1969 сыл. Михаил Ефимовиһы партия киин комитетын оскуолатыгар икки сылга үөрэххэ ыыталлар.
Үөрэнэ сырыттаҕына, 1970 сыллаахха, мындыр Чиряев Гавриил Иосифович ыҥыран ылан оройуон бастакы сэкирэтээринэн Үөһээ Бүлүүгэ ыытаары кэпсэтэр. Ол саҕана Михаил Ефимович 36 саастаах. Талыллыбыт киһи «сахалыы үчүгэйдик билбэппин» диэн аккаастанаары гыммытын Гавриил Иосифович «Оччоҕо партийнай оскуолаттан тохтуугун» диэн олуйбут. Хайыай, ол саҕана партийнай оскуоланы бүтэрбэтэх киһи инники дьылҕата быһыллар, сөбүлэһэригэр эрэ тиийэр. Сахалыы үчүгэйдик билбэтэ быһаарыылаах.
Ийэтэ Мария Михайловна ыраас нуучча хааннаах Төхтүр бааһынайдарын кыыстара, аҕата саха. Миша 3-4 саастааҕар Эдьигээҥҥэ землянка дьиэҕэ олороллор. Аҕата, куруук балык үлэтин салайар буолан, өрүстэн тэйбэккэ, хоту дойду тыала-кууһа кыайан, ойоҕостотон, пеницилин тарҕаныа биир сыл иннинэ олохтон туораабыт. Эдьигээннэр ол саҕана 3/1 нууччалар, 3/1 сахалар, 3/1 эбэҥкилэр, инньэ гынан, уопсай тыллара нууччалыы буолар. Аны хаҥаластар, үс үйэттэн ордук кэмҥэ суол айаҕар олорон, хааннара балай да уларыйбытын ыччаты кытта үлэлии сылдьан Төхтүр оҕонньорун быһаарыытыттан истэн билбитим. Бары нэһилиэктэргэ барыларыгар сылдьан аныгы эр дьон мунньахха сылдьыбаттарын муодаргыы санаабыттаахпын.
Бааһынай дьахталлара, мустан саҥа-иҥэ буолан баран, улаханы тугу да быһаарбакка тарҕаһан хаалаллар эбит этэ. Улахан Аан эрэ сахалыы тыыннааҕын бэлиэтии санаабытым хаалбыт. Бу отучча сыл түмүгүнэн Улахан Ааннар сахалыы аһы тутан олорбуттарын, ол аһылыгы астына аһыырбытын туоһу оҥостобун. Чахчы төрүт дьарыкпыт сайдыыбыт аргыһа, ис-тас турукпут тутуллар тутааҕа буоларын Михаил Ефимович эмиэ биир тарбахха баттанар киһитэ, миниистир Иван Степанович Сивцевтиин Кэбээйигэ ыччаттарга анаан ыыппыт мунньахпытыгар учуонайдар олохтоохтук быһаарбыттара. Аны Дьокуускай куорат хомсомуолугар үлэлиир кэмигэр сахалыы саҥарар хайҕаммат быһыылааҕа. Биһиги, тыаттан киирбит оҕолор, автобуска киирэн сахалыы кэпсэттэхпитинэ, нуучча дьахталлара «опять на своём, говорите по-русски» диэн мөҕөллөрүн өйдөөн хаалбыппын.
Хаҥалас былыргыта уос номоҕор киирбит, дьону-сэргэни дойдулаабыт Дойдуһа Тарҕан (Дархан), мунньан улууһу тэрийбит Мунньан Тарҕан (Дархан), омугун даххаһыйан да буоллар түмэ, сомоҕолуу сатаабыт, кэлин атын кэлии омуктан көмүскүү сатаабыт Тыгын Тарҕан (Дархан) диэн чулуу дьон үөскүү сылдьыбыт дойдута. Баҕар, ол хаан атын улуустарга тарҕаммыта саханы сайыннарар суолу булларыа эбитэ дуу диэн кэпсэтиилэри Владимиров Афанасий Семенович хаҥалас баһылыгынан үлэлиирин, былыр атын улуустарга барбыт хаҥаластары кэрийэн билсэрин саҕана истэр этим. Үөһээ Бүлүүлэр саха тылын cүмэтин, өбүгэлэрин үгэстэрин тута сылдьар үтүө дьон. Саха боотурдарын иитэр ситимин бу дойду саастаах дьоно хас эмэ үйэлэр тухары харыстаан илдьэ сылдьан баран саҥа кэмҥэ ыччат дьоҥҥо бэлэх ууммутара эти-сиини эрчийэр, чэбдик-чэгиэн олох төрдүн олохтообуттара да туоһулуур. Дэлэҕэ даҕаны, Барахов Исидор Никифорович курдук чаҕылхай киһини иитэн таһаарыахтара дуо.
Чурапчылар биир санааҕа киирэр ураты дьоҕурдаахтар, туох да үлэни кыттыһан кыайар сүдү түмсүүлээхтэр. Ол көстүүтэ Шадрин Алексей Спиридонович нуучча тылын учуутала Дмитирий Петрович Коркины бэйэтин дьиэтигэр олордон, Шарин Николай Ивановиһы обком бастакы сэкиритээригэр сүбэлээн миниистир оҥотторон, успуорт оскуолатын тэрийэр санаатын ылынаннар, Аан дойду чулууларын таһаарбыттара да туоһулуур. Бу Үөһээ Бүлүү уонна Чурапчы улуустарыгар ыччаттары, күрэс түһүлгэтин дьонун кытта мунньахтыырбар, Правительство отчуоттарыгар сылдьан эппит этиибитигэр хайаан да эппиэт ыларбытыттан, бары күргүөмүнэн көхтөөхтөрүттэн, түмсүүлээхтэриттэн, сахалыы саҥарар тыллара баайыттан астынар аҕай этим. Саҥарар саҥалара баары баарынан буолааччы, хайгыахтарын, итэҕэскин-быһаҕаскын аҕаһастык сирэйгэр чопчу этэн кэбиһиэхтэрин эмиэ сөп. Кириитикэлэнэ да олорон, саха тыла баайыттан астынан испэр үөрэ олорооччубун.
Мэҥэ Хаҥаластар атыттар, нэһилиэк нэһилиэктэн олох атын көрүүлээх буолар. Кэлин кырдьаҕастартан билбитим аҥаардара хаҥаластар (хаҥыл хааннаахтар), аҥаардара майалар (сир оҥорооччулар, эбэтэр хаһаас диэн быһаарыллар тыл) эбит. Ол эрэн ылсыбыт үлэлэрин ыһыктыбат үгэстээхтэрин тыа хаһаайыстыбатыгар көрдөрбүт ситиһиилэрэ, Мэҥэ Хаҥаластан төрүттээх Борисов Семен Захарович Сойуус промышленноһын министерстволара манна кэлэн аҥардастыы айбардыылларын тохтоппут хоодуот киһибит туоһулуур. Кычкин Николай Николаевич Аан Дойдуга биллэр дуобат тренерэ, кини кэргэнинээн Бырдыннырова Мария Кузьминичналыын киһи өйүн сүмэтин толору туһаҕа таһаарбыт учууталлар. Птицын Владимир Ильич сахалартан бастакынан Аан Дойду дуобакка тэрилтэтин салайан үрдүк көрдөрүүнү ситиспит биир тыллаах дьоһун киһибит эмиэ бу дойдуттан төрүттээх.
Михаил Ефимович биир тарбахха баттанар киһитин Назаров Семен Николаевиһы 90-с сылларга, биир да сокуон үлэлээбэт кэмигэр, тутуу миниистиринэн үлэлэтэн тутуу бөҕөнү ыыттарбытын киһи бары билинэр. Ол саҕана Баһылыкпыт тутуу сыаната биир квадратнай миэтирэтин сэттэ тыһыынчаттан таһаарбат соругу мунньахтарга туруорарын истэр этим. Билигин таас тутуу сыаната 1 кв. м 150 000 тиийдэ. Бу харчы бүүс-бүтүннүү оҕолоругар дьиэ ылыан баҕалаах дьон, баардарын барытын атыылаан туран, 50 сыл туруохтаах дьиэ, 32-35 сыл кэннэ көөрөттөн хааларын үрдүнэн итиччэни төлүүллэрэ саныахха ыарахан.
Уус Алданнар - туруу дьон, кинилэргэ сылдьан сыр-мыр кэпсэтэриҥ табыллыбат, хайаан да туох эмэ саҥаны, соһуччуну этэн кинилэри сэргэхсиппэтэххинэ эйигин аахайбаттар. Мин санаабар, бу улуустан «Уол оҕо – кэскилбит, эр киһи – эрэлбит» диэн ситиһии биһиги бастакы бэрэсидьиэммит Михаил Ефимович биир чугас киһитэ Мигалкин Афанасий Васильевич тэрийбит уолаттар оскуолаларыттан тирэнэн тахсыан сөп. Аан дойдуга 2022 сыл түмүгүнэн 251 дойду баарыттан 16-гар эрэ дьахталлар баһылаан-көһүлээн олороллор. Арассыыйа 89 регионугар 2021 сыл түмүгүнэн 86-гар эр дьон салайааччынан талыллыбыттар. Саха Сиригэр 33 улуус уонна куораттар дьаһалталарын 31 эр дьон салайаллар. 2021 сыл түмүгүнэн нобелевскай премия лауреаттарынан 58 дьахтар уонна 885 эр дьон ааттаммыттар.
Итини быһаарар судургу. Ийэ барахсаны оҕотуттан, дьиэтиттэн тэлэһийэр кыаҕын кыччатан, хотутун-соҕуруутун, илинин-арҕаатын улаханнык араарбат турукка айылҕа киллэрбит. Оҕо элбиэхтээҕэ, иитиллиэхтээҕэ омук тулхадыйбат тутула буоларын кэрэһэлээн оннук айбыттар. Аны кыра оҕо оскуолаҕа киирэн ааҕар-суоттуур эйгэтин дьахтар учуутал эрэ кыайар. Уол оҕо борбуйун көтөҕөр кэмиттэн дьахтары билиммэт буоларын эмиэ айылҕа айбыт, кыыһы кыайан ойох ылан оҕо төрөтөр аналын толорон омугу саргылыахтаах кыһатыттан сиэттэрэн. Борбуйун көтөхпүт уолу эр киһи айар дьоҕуру олох тутулугар дьүөрэлээн үөрэттэҕинэ, такайдаҕына, бэйэтин салайынар кыахха киллэрдэҕинэ эрэ, чулуу дьон тахсыахтара диэн санааны улуу учууталлар, бөлүһүөктэр сахпыттара. Ол тутулун мин «Олоҕу хоһуйууга холонуу» диэн кинигэбэр суруйбутум. Дьоҕур аата дьоҕур, мээнэ дьону түмэн үөрэппитэ буолартан үөскээбэт. Учууталлар, удьуор утумун тутуһан, оҕо ис дьоҕурун арыйар ньыманы кыыс оҕо оскуола үрдүкү кылааһыгар сылдьыаҕыттан, эргэ тахсан ийэ буолуон баҕатын инниттэн өйдөтөр үлэни баһылаатахтарына, оҕолорго холобур буолар эр дьон оскуолаҕа элбээн, республика бары муннуктарыттан оҕолору түмэн, оҕо оҕону сайыннарар тутулун сатаатахтарына эрэ кэлиэ. Үтүктэр үөрэхтэн чулуу дьон тахсара ыарахан.
1999 сыллаахха Кэбээйи Тыайатын нэһилиэгэ бэйэтин дьонун күүһүнэн ыччаттарыгар анаан спортзал туппута. Онно Кириллин Василий Васильевич бара сылдьан, «Саха Сирэ» хаһыакка Тыайалары хайҕаан, биир балаһа сурук-бичик таһаарбыта. Ол санаа күүһүн Михаил Ефимович, «2000 сылга 2000 үтүө дьыала» диэн политика олохтоон, тутуу бөҕөнү ыыттарбыта. Бу сүдү үлэни көҕүлүүргэ дьонун-сэргэтин туһугар туруулаһар кыахтаах Уус Алдантан төрүттээх Иннокентий Васильевич Бочкарёвы анаабыта. Саҥа хайысха дьон-сэргэ санаатын табан кэпсэтэртэн, тугу тутары мунньахтаан, субуотунньуктарга күргүөмүнэн тахсан үлэлиир кыаҕы көҕүлүүр өй-санаа, тыл-өс олохтооҕуттан тутуллар. Иннокентий Васильевич, ити үлэни улуус-улуус аайы атаҕар туруоран дьонугар-сэргэтигэр сөбүлэтэн, «Добрай Киэсэ» диэн бочуоттаах ааты ылан турар.
Намнар, улуус хайа да уһугар тиийдэллэр, булду, оту-маһы дэбигис булар буоланнар, нам-нум соҕустар. эн командировкаҕа тиийэн хайдах үлэҕин саҕалаабыккынан ылыналлар, эн ис өйдөбүлгүн, киһи быһыыгын ырыта, ыараҥната, быһаара барбаттар, киһини уларыта сатыыр баҕа кинилэргэ суоҕун кэриэтэ. Ол эрэн бу улуустан дьон туһугар үлэлиир судаарыстыба биир бастыҥ салайааччыта, омуктары кытта салайа сылдьыбыт, сахалар республика диэн таһымҥа тиийэллэрин кэпсэтэн ситиспит Аммосов Максим Кировичпыт баар. Молотов Вячеслав Михайлович, манна кэлэ сылдьан, Винокуров Илья Егорович хас көс ыал, хас көлүүр ыт баарын барытын билэ көрө сылдьыбытын сөҕөн, Иосиф Виссарионовичка кэпсээн улуу Сталинтан бэйэтиттэн сорудах ылан Саха Сирин салайбыт. Хоргуйан өлүү элбээн, Сталиҥҥа киирэн этии этэн, ол саҕанааҕы ыарахан кэмҥэ аһылыктан, малтан-салтан саҕалаан таҥаска-сапка тиийэ көрдөөн көҥүл ылан, олохтоох дьоҥҥо көмөлөспүт сүдү өҥөлөөх киһибит. Саха айар ыччатын дуобакка чочуйан, Миддендорф Александр Фёдорович өтө көрбүтүн олоххо киллэрэн таҥара таайдарын тобуктаппыт Азаров Александр Гаврилович эмиэ бу улуустан иитиллэн тахсыбыта.
Таатталар хос өйдөөхтөр. Былыр-былыргаттан саҥаны эппит киһи этиитин бэйэлэрин тус олохторуттан ыйдаран таһааран өйдүүллэр. Холобур, Олоҥхо оонньууларын тэрийэр мунньахха бэлиэ туһунан истэн баран маннык дииллэр: «... биһиги хоролорбут, үрүҥ оҕус эмэгэттээх дьоммут, онон Манчаары маҥан атын оннугар биһиги үрүҥ оҕуспутун ойуулуохха. Оонньуу аатын «Таатта олоҥхотун оонньуулара» диэн ааттыахха» диэн тыл этэллэр. Оруос Баай куоракка киирэн буруйданан, сыылкаҕа кэлбит дьону талан таһааран оскуола тэрийэн, хаҥаластан көһөн кэлбит Кээрэкээн ойуун сыдьааннарыттан саха интеллигенциятын үөскэппитэ диэн кэпсииллэр. Бүлүүлэр, былыр-былыргаттан куорат аатыран чыҥ-чаҥ соҕустар, эн тугу этэргин, хайдах туттаргын-хаптаргын кэтээн көрөллөр, мээнэ кыттыһан киирэн барбаттар. Кумах дойду эрээри, дьиэлэрин иннигэр хайаан да мас олордоллор, үксэ харыйа буолар быһыылаах этэ, түннүктэрэ тас өттүттэн бааһынайдардыы сабыллар-аһыллар ааннаах буолааччы. Бу ааспыт 100 сыл иһигэр сахалары үрдүк хамнастаабыт, промышленность сайдыах туругун туһанан тыа сирин сопхуостарын байыппыт, уос номоҕор киллэрэн баччааҥҥа диэри киэн туттар Баһылыкпыт Гавриил Иосифович Чиряев бу дойдуттан төрүттээх.
Сунтаардар уулуссалара куруук оҥоһуулаах, дьиэлэрэ иккилии этээстээх, түннүктэрин араамата кырааскалаах, олбуордарын аана хаһан да иҥнэйбит-ханньайбыт буолбат. Мунньахха эмиэ кэтээн көрөр, туох этиллибитин сылыктаан, кинилэргэ туһалааҕын эрэ ылан иҥэринэллэр. Сунтаар оҕото атын улууска тиийэн олохсуйдаҕына туох үчүгэй баарын барытын сиһилии аймахтарыгар суруйан ыытар. Биһиги оскуолаҕа үөрэнэр кэммитигэр ыччат таҥаһын муодата барыта Сунтаартан саҕаланар этэ. Ыһыахтарын да аргыый-наллаан ыыталлар. Үс күннээх түүн улаханнык күүркэйэн өрө көппөккө биир кэм оһуохайдыыллар. Баччааҥа диэри дьоһуннаах эр киһи таһымыгар сахалыы ырыаны-тойугу ис киирбэхтик, киэҥ далааһыннаахтык дьүрүһүтэн ыллыыр Сунтаартан төрүттээх Сергей Зверев курдук киһи көстө илик. 1999 сылтан 2019 сылга диэри 631 оҕону олоҥхоһут тылы өйдүүр ньыматын туһанан, киһи мэйиитин икки аҥаарын дьүөрэлээн сайыннарар кыһатынан оскуола тэрийэн, 11 сыллаах программаны 6-7 сылынан бүтэттэрбитин ааһан, 368 оҕо оскуоланы кыһыл көмүс, 138 оҕо үрүҥ көмүс мэтээллээх бүтэрэрин ситиспит учуутал Нина Афанасьевна Алексеева бу улуустан төрүттээх.
Ньурбалар төрүттэрэ боотурдар буолаллара чопчу быһыылаах. Оһуохайга үчүгэй этээччи киирдэҕинэ, бэйэтигэр эрэнэр эрэ дьон киирэн биир тэҥник хамсаналларын көрө олорон, бэйэҥ күүрэн барыах курдук буолааччыгын. Көтүү кэмэ кэллэҕинэ, биир тэҥ хамсаныылара төһө да өр бардар ыһыллыбат, барыта биир тыынынан барар, оннук үҥкүү субу сэриигэ киирэн эрэр дьону өйдөрүн түмэр, суостарын күүһүрдэр ньымаҕа майгынныыр диэххэ айылаах буолааччы. Ньурба Куочайыттан төрүттээх боотур Юрий Николаевич Буслаев диэн тутуу өйүн-санаатын баһылаабыт уһулуччу дьоҕурдаах, туруу үлэһит буоларын сылыктаан, Баһылыкпыт бэйэтигэр курдук эрэнэн, бүүс-бүтүннүү ууга барбыт, Россия президенин сорудаҕар киирбит Ленскэйи саҥалыы тутары Буслаевка итэҕэйбитэ оруннаах. Билигин пенсияҕа олорон, Ньурбаттан Саха Сирин былааһыгар 100 сыл иһигэр хайа да улуустааҕар элбэх, 24 киһи наркомнаабытын, министирдээбитин туһунан Юрий Николаевич кинигэ суруйан улууһун оскуолаларыгар бэлэх уунна. Бу үлэ, история учууталлара үлэлээтэхтэринэ, улуус эдэр ыччатын батыһыннарар үтүө холобур буолуо дии саныыбын. Атын улуустан биир да киһиэхэ ити өй киирбэтэҕэ дьиибэ.
Итинник олоҕу чопчу көрөр үгэһи ииппит саха дьонун кытта Михаил Ефимович алтыһан, олох эндирдэрин этэҥҥэ туораан, хайа улууска тугу этиэхтээҕин билэн, бэйэтин көнө сүрүннээн, бэлиэ дьоннорун бэлиэтии көрөн кинилэри кытта быстыбат ситими олохтоон, республикаҕа туох быһылаан дуу, туох ситиһии дуу тахсыбытын барытын ким да иннинэ билэн олорор буолааччы. Сорох ардыгар улуус баһылыктарыгар сарсыарда эрдэ төлөпүөннээн «ол нэһилиэккэр онтуҥ умайан хаалбыт, ону хайдах быһаарар былааннааххын» диэн өмүрдэр буоллаҕа. Аны хайа да улууска тиийдэр дьоно кини мунньахтыыр сиригэр тобус-толору мустааччылар. Кини дьону кытта кэпсэтэригэр трибунаттан буолбакка, бириэмэни аахсыбакка, дьону кытта атах тэпсэн олорон кэпсэтэр идэлээх этэ. Олохторун-дьаһахтарын билэрэ бэрт буолан, оҕонньоттор-эмээхситтэр «оннук ээ, сөпкө этэр» диэн улаханнык саҥа таһаарбакка Баһылыктарын кытта кэпсэтэ олорооччулар.
Дьэ, итинник Михаил Ефимовиһы саха дьоно барахсаттар тыа сиригэр ыытан, олоҕу-дьаһаҕы билиһиннэрэн, салайтаран, тылын-өһүн сахалыы саҥардан, эдэр-ахсым санаатын тэҥнээн, кэпсэтэр-ипсэтэр майгытын тула өттүттэн хайаннар, сырдык ыра санаатын саргылаан, бүтүн омук Аҕа баһылыга оҥостубут эрэллэрин быыс кэмҥэ дьонугар-сэргэтигэр инники олоххо эрэли үөскэтэн толору толордо.
Маннык эйэ дэмнээх быһыы-майгы үөскүүрүгэр Үрдүк Айыыларбыт, Үтүө өбүгэлэрбит, Сирбит-уоппут иччилэрэ, бэйэлэрин сыдьааннарын өйөөн, Баһылыкпытыгар АЙЫЛҔА ОҔОТУН үрдүк солотун ууммуттара олохтоох дии саныыбын.
Бастакы бэрэсидьиэни кытта 18 сыл бииргэ үлэлээбит Виктор Ноговицын.
