлэмнээн таһаарабыт да, дьоммут экэнэмиистэр уонна юристар үлэтэ суох аармыйаларын хаҥатарга сылдьаллар.
– Үөрэҕи бүтэрээччилэр олорор сирдэригэр хаала сатыыллар дуу эбэтэр атын оройуоҥҥа көһөргө бэлэмнэр дуу?
– Баһыйар өттүлэрэ, биллэн турар, дьиэлэриттэн чугас үлэлиир баҕалаахтар. Ол гынан баран атын сиргэ көһөргө быһаарыммыттар, үгэс курдук, саҥа сиргэ социальнай адаптацияны бэркэ ааһаллар. Хампаанньаларга настаабынньыктааһын тиһигэ үлэлиир. Биһиги эмиэ өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүн суотугар эмиэ үлэлэһэбит. Холобур, эдэр исписэлиис уопута суох түгэнигэр, госбырагыраама суотугар кини стажировка барар үс бастакы ыйыгар биһиги эбии 19 тыһ. солк. төлүүбүт, оттон кини настаабынньыга 9,5 тыһ. ылар. Ол аата настаабынньыктааһын көннөрү уопсастыбаннай ноҕорууска буолбатах, хамнаһа эбиллэр. Онон, кини үс ый устата саҥа үлэһити оҥорон таһаарыы ымпыгар-чымпыгар сыһыарар, кэлэктиипкэ судургутук киирэригэр көмөлөһөр. Манна даҕатан эттэххэ, уопута суохтары ханна да үлэҕэ ылбаттар диэн санаа оруна суоҕун бу түгэн да көрдөрөр. “АЛРОСА” хампаанньаҕа уонна «Колмарга» эдэр исписэлиистэр социальнай адаптацияны судургутук ааһалларыгар көмөлөөх анал корпоративнай бырагыраамалаахтар.
Биһиги былырыын “Олохтоох каадыры – бырамыысыланнаска” бырайыак түмүгүн таһаарбыппыт. Онно үлэҕэ ылыы бастыҥ көрдөрүүтүн АЛРОСА (3018), «Колмар» (1657) уонна «Арктик Капитал» (542) ситиспиттэрэ быһаарыллыбыта. Онуоха тустаах бырайыак инники күөҥҥэ сылдьааччыларынан АЛРОСА, «Колмар» уонна «Якутуголь» буолбуттара.
Сергей СУМЧЕНКО суруйуутуттан Лоһуура тылбааһа.
