Аныгы дьон, эдэр оҕотуттан сааһырбыт, кырдьаҕас да дьонун ортотугар холкуостар олохторо устуоруйа “үрүҥ бээтинэтэ” буолан хаалан иһэр. Төрөппүттэрбититтэн, хос эһэлэрбитигэр, эбэлэрбитигэр тиийэ инники олорон ааспыт биһиги бүгүҥҥү сайдыылаах олохпут кэлэрин туһугар үлэ бөҕөнү үлэлээбит, өрөспүүбүлүкэни туругурдуспут дьоммут туһунан үтүө өйдөбүл хаалбакка, тыалынан көтүтүллэн, суола-ииһэ суох хаалара олус хомолтолоох. Ити кэми арыйар, умуннарбакка үүнэр көлүөнэҕэ хаалларар ытык иэстээхпитин умнарбыт табыллыбат.
Олунньу 5 күнүгэр СӨ Национальнай бибилэтиэкэтин устуоруйаҕа саалатыгар “Горнай” түмсүү тэрийиитинэн, Кыайыы 80 сылыгар анаммыт, Егор Михайлович Ильин диэн 92 сааһыгар сылдьар үлэ бэтэрээнэ “Биһиги “Кыһыл” холкуоспут” диэн, 1932 с. Горнай улууһугар, Бэрдьигэстээх нэһилиэгин сиригэр тэриллибит холкуос туһунан, дьоҕус ахтыы кинигэтин сүрэхтэниитэ буолла. Кинигэ тахсыытыгар эмиэ “Кыһылга” төрөөбүт, икки уордьаннаах көмүс бырамыысыланнаһын бэтэрээнэ Алексей Семенович Прокопьев көмөлөстө.
Ааптар Е.М. Ильин сааһырдар даҕаны, өйүн-мэйиитин оҕо сылдьан көрбүтүн-истибитин умнубат ураты дьоҕурун күн бүгүҥҥэ диэри сүтэрбэккэ сылдьарынан сөхтөрөр. Кини аҕата М.Н. Ильин Горнай улууһун төрүттэниитигэр үлэлэспит, сымыйа балыырга түбэһэн сэрии иннигэр хаайылла сылдьыбыт, 1943-1945 сс. сэриигэ ыҥырыллан хорсуннук сэриилэспит, оччотооҕу уустук олох бары эриирин-мускуурун эт түөһүнэн тэлэн ааспыт киһи эбит.
Ааптар кинигэҕэ Бэрдьигэстээх нэһилиэгэр ааспыт үйэ 30-с сылларыгар маҥнайгы ТОЗ, холкуос тэриллиитин, оччотооҕу дьон үлэлэрин-хамнастарын, сэрии кэминээҕи олохторун туһунан аныгы көлүөнэ билбэт элбэх чахчыларын арыйар. 1932 с. тэриллибит “Кыһыл” холкуоска киирбит ыаллары барыларын, оҕолоругар тиийэ умнубакка ааттаан, ханнык алаастарга, түөлбэлэргэ олорбуттарын ыйан, сорохтор төрөөбүт-өлбүт сылларыгар диэри киллэрэн суруйбута – кинигэни устуоруйа уникальнай докумуона оҥорор. Кырдьыгынан эттэххэ, өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн маннык холкуос олоҕун толору сырдаппыт кинигэни көрө-истэ иликпин.
Холкуоска киирбит, сайдыыга дьулуһар прогрессивнай, мындыр өйдөөх-санаалаах саха дьоно үөрэҕэ да суох буоллаллар, сүрэхтэрин баҕатынан, оччотооҕу саҥа технологиялары туһанан, сырдык, киэҥ-куоҥ билиитэ оһохтоох (кирпииччэ үктээн) нууччалыы дьиэлэрдээх аныгы бөһүөлэк туттан, сүөһүнү, сылгыны иитэн, оҕуруот олордон, бурдук ыһан, аныгы тылынан эттэххэ, оччотооҕу кэм экополиһын тэринэн испиттэр. Сэрии мэһэйдээбэтэҕэ буоллар, элбэҕи ситиһиэхтэрэ хаалбыт.
Оҕуруокка диэри балайда сири мас хардьалары уурталаан тиэрдэр гына оҥорбуттар! Оҕуруотунан оҕолор биригээдэлэрэ дьарыктаммыт. Үрдүк үүнүүнү ситиһэннэр, 1936 с. өрөспүүбүлүкэҕэ ударниктар мунньахтарыгар биригэдьиир Д.Н. Максимов дэлэгээтинэн ыҥырыллан кыттыбыт. Киниэхэ “стахановец” аата иҥэриллибит, “Зингер” иистэнэр массыынаны бириэмийэлээбиттэр.
Холкуос элбэх бурдугу ыһар эбит. Саһыл Уйата диэн сиргэ миэлиҥсэ тутан бүтэрэн, мэлийэр тааһын аҕалаары сырыттахтарына, кырыыстаах сэрии саҕаланан, эр дьонноро сэриигэ баран, сиппэккэ хаалбыт.
Кинигэ сүрэхтэниитигэр “Кыһыл” холкуостан төрүттээх элбэх киһи сырытта. Олус истиҥ, сылаас ахтыһыы, кэпсэтии буолан ааста.
Сахалыы Бикипиэдьийэ түһэ Н.Н. Павлов-Халан кэлэн, “Биһиги “Кыһыл” холкуоспут” кинигэ Интэриниэт ситимигэр Бикипиэдьийэҕэ киирбитин, холкуостан төрүттээхтэр дьоннорун туһунан чахчылары эбии суруйуохтарын, төрүччүлэригэр туһаныахтарын, холкуос олоҕун туһунан саҥа чахчылары эбэн биэрэ туруохтарын сөбүн туһунан эттэ. Ити санааны салҕаан, юридическай билим дуоктара, биллиилээх уопсастыбаннай деятель М.М. Яковлев бэйэтин нэһилиэгин, экополис ааптара И.В. Степанов Маҕарас холкуостарын устуоруйаларын үөрэтиэхпит диэн эттилэр.
Владимир Степанов.
