Михаил Ефимович сонуну истэ, билэ охсор, ол сонун туох олохтооҕун уонна тустаах дьон олоҕор туох туһалааҕын дуу, эбэтэр охсуулааҕын дуу өйдүү охсор ураты дьоҕурдаах этэ. Дойдубут ыһыллыытын сүрдээх ыараханнык ылыммыта. Дэлэҕэ да, Сойуус ыһыллыбыта 9 сыл ааспытын кэннэ 1999 с. тыл этэригэр «... возврата к социализму не будет ...» диэн ис санаатын быктарыа дуо. Ол, эдэр эрдэҕиттэн дьон-сэргэ туһугар үлэлиир-хамныыр сырдык ыра санаатын, иитиэхтээбит баҕатын тута сылдьар буолан, туһата суох, аһыы-сии, бэлэх-туһах ыла, сир баайын айбардыах баҕалаах Арассыыйа тойотторун ис санааларын эрдэттэн чуҥнаан билэн, туһалыахтарын чопчу көхсүнэн сэрэйэн, эрдэ кэпсэтэн дойдутугар аҕалар этэ. Дэлэҕэ да, Арассыыйа бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлэ Виктор Черномырдин бэйэтин үбүлүөйүн кэмигэр Киин тэлэбиидэнньэҕэ интервьютугар «Мы с Якутией работали как с иностранным государством» диэн этиэ дуо? Дойду ыһыллыбыт төрүөтүн бэйэ икки ардыгар биирдэ эмэ санаа аралдьытан син кэпсэтэр этибит уонна бачча баай дойду хайдах хаалынньаҥ турукка киирбититтэн, илин баар сирин-уотун, дьонун-сэргэтин сайыннарар баҕата суоҕун, каадырдарын үлүбээй, «ээх» хоту сылдьалларыттан көрөн аныырыттан сонньуйар этэ. Ити кэпсэтиилэри сааһыран олорон ахтан кэлэбин уонна баһылыгым сахалыы сүрдээх да киһи эбит дии саныыбын. Ол сүрүн хайдах көрдөрбүтэ уос номоҕо буолан тарҕанан, кинигэлэргэ бэлиэтэммитин хатылаан киэҥ эйгэҕэ санатыах баҕалаах суруйабын.
1990 с. бэс ыйын 12 күнүгэр Арассыыйа бэйэтин бас билинэрин туһунан баҕа санаа суруллан ылыныллар, ол кэннэ биир сыл буолан баран атырдьах ыйынааҕы путч буолар да, кыаҕын кыайан ылбат. Сойуус иһигэр сылдьыбыт дойдулар туспа судаарыстыба буоларга илии баттаһар кумааҕылара бэлэмнэнэр. Саха сириттэн хостоммут баайы ыһыллан эрэр Сойуус хааһынатыгар ыытар, ол баай ким илиитигэр киириэ биллибэт буолан хаалар түгэнэ үөскүүр. Михаил Ефимович Үрдүкү сүбэ мунньах салайааччыларын, өрөспүүбүлүкэ биллэр-көстөр дьоннорун мунньан сүбэлэһэр. Мунньахха кыттыбыт дьон үгүстэрэ Сойуус ыһылларын уонна Саха Сирин бас билиитигэр баар ханнык тэрилтэлэр баайдара-дуоллара хайдах буолуон туһунан араас этиилэри киллэрэллэр. Михаил Ефимович ити түгэн кэлиэн өтө көрөн, Сойуус Үрдүкү Сүбэ мунньаҕар Саха сирин статуһун үрдэтэр, баайы бас билэргэ сөбүлэҥ түһэрсэр туһунан этии киллэрбитэ ыйанан турар кэмэ этэ. Хостоммут сир баайа, Сойуус бас билиитэ буолан, барыта Гохраҥҥа туттарыллар тутуллааҕа сокуонунан бигэргэммит буолан, дьаһалы ылбыт киһи улахан буруйга тиксэн былаастан эрэ буолбакка, хаайыллан, эбэтэр олохтон туоратыллыан сөбүн дьокутааттар бары билэр этилэр. Аны гохраҥҥа ыытыахтаах алмаастарын, көмүстэрин уурар сирдэрэ суоҕа эмиэ биир мэһэй буолбута. Ол эрэн, Үрдүкү Сүбэ мунньах салайааччылара, Национальнай бааны кытта сөбүлэҥ түһэрсэн, баайы баан дьиэтигэр уурарга сүбэлэһэллэр. Аҕа баһылыкпыт 1991 с. балаҕан ыйын саҥатыгар Сойуус салайааччыларыгар алмааһы, көмүһү Гохраҥҥа ыыппатын туһунан телеграмма ыытар. Ити сыл балаҕан ыйын ортотуттан хостоммут баайы-дуолу өрөспүүбүлүкэ бааныгар туттарыы саҕаланар. Кини ити дьаһала Арассыыйа регионнарыгар тарҕанан, дойду бэйэлэрин билиниэн баҕалаах омуктарын салайааччылара (татаардар, башкирдар уонна да атыттар) биһиги Аҕа баһылыкпытын кытта сотору-сотору телефонунан эрийэн сүбэлэһэр майгылаах кэпсэтэллэрин туһунан Михаил Ефимович бэйэтэ этэн аһарбытын умнубаппын.
Сотору буолан баран Арассыыйа былааһа 1991 с. ахсынньы ыйын 11 күнүгэр «О полномочиях Якутской-Саха ССР в распоряжении природными ресурсами республики» диэн Ыйаах таһаарар. Онтон 1992 с. тохсунньу ыйын 30 күнүгэр, ити ыйаахха олоҕуран, Аҕа Баһылыкпыт «Комитет по драгоценным металлам, камням и валюте при министерстве финансов и экономики республики» диэн дьаһала тахсар. Салгыы туруорсуу түмүгэр, 1992 с. кулун тутар ыйын 31 күнүгэр «Соглашение о взаимоотношениях между Правительством РФ и Правительством Республики Саха (Якутия) по экономическим вопросам» диэн ааттаах 5 сыл толору тутуһуллар Сөбүлэҥ түһэрсиллэр. Ол сөбүлэҥҥэ сир, сиртэн хостонор айылҕа баайа, уу Саха сирин территориятыгар олорор бар дьон бас билиитинэн буолара этиллэр. Тэрилтэни судаарыстыба бас билиититтэн таһааран, биирдиилээн дьон бас билиитигэр биэрии икки өттүттэн сөбүлэҥ күүһүнэн быһаарыллар буолар. Саха сиригэр оҥоһуллар баай-дуол Арассыыйа таһыгар тахсан эргиэҥҥэ киирэрэ Арассыыйа уонна Саха сирин сөбүлэҥнэрин квотатынан быһаарыллар диэн суруллубут. Мин тус санаабар кыра ычалаах киһи, төһө да баҕардар, санаатын күүһүнэн кыайан хотуппат, сурулла сылдьар сокуону кыайан утарбат, үрдүкү былааска тиийэн туруулаһан баҕатын ситимнээн эппэт таһыма. Билигин да элбэх баҕабыт туолбакка, олохпут тупса илик.
Аны саҥа тэриллибит тэрилтэ үбүн-харчытын салайар киһини көрдүүр кыһалҕа Аҕа Баһылыкпытыгар тириир. Ол киһи өйүнэн-санаатынан дойдутугар, дьонугар-сэргэтигэр бэриниилээх, үбү-харчыны сатаан салайар айылҕаттан аналлаах буолара ирдэниллэр буолара чопчу буоллаҕа. Оннук киһини Михаил Ефимович булбутун Комдрагмет тэрилтэтэ 30 сылын туолар бэлиэ күнүн бэлиэтиир суругар бэйэтэ суруйан турар. Онно өрөспүүбүлүкэ үбүн миниистирин солбуйааччы Васильев Карл Иннокентьевич диэн Ньурба Маалыкайыттан терүттээх киһини булан анаабытын киэн туттан бэлиэтээбит. Карл Иннокентьевичтыын Михаил Ефимович эйэ дэмнээхтик үлэлээбиттэрин Бырабыыталыстыбаҕа сыһыаннаах дьон бары билэбит.
Аны алмааска сыһыаннаах дьону бэлэмнииргэ аналлаах, билиилээх-көрүүлээх салайааччы киһи ирдэммит. Оннук киһинэн геология уонна минераллар билимнэрин дуоктара Аргунов Ким Петрович диэн киһини булан аныыр. Комдрагмет инники сайдар кэскилин торумнуур үлэ саҕаланар. 1992 с. кулун тутар ыйыгар Аҕа Баһылыкпыт “Де Бирс” транснациональнай хампаанньа салайааччытын Николас Оппенгеймер диэн киһини ыҥыран алмааһы атыылыырга сөбүлэҥ түһэрсэр. Ол сөбүлэҥ иһинэн «Дети Саха-Азия» пуонда үлэтигэр сыл аайы үбүнэн көмө, Саха сирин ыччата Лондоҥҥа баран омук тылын билэн, алмааһы кытта үлэ идэтигэр үөрэнэн кэлэрин хааччыйыы, дьон чөл туруга туохтан тутулларын, эмтииргэ үөрэттэрэр кыһалҕа “Де Бирс” көмөлөһөр үлэтэ көрүллүбүт.
Ити сыл алтынньы ыйын 12 күнүгэр Арассыыйа Бэрэсидьиэнин «О целевом Фонде для нужд РС (Я)» диэн ыччат туһугар үлэлиир пуондаҕа көмө быһыытынан уонна бырамыысыланнас Саха сирин айылҕатын эчэппитин көннөрөргө, төрүт олохтоох дьон үгэстэрин билинэргэ туһуламмыт бырагыраамманы үбүлүүргэ аналлаах дьаһал тахсар. Бу дьаһалга Арассыыйа судаарыстыбатын пуондатыттан хостонон баран чочуллубатах алмаас тааһынан көмө оҥоһуллубута кэмитиэт инники үлэлиир эйгэтин балай да кэҥэппит.
Кэмитиэт үлэтин сүрүннээн эттэххэ, үтүмэн көмө «АЛРОСА», «Нижнеленскэй», «Индигирзолото», «Якутцемент», «Якутскэнерго», «Якутгазпром», «Железные дороги Якутии», «Стройсельгазификация», «Сахателеком», «Саханефтегаз», «Якутия» диэн тэрилтэлэр бигэ туруктаналларыгар төһүү буолбут. Ону ааһан, Кэмитиэт улахан тутууларга көмө оҥорбутун эмиэ умнубаппыт. Олортон улахаттарын ааттаатахха «Медцентр», «Центр охраны материнства и детства», «Финансово-экономический Институт», «Сельскохозяйственная академия» дьиэлэрэ, «Международный аэровокзал», «Водовод р. Лена – оз. Туора Күөл», «Государственный театр оперы и балета» онтон да атыттар тутуллубуттар. Уопсайа, өрөспүүбүлүкэ 250 үөрэххэ, култуураҕа, успуорка, хостуур, оҥорон таһаарар, тыа хаһаайыстыбатыгар сыһыаннаах тэрилтэлэригэр көмө оҥоһуллубута Саха Сирин экэниэмикэтэ этэҥҥэ үлэлиирин хааччыйбыта.
Итинник саҕаланан, 1992 с. Комдрагмет 14 киһилээх, хаһан да саха дьоно дьарыктамматах саҥа саҕалааһыннара күндү тимири, тааһы Аан дойду таһымыгар эргитэр-урбатар кыахтаах тэрилтэлэргэ көмө оҥорон дойдуларыгар үбү-харчыны киллэртэрэр кыахтара үөскээбитэ. Эдэр дьону үөрэттэрэн, билиилээх-көрүүлээх дьону көҕүлээннэр, алмаас кырыылыыр, көмүһү чочуйар үлэ киэҥник тэнийэн, дойдубут тэрилтэлэригэр үбүнэн көмөлөһөн, быыс кэми бигэ туруктаах туоруурбутугар сүдү өҥөлөөх тэрилтэ диирбит оруннаах буолан тахсар. Ол түмүгэр Аҕа Баһылыкпыт Арассыыйа биир салайааччытынан ананан барарыгар, 1992 сылтан 1999 сылга диэри Арассыыйа уонна Саха сирин Гохраннарыгар Комдрагмет 160 туоннаттан ордук көмүһү туттарбыта бэчээккэ тахсан турар. Билигин бу тэрилтэ Кычкин Александр Егорович салалтатынан уонна ситиһиилээх үлэтин түмүгэр 200 киһи дойдулар икки ардыларыгар сүрүннүүр үлэни көҕүлээн, дойдубут олоҕун дьаһаҕын өссө тупсарар баҕалаах үлэлии олороро Михаил Ефимович ырааҕы көрбүт сүрүн күүһүн бэлиэтэ.
Бастакы Бэрэсидьиэнниин 18 сыл бииргэ үлэлээбит Виктор Ноговицын.