“Аатын бэйэтэ оҥостубут киһи”, “Саха кулинариятын номоҕо”, “маэстро” – ити тыллары истибит киһи ким туһунан этиллэрин тута сэрэйиэн, билиэн сөп. Кини – номоххо киирбит шеф-асчыт – Иннокентий Тарбахов. Быйыл кини үбүлүөйдээх 80 сааһын бэлиэтээтэ. Оттон соторутааҕыта Былатыан Ойуунускай аатынан Саха тыйаатырыгар ол бэлиэ даатаҕа анаммыт дьоро тэрээһин буолан ааста, шеф-асчыкка кини албан аатынан сүрэхтэммит алмаас таас куопуйатын туттардылар.
Ювелирнай хаачыстыбалаах ураты улахан алмаас таастарга Саха сирин уһулуччулаах дьонун аатын иҥэрэр үтүө үгэс өссө 1959 сыллаахха саҕаламмыта. Ити үгэс биһиги биир дойдулаахтарбыт үтүөлэрин-өҥөлөрүн үйэтитэр уонна өрөспүүбүлүкэ сайдыытыгар киллэрбит кылааттарын бэлиэтиир аналлаах. Ол курдук, быйыл АЛРОСА хампаанньа ураты улахан алмаастарга түөрт киһи аатын иҥэрдэ. Ол иһигэр Саха сирин ааһан бүтүн Арассыыйаҕа уонна аан дойдуга киэҥник сураҕарбыт шеф-асчыт аатын. Алмааһы 2024 сыл кулун тутар 14 күнүгэр Накыын уруудалаах хонуутуттан булбуттара. Ыйааһына – 73,16 караат.
Биһиги төрөөбүт төрүт түөлбэбититтэн көстүбүт алмаастар аҥаардас баай-дуол, күндү таастар эрэ буолбатахтар. Кинилэр Саха сирин норуоттарын устуоруйаларын, култуураларын уонна өбүгэлэрин түгэх өйүн илдьэ сылдьар бастыҥ бэлиэ, өйдөбүнньүк буолаллар.
Килбиэннээх үбүлүөй!
Саха тыйаатырыгар Иннокентий Иннокентьевиһи чиэстиир дьоро киэһэ дьон-сэргэ саалаҕа лыык курдук мустубута, тыйаатырдыы эттэххэ, толору аншлаг этэ. Истиҥ эҕэрдэ тылларын этээри кини чугас дьоно уонна кэллиэгэлэрэ эрэ буолбакка, күн бүгүн кини тэлбит суолунан иннилэрин диэки эрэллээхтик хардыылыыр ыччат асчыттар, кулинария ускуустубатын кытта олохторун ситимниир санаалаах эдэр дьон эмиэ мустубуттара.
Люба Николаева, Саха сиринээҕи сиэрбис технологическай техникумун төрдүс кууруһун устудьуона:
– Мин үөрэхпин быйыл бүтэрэбин. Кэндиитэр-технолог буолан тахсыахтаахпын. Биллэн турар, саха аныгы кулинариятын төрүттээбит Иннокентий Тарбахов аатын кырабыттан билэбин. Холобур, билигин уопсастыбаннай аһылык тэрилтэтигэр киирэн баран, ыһаарыламмыт собо эбэтэр саламаат суох буоллаҕына, соһуйуохха эрэ сөп. Киһи оннугу өйүгэр да оҥорон көрбөт, бары буолуохтааҕын курдук ылынабыт. Оттон ол барыта Иннокентий Иннокентьевич сыралаах үлэтинэн ситиһиллибитэ эбээт! Кини үтүөтүнэн төрүт аһылыкпытын күннээҕи олохпутугар дьиэбитигэр эрэ буолбакка, бастыҥ эрэстэрээннэрбитигэр эмиэ амсайар кыахтанныбыт. Бүгүн ол иһин биһиги доҕотторбутун кытта кини үлэлээбит килбиэннээх олоҕун үчүгэйдик билээри, сатабылын кистэлэҥнэрин сэгэтэн көрөөрү бу тыйаатырга кэллибит. Холобур оҥостор киһилээхпититтэн үөрэбит, – диир кини.
Кырдьык, Иннокентий Иннокентьевич саха төрүт аһылыгын сөргүтээччи буолар. Кини олоҕун хотугу норуоттар төрүт астарын-үөллэрин үөрэтиигэ, хомуйууга, нэһилиэнньэ киэҥ араҥатыгар тарҕатыыга анаабыта, Саха сиригэр аһылык аныгы култууратын чочуйан таһаарбыта.
“Тарбаахаптыы астыахха”
Иннокентий Иннокентьевиһи өрөгөйдөөх үбүлүөйүнэн уонна кини аата алмаас тааска иҥэриллибитинэн СӨ Бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччыта Сергей Местников эҕэрдэлээтэ:
– Бу дьоро-бэлиэ күнүнэн Иннокентий Тарбаховы өрөспүүбүлүкэ Бырабыыталыстыбатын уонна тус бэйэм ааппыттан истиҥник эҕэрдэлиибин. Эн сыралаах үлэҥ-хамнаһыҥ аҥаардас маастарыстыба эрэ холобура буолбатах, бу – уһулуччу таһымнаах куукунабытыгар уонна баай үгэстэрдээх ураты култуурабытыгар бэриниилээх буолууҥ бэлиэтэ буолар. Эн олохтоох ас-үөл ис кыаҕын арыйан Саха сирин гастрономиятыгар саҥа сүүрээни, айар-тутар ураты сыһыаны киллэрдиҥ. Эн өрөспүүбүлүкэ таһыгар саха аһын аатын ааттатыыга дьулуурдаах, көхтөөх үлэҕин сөҕөбүт-махтайабыт, ытыктыыбыт, – диэтэ Бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин солбуйааччы.
Сергей Местников иһитиннэрбитинэн, Саха сиригэр эһиилгиттэн саҕалаан Иннокентий Тарбахов аатынан кулинария маастарыстыбатын өрөспүүбүлүкэтээҕи куонкуруһа ыытыллыаҕа.
Бэлиэтээн эттэххэ, сорох улуустарга оннук куонкурустар билигин да ыытыллаллар. Холобур, шеф-асчыт төрөөбүт дойдутугар, Таатта улууһугар, “Тарбаахаптыы астыахха” диэн куонкурус буолар. Онно барыта уолаттар эрэ кыталлар. Быйыл Тааттаҕа “Тарбаахаптыы астыахха” 13-с төгүлүн ыытылынна. Ити тэрээһин аҥаардас улуус эрэ таһымнаах буолбатах, өрөспүүбүлүкэ биир бэлиэ тэрээһинэ диэххэ сөп. Быйылгы куонкуруска, маэстро үбүлүөйдээх сылыгар, Таатта, Амма, Чурапчы, Мэҥэ Хаҥалас уонна Уус Алдан ыччаттара кыттыбыттара.
“Асчыт буолар дьылҕам”
Дьоро киэһэҕэ өрөспүүбүлүкэ Ил Дарханын сүбэһитэ Георгий Никонов Тарбахов олоҕун суолун туһунан “Асчыт буолар дьылҕам” диэн документальнай киинэни көрдөрдө.
– Иннокентий Иннокентьевиһи кытта билсибитим олох ыраатта, дьиэ кэргэнинэн доҕордоһобут. Документальнай киинэбитин ааспыт сыл олунньутуттан саҕалаан устубуппут уонна быйыл күһүн түмүктээтибит. Биһиги бары Тарбаховы гастрономия маастарын, номнуо ааттаах-суоллаах киһи эрэ курдук билэбит. Оттон биһиги киинэҕэ кини ол албан ааттаах суолунан хайдах айаннаан кэлбитин туһунан көрдөрүөхпүтүн баҕарбыппыт. Киинэ ордук ыччат дьоҥҥо ананар. Кинилэр көрөллөрүн, төһө да олох уустуктарын көрүстэллэр элбэҕи, улаханы ситиһиэххэ сөбүн өйдүүллэрин туһугар.
Элбэҕи үлэлээтибит, архыыптан оҕо эрдэҕинээҕи хаартыскаларын хомуйдубут. Кини оҕо дьиэтигэр, аармыйаҕа сылдьыытын, Намҥа олорбутун-үлэлээбитин, онтон Дьокуускайга кэлбитин туһунан оччолорго Тарбаховы кытта чугастык алтыспыт, бииргэ үлэлээбит дьоно кэпсээтилэр. Оттон бүгүн кини өрөспүүбүлүкэ сайдыытыгар киллэрбит кылаатын учуоттаан, АЛРОСА хампаанньа ураты улахан алмааһы кини аатынан сүрэхтээтэ, – диэн Георгий Дмитриевич аҕынна.
Тыйаатыр уораҕайыгар мустубут дьон Иннокентий Иннокентьевич туһунан документальнай киинэни уйадыйа көрдүлэр, киинэ үгүс киһини долгутта. Оттон Саха сирин олохтоохторо ол киинэни “Саха” НКИХ ханаалыгар ахсынньы 30 күнүгэр киэһэ 19.00 чаастан көрүөхтэрин сөп.
Иннокентий Тарбахов 1944 сыллаахха кулун тутар 8 күнүгэр Саха АССР Таатта улууһун Чычымах бөһүөлэгэр төрөөбүтэ. Иннокентий Иннокентьевич эрдэ тулаайах хаалан, бастаан аймахтарыгар, ол кэннэ Тааттаҕа Уолба уонна Чурапчыга Дириҥ оҕо дьиэлэригэр иитиллибитэ. “Барыта оҕо саастан саҕаланар” диэн сөпкө этэллэр. Кини оҕо эрдэҕинээҕи саамай өйдөөн хаалбыт кэрэ-бэлиэ түгэнэ – сайыҥҥы сынньалаҥар Кырыымҥа оҕо лааҕырыгар айан. Кини остуолга тэлгэнэр муус маҥан ыскаатары аан бастаан онно көрбүтэ, аан бастаан фрукта диэни амсайбыта, минньигэстик аһыахха сөбүн уонна толору эбиэт үс бүлүүдэлээх буоларын билбитэ – салаат, бастакы уонна иккис бүлүүдэ.
Иннокентий Иннокентьевич олох киэҥ аартыгар Ньурбатааҕы оҕо дьиэтиттэн үктэммитэ. Кини гастрономия эйгэтигэр сирдээн киллэрбит киһитин аан бастаан онно сылдьан көрсүбүтэ. Николай Попов (оҕолор ааттыылларынан Дядя Коля) оҕо дьиэтигэр пуобарынан үлэлиирэ. Дядя Коля куукунатыттан мэлдьи бурдук ас сыта кэлэрэ, оттон оҕолор киниэхэ мэлдьи дьуһуурустубанан көмөлөһөллөрө – остуол тардаллара, иһит-хомуос сууйаллара. Кыра Кеша куукуна эйгэтин олус сөбүлүүрэ. Ол иһин пуобар хайдах үлэлиирин көрөөрү, дьуһуурустубаҕа кыргыттары солбуйара. Өйдөөх, барыны-бары билиэн-көрүөн баҕарар уолчааны кэлин бэрэскини, булочканы астыырга үөрэппиттэрэ. Кини бастакы учууталыгар мэлдьи көмөлөһөрө.
Куукунаҕа бастаан
Оҕо дьиэтиттэн 16 сааһыгар олох киэҥ аартыгар атыллаабыта. Оччолорго оҕо дьиэтин иитиллээччилэрин тута үөрэххэ ыыталлара. Иннокентий Өрөспүүбүлүкэ үөрэҕин кэмитиэтигэр асчыт буолуон баҕарарын туһунан эппитэ, онон, кинини “Холбос” потребительскай холбоһук ситиминэн Нам улууһугар ыыппыттара. Кини үлэтин олохтоох остолобуойга пуобар үөрэнээччитинэн саҕалаабыта. Үлэтэ сарсыарда эрдэ оһох оттууттан саҕаланара. Куукунаҕа хара киэһээҥҥи диэри үлэлииллэрэ.
Намҥа үлэлии сырыттаҕына Сэбиэскэй Аармыйа кэккэтигэр ыҥырбыттара. Онно тиийиитигэр Иннокентий Иннокентьевич пуобар идэлээҕин билэннэр, икки сыл устата аармыйа куукунатыгар сулууспалаабыта. Шеф-асчыт бэйэтэ ахтарынан, байыаннай чааска кэлбит үрдүк сололоох тойотторго анаан астыыр, оттон кинилэр кини буһарбыт балыгын мииниттэн астына-дуоһуйа амсайан бараллара эбитэ үһү. Дьоҕурдаах эдэр киһини чааһыгар салгыы сулууспалатаары хааллара сатаабыттар эрээри, Иннокентий Намҥа төннөн кэлэн тапталлаах идэтинэн салгыы үлэлээбит.
Намҥа үлэлии сылдьан аан бастаан 1962 сыллаахтан саха төрүт аһын-үөлүн ырысыабын хомуйан барбыта. Онтон 1963 – 1964 сс. Саха сиринээҕи атыы-эргиэн-кулинария училищетыгар (ЯТКУ) үөрэнэр кэмнэригэр ырысыаптары хомуйарын таһынан, атын норуоттар аһылыктарын кытта тэҥнээн көрөр буолбута.
Арааһа, сахалыы бүлүүдэлэри аан бастаан Нам улууһун “Сандалы” остолобуойугар астыыр буолбуттара. Тарбахов фирменнэй сметанниктарын, “Сандалы” бэрэскитин дьон-сэргэ тута сөбүлээбитэ, тапталлаах аһылыга буолбута. Өскөтүн Саха сирин уопсастыбаннай аһылыгын тэрилтэлэригэр бефстроганов эбэтэр шницель курдук дьобуруопалыы бүлүүдэлэри эрэ астыыр буоллахтарына, Нам остолобуойа, бэл, бэрэскитэ ураты амтаннааҕа. Ити курдук тыа сирин остолобуойун аата-суола өрөспүүбүлүкэ киин куоратыгар тиийэ биллибитэ. 1980-с сс. саҕаланыыларыттан онно үрдүкү сололоох ыалдьыттар, бүтүн дэлэгээссийэлэр кэлэр буолбуттара. Намҥа оччолорго ыалдьыттары оннооҕор саламаатынан, хартанан, хатыыһынан күндүлүүллэрэ. Олохтоох хаһыакка Тарбахов хомуйбут ырысыаптарын бэчээттииллэрэ, ону Нам дьахталлара, далбар хотуттара кырыйан ылан кичэллээхтик ууруналлара.
Өрөспүүбүлүкэ Бастакы Бэрэсидьиэнэ Михаил Николаев тыа хаһаайыстыбатын миниистиринэн үлэлии сылдьан Намҥа элбэхтик сылдьара, остолобуой бүлүүдэлэрин олус сөбүлүүрэ, сиэрбис хаачыстыбатыттан астынара. Ол иһин кини 1990-с сс. ортолоругар Иннокентий Тарбаховы өрөспүүбүлүкэ киин куоратыгар, ол саҕана саҥа тутуллубут “Тыгын Дархан” көстүүнэй куукунатыгар, инженер-технологынан ыҥыран аҕалбыта. Эрэстэрээн дьобуруопалыы дизайннаах этэ, сэбиэскэй кэмнээҕи классическай бүлүүдэлэри уонна саха төрүт аһын тэҥҥэ астыыллара.
Маастар-пуобар
Иннокентий Иннокентьевич шеф-асчытынан үлэлиир кэмнэригэр “Тыгын Дархан” эрэстэрээҥҥэ хас эмэ сүүһүнэн стажер, устудьуон уонна курсаан үөрэнэн ааста. Иннокентий Иннокентьевич болҕомтотун саха төрүт аһыгар ууран туран, астыыр кистэлэҥин хамаҕатык үллэстэр. Кини салалтатынан саха асчыттара Дьобуруопа биллиилээх эрэстэрээннэрин үлэлэрин-хамнастарын билсэр кыахтаммыттара, онно баран үөрэнэн, уһуйуллан кэлбиттэрэ.
Иннокентий Тарбахов Саха сирин төрүт омуктарын астыыр-үөллүүр үөрэйэхтэрин тарҕатарга улахан кылаатын киллэрбитэ, саҕалааччы буолбута. Кини олохтоох тэлэбиидэнньэҕэ астыырга үөрэтэр анал бырагырааманы таһаарбыта, кинигэлэри бэчээттэппитэ, пуобардар ортолоругар идэлээх сатабыл куонкурустарын тэрийбитэ. Кини төрүт үгэскэ, култуураҕа, ас-үөл ырысыаптарыгар олоҕуран, олус элбэх аныгы саха бүлүүдэтин айбыта. Ол иһигэр ааттаах-суоллаах “Индигирка” салааты. Кини ситиһиитэ Саха сиригэр эрэ буолбакка, дойдуга билиниллибитэ: Иннокентий Иннокентьевич “Арассыыйа маастар-пуобара” ааты ылбыта. Оттон 2000 сыллаахха Франция Кулинарияҕа национальнай академията анал мэтээли туттаран туран, академия Бочуоттаах чилиэнэ оҥорбута.
Ускуустуба кистэлэҥэ
Дьылҕа Хаан Иннокентий Иннокентьевиһи Нам улууһун сиригэр-уотугар мээнэҕэ аҕалбатаҕа. Кини онно тиийэн олоҕун аргыһа буолбут, күн бүгүн 52-с сылын бииргэ уһун буруону унаарыта олорор үтүө доҕорун Антонина Семеновнаны көрсүбүтэ. Тарбаховтар ыал үс оҕолоохтор, аҕыс сиэннээхтэр уонна түөрт хос сиэннээхтэр.
– Биһиги Иннокентий Иннокентьевич аатын быйыл улахан алмааска иҥэрбиттэрин долгуйа истибиппит. Бу – кини үтүөлэрин, өҥөтүн билинии. Кини төрөөбүт Сахатын сирин, өрөспүүбүлүкэтин олус таптыыр, ыччат дьоҥҥо аҥаардас маастарыстыбаны эрэ буолбакка, олоҕун уопутун үллэстэргэ эмиэ дьулуһар. Иннокентий Иннокентьевич билигин Саха сирин үрдүк таһымнаах тэрээһиннэргэ ааттатар хас да көлүөнэ кулинария маастардарын иитэн таһаарда. Кини аатын алмааска иҥэрбиттэригэр АЛРОСА хампаанньаҕа махтанабыт, – диэн Антонина Семеновна үөрүүтүн үллэһиннэ.
Төһө даҕаны түөрт сыл анараа өттүгэр күүскэ ыарыйдар (хоруона хамсыгын содула), бу дьоро киэһэҕэ Иннокентий Иннокентьевич бэйэтэ баар этэ. Суруналыыстар киниттэн “Туох кистэлэҥнээххин?” үгүстүк ыйытааччылар. Кини хоруйа мэлдьи биир буолар – талбыт идэҕин таптыаххын, хас биирдии бүлүүдэҕэ дууһаҕын ууруоххун наада.
Хаартыскалар: И.И. Тарбахов дьиэтээҕи архыыбыттан, СИА.
АЛРОСА – 70-ча сыл устуоруйалаах, алмааһы хостуур биир саамай улахан тэрилтэ. Кини аан дойдуга саамай элбэх алмааһы хостуур уонна чинчиллибит алмаастаах сирдээх, аан дойдуга алмааһы-бирилийээни оҥорон таһаарыы бары түһүмэҕин баһылаабыт – геология чинчийиититтэн саҕалаан бирилийээни, ювелир оҥоһугар тиийэ – соҕотох хампаанньа. АЛРОСА тэрилтэлэрин бөлөҕөр 35 тыһыынчааттан тахса анал идэлээх дьон үлэлиир, кинилэр аан дойду 30 уонна Арассыыйа 90-ча бырыһыан алмааһын хостууллар.
АЛРОСА хампаанньа бырамыысыланнаска уонна ювелирнай оҥорон таһаарыыга туттуллар күндү минераллары шахталарга уонна сир баайдаах аһаҕас сирдэргэ күн аайы хостуур. Сыл аайы дьон аатынан сүрэхтэммит алмаас ахсаана эбиллэн иһэр. Өрөспүүбүлүкэҕэ уонна дойдуга уһулуччу өҥөлөөх дьон аатын сир шарын саамай кытаанах күндү тааһыгар иҥэрии бэйэтэ туспа үтүө үгэс буолла.
