(Эһиил Саха сиригэр бэйэни салайыныы төрдө ууруллубута 350 сыла туолар)
1676–1680 сс. Саха сирин уонна Арассыыйа сыһыаннарыгар улахан суолталаах хамсааһыннар тахсыбыттара. Саха норуотун бэрэстэбиитэллэрэ аан маҥнай Москубаҕа баран, нуучча ыраахтааҕытын көрсүбүттэрэ. Саха сирин салайыыга улахан судаарыстыбаннай суолталаах быһаарыы ылыллыбытынан, бу көрсүһүү сүдү суолталаммыта.
Дьаһаах олохтонуута
Саха сирэ оччолорго Ленскэй разряд диэн ааттанара. Разрядтар диэн судаарыстыба кытыытыгар хас да уеһы холбообут байыаннай-административнай уокуруктары ааттыыллара. Оччолорго Арассыыйа арҕаа, илин кыраныыссаларыгар Речь Посполитайы, Османскай импиэрийэни, Цинь династия Кытайын утары сэрии барара.
Ити кэмнэргэ саха отут бас-көс дьоно сахалар сирдэрин Арассыыйа судаарыстыбатыгар холбуур уонна ыраахтааҕы былааһын анныгар киирэр андаҕары ылыахтарыттан 40-тан тахса сыл ааспыт этэ. Сахалар ыраахтааҕы былааһын билинэллэрин бэлиэтинэн, судаарыстыба хааһынатыгар оччолорго үрдүктүк сыаналанар киис, саһыл тириитинэн дьаһаах төлүүр эбээһинэстэммиттэрэ.
Хааһына үбүн 1/3 оччолорго дьаһаахтан киирэрэ. Ити дьаһаах аҥаарыттан ордугун Саха сирэ биэрэрэ. 1660-с сыллартан саха нэһилиэнньэтин үксэ дьаһаах төлүүр буолбута. Оччотооҕу устуоруйа докумуоннарыгар дьаһаах хомууругар нэгэй быһыы, дьону сордооһун туһунан аҕыйаҕа суох үҥсүү, суруйуу баар. Олорго норуот дьадайыытын, ахсаан өттүнэн аҕыйааһынын суруйаллара. Ол эрээри, сыныйан көрдөххө, төһө да нуучча ыраахтааҕытын сулууспалаахтарын, түүлээҕи бултааччыларын кытта дьаһаахтан балачча иирсээн тахсарын, 1650–1652 уонна 1659–1660 сс. уоспа эпидемията тура сылдьыбытын, нэһилиэнньэ Бүлүүгэ, Өлүөхүмэҕэ куотарын үрдүнэн, докумуоннарга көстөрүнэн, саха ахсаана ити кэмнэргэ улаханнык аҕыйаабатах.
Онон дьаһаах кинигэтигэр ыраахтааҕы сулууспалаахтара куоппут уонна тутуллан төннөрүллүбэтэх сахалар тустарынан элбэх үҥсүүлэрин сахалар маассабай куотууларын уонна нэһилиэнньэ аҕыйааһынын бигэргэтии быһыытынан ылынар сөбө суох.
“Үҥсүүлэр оччотооҕу нууччалар сахалар көс аҥаардаах олоҕун” билбэттэриттэн тахсыбыттар диэн сабаҕалыыбыт. Холобур, дьаһаах хомуйааччы былырыын сылдьыбыт киһитэ быйыл олорбут сиригэр суоҕун «кини төннүбэттии барбыт» диэн быһа этэр табыллыбата чахчы. Ити алҕаһыыллара 1645 с. нуучча атыыһыт уонна сулууспалаах дьоно ыраахтааҕыга «да те ж, государь, иноземцы переходят житъ из волости в волость по часту. И в которой волости живет, и оне как приедут с твоим государевым ясаком, и они тое волости и сказываютца, а как в ыную волость переедут, и они иной волости и сказываютца» диэн челобитнайдарыгар көстөр.
1660-с сылларга Саха сиригэр дьаһаах хомууругар ыарахан балаһыанньа үөскээбит. Төлөммөтөх дьаһаах иэһэ олус улааппыт. Холобур, 1662 с. 35 буолас дьаһаах төлүүр сахалартан харчыны аахпакка, 8938 киис, 3669 саһыл тириитэ эрэ хомуллубут. Оттон дьаһаах төлөөбөккө өлбүт сахалар иэстэрэ 1662 с. 13 080 киис уонна 2772 саһыл буола үрдээбит. Көстөрүн курдук, уонтан тахса сыл устата өлбүт сахалар дьаһаах төлөөбөтөх иэстэрэ дьиҥнээхтик хомуллубут дьаһаах ахсаанын баһыйан тахсыбыт. Ити сурукка наһаа элбэх дьаһаах хомулларыттан, Дьокуускай тула киис уонна саһыл кыайан үөскээбэт буолбута бэлиэтэммит.
Сахалар ыраахтааҕыга үҥсүүлэрэ
1659/60 сс. 100 саха илии баттаабыт Алексей Михайлович ыраахтааҕыга челобитнайдарыгар уонна ыраахтааҕы 1660 с. ахсынньы 4 күнүнээҕи ыйааҕар «и нам бы, великому государю, пожаловати их улусных подгородных ясачных людей, не велеть с них за умерших ясачных людей за отцов их и братью и за сродников нашего, великого государя, ясаку и поминков и воеводцких поминков же имати» диэн суруллубут.
Үҥсээччилэр ааспыт 40 сыл устата сахалар ыраахтаҕыны көрсө сатаабыттарын ыыппаттарын «прежние стольники и воеводы ни которой к вам, великие государи, к Москве не отпущали неведомо для чево» диэн чорботон бэлиэтээн, хомолтолорун биллэрбиттэр. Уонна түмүгэр Москубаҕа Алексей Михайлович ыраахтааҕыны, Алексей Алексеевич уонна Федор Алексеевич сарыабыстары кытта көрсөргө «трех человек Ничку Мымыкова, Чегунка Бодоева, Мазарычка Бозекова бить челом об наших нужах и бедностех» ыытары туруорсубуттар. Манна нуучча колонизациятын кэмиттан баар улахан уопуттаах, ытыктанар Нам кинээһин кытта икки эдэр кинээһи киллэрбиттэрин болҕомтоҕо ылыаҕыҥ.
Итиннэ ыраахтааҕыга депутация барарын саха бас-көс дьонун (элиитэтин) хас да көлүөнэтэ бэрт өртөн бэлэмнээбитэ көстөр.
Арассыыйа ыытар бэлиитикэтинэн, судаарыстыбаҕа бас бэриммит дьон, ыраахтааҕыга быһа көрдөһүү киллэрэр бырааптаахтара. Ити ыраахтааҕы кими баҕарар кытта бииргэ үлэлэһэргэ баҕалааҕын, кэпсэтэргэ аһаҕаһын көрдөрөрө.
Саха бас-көс дьоно Москубаҕа бара сылдьыыларыгар 1676 с. ыраахтааҕы буолбут Федор Алексеевич (1661–1682) улахан оруолу оонньообута саарбаҕа суох. Кини баара-суоҕа 6 сыл ыраахтааҕылаабыта. Ол эрээри, ити кэмҥэ дойду сайдыытыгар Петр 1 реформаларын төрдүн уурбут уларытыылары киллэрбитэ, кыайыылаах сэриилэри ыыппыта, атын улахан судаарыстыбаннай хамсааһыннары тэрийбитэ/
Кини аҕатын Алексей Михайлович кыһамньытынан кэмин биир улахан үөрэхтээх киһитэ буолбута. Сибиири салайарыгар Сибиир прикаһын (салалтатын) араас кэмҥэ салайбыт окольничай Р.М. Стрешнев, боярин кинээс И.Б. Репнин курдук судаарыстыбаннай диэйэтэллэр көмөлөһөллөрө.
Чуолаан, эдэр ыраахтааҕы Федор Алексеевич бэйэтэ саха кинээстэрин ыҥыран (биирдэстэрин кытта иккитэ) көрсүөн баҕарбыта. Ол түмүгэр, саха норуотун дьылҕатыгар олус улахан суолталаах, инникитин түстээбит ыйаахтары, быһаарыылары ылбыта.
Москубаҕа аан бастакы айан
Ыраахтааҕы 1676 с. муус устар 30 к. ыыппыт сорудаҕынан, Андрей Барнешлев бойобуода Дьокуускай остуруогар саха тойотторун уонна бастыҥ дьонун мунньан, кинилэртэн 2-3 киһини Москубаҕа ыраахтааҕыны көрүһүннэрэ ыытыахтааҕын туһунан иһитиннэриэхтээҕэ.
Устуоруйа билимин дуоктара В.Н. Иванов суруйарынан, бойобуодаҕа ыраахтааҕы былааһын үтүөтүн бырапагаандалаан, саха элиитэтин үчүгэйдик маанылаан, үрдүк таһымҥа көрсөн кэпсэтиэхтээҕэ этиллибит. Ону таһынан бу кэпсэтии кэмигэр Москубаҕа барыахтаах дьон анараа тиийэн, ыраахтааҕыны кытта утары олорон, норуоттарын бары кыһалҕатын, туохха наадыйалларын быһаарсыахтаахтарын туһунан үчүгэйдик быһаарарыгар бирикээстэммит.
Саха тойотторо ыраахтааҕы ыҥырыытынан баралларынан, айаннарын ороскуотун хааһына уйуммута. Аара суолга бары былаас бэрэстэбиитэллэрэ миссия айаныгар көмөлөһүөхтээхтэрэ, аһынан-таҥаһынан, айанныыр сыарҕалаах аттарынан хааччыйыахтаахтара. Ону таһынан аара бары таможня, атын да судаарыстыба сулууспалаахтара саха тойотторун малларын- салларын дьэҥдьийэллэрэ, бэрэбиэркэлииллэрэ бобуллубут.
Талыллыбыт тойоттору кытта иккилии аһатар-сиэтэр чаҕары (кашевардары), Максим Мухоплев диэн тылбаасчыты уонна Корнил Анкудинов уонна Федота Колмак диэн харабыл хаһаактары босхо илдьэ бараллара көҥүллэммит.
Саха улуустара бу ыраахтааҕыны кытта аан маҥнай көрсөр, норуот кыһалҕатын туруорсар улахан суолталаах дьыалаҕа эппиэттээхтик сыһыаннаспыттар. Хаҥалас тойоно Маһары Бозековы, кини ийэтин өттүнэн тастыҥ убайа, Нам салайааччыта Мымах тойон сиэнэ Нохто Никини уонна улуу Быйаҥ Төҥүлгэ ойуун сиэнэ, Мэҥэ баһылыга Трек Орсукаевы талбыттар.
Саха дэлэгээссийэтэ Москубаҕа 1676 с. ахсынньытыгар тиийбит. Чинчийээччилэр суруйалларынан, ыраахтан кэлбит саха тойотторун ыраахтааҕы атын дойдулар посолларын кытта кэпсэтэр үрдүк таһымҥа көрсүбүт.
Сахалар туруорсуулара
1677 с. тохсунньу 3 күнүгэр ыраахтааҕылыын официальнай көрсүһүүлэрэ буолбут. Саха тойотторо киниэхэ 120 кииһи бэлэхтээбиттэр уонна сахалар ааттарыттан көрдөһүү киллэрбиттэр. Туруорсууларга киирбиттэр:
1. Дьаһаах хомуйааччылар саха улуустарыгар дьону сууттуур бырааптарын быһыы уонна улуус тойотторугар кыра дьыалалары «балакыытата суох» сууттуур быраабы биэрии;
2. Кинээстэргэ дьаһаах хомуйар дьону аныыр боломуочуйаҕа көҥүл;
3. Улуустар кулубаларын дьаһаах төлүүртэн босхолооһун;
4. Сахалар бэрэстэбиитэллэрэ иккилии буолан, Москубаҕа кэлэллэрин, сыарҕалаах атынан хааччыйарга көҥүл;
5. Өлбүт дьонтон дьаһаах хомуйар уо.д.а. урукку бойобуодалар сахалар олохторун ыаратар түһээннэри көтүрүү;
6. Сорох түгэҥҥэ кырдьаҕастарга, ыарыһахтарга, ата суох дьоҥҥо дьаһааҕы харчынан төлүүргэ көҥүл;
7. Нуучча атыыһыттара, бултуур дьоно сахалар бултуур сирдэригэр бултуу киирэллэрин бобуу.
Туруорсуулартан сороҕун ылыммыттар.
Ыраахтааҕы 1677 с. олунньу 7 к. ыйааҕынан, суут араарыллыбыт: Дьокуускай остуруогар чугас дьаһаах төлүүр буоластар бойобуода суутугар киириэхтээхтэрэ, оттон ыраах олорооччулары дьаһаах хомуйааччылар сууттуур буолбуттар. Онтон саамай улахан ситиһиинэн, ити сууттар кинээстэр уонна бастыҥ дьон (лучших людей) баалларыгар эрэ ыытыллыахтаахтар диэн быраап кэлбит.
Ону таһынан дьаһаах хомуйааччылар кыра, 2–5 солкуобайдаах эрэ дьыалалары сууттуохтаахтара, оттон улаханы бойобуода суута быһаарыахтааҕа чуолкайдаммыт. Ити курдук саха тойотторо нууччалар кэлиилэригэр урут сүтэрбит былаастарын боломуочуйатын сороҕун төннөрбүттэр.
1678 с. ыраахтааҕы ыйааҕа саха улуустарын баһылыктарыгар дьаһаах хомуйар быраабы биэрбит, онон нуучча дьаһаах хомуйааччыларын аҕыйатан, саха кинээстэрэ хомуйар буолбуттар. Өлбүтэ быданнаабыт дьон мунньуллубут дьаһаахтарын төлөбүрэ сахалартан сотуллубут.
Ыраахтааҕыга иккис сырыы
1679–1680 сс. саха тойотторо Москубаҕа иккиһин барбыттар. Дэлэгээссийэҕэ Маһары Бозековы кытта Лөгөй тойон сиэнэ Чука Капчинов, Мэҥэттэн Чюгун (Чегун) Бодоев киирбиттэр.
Бу сырыы сүрүн ситиһиитэ – саха тойотторо официальнайдык кинээс солотун ылар бырааптаммыттар. Ону таһынан ити солонон ыстаатыстара үрдээн, оччотооҕу сокуонунан дьаһайар, салайар кыахтара кэҥээбит. Бастакынан, 1680 с. тохсунньутугар Маһары Бозеков ыраахтааҕы былааһыгар эрэллээхтик сулууспалыырын, дьаһааҕы кэмигэр төлүүрүн, өссө Михаил Федорович кэмигэр эһэтин уонна таайын үтүөлэрин ыйан туран, кинээс солотун биэрэри көрдөһөн челобитнай түһэрбит. Кини аргыстара эмиэ итинник челобитнай биэрбиттэр.
1680 с. тохсунньутун бүтүүтэ, олунньу саҕаланыыта ыраахтааҕы Москубаҕа кэлбит саха үс тойонугар официальнай кинээс солотун иҥэрэр ыйаахтара тахсыбыттар. Сахаларга кинээс солотун судаарыстыба иҥэрэр буолбута быйыл 345 сыла туолла. Бу кэнниттэн саха атын тойотторо кинээс солотун ылан барбыттар.
1681, 1682 с. ыйаахтар дьаһаах хомуйааччылар былаастарынан бардамнаан, баҕарбыттарынан дьаһайан, кыра дьыалаҕа дьону маска кэлгийэн сытыаран таһыйалларын, бас билиилэрин былдьыылларын, Даурскай остуруокка сыылкаҕа ыыталларын, улахан дьыалаҕа буруйдаан дьону өлөрөргө ууралларын тохтоппуттар. Наһаалаабыт дьаһаах хомуйааччылар кытаанах эппиэккэ тардыллар буолбуттар. Ити кэнниттэн, суут кыра дьыалаларын барытын улуустарга саха кинээстэрэ быһаарар буолан барбыттар.
Онон саха тойотторун Москубаҕа иккис сырыылара тойотторго эрэ буолбакка, Саха сирин нэһилиэнньэтигэр элбэх сымнатыыны аҕалбыта, бэйэни салайарга кыах биэрбитэ. Биһиги, бу кэлин үөрэппит учуонайдар, сахалар Москубаҕа сырыыларын үөрэтэн баран, инники үөрэппит дьон ыраахтааҕы былааһа судаарыстыбаннай дьыалаларынан кэлэр сахалар бэрэстэбиитэллэригэр ураты болҕомтолоохтук сыһыаннаспыт диэбиттэригэр сөбүлэһэбит.
Эһиил, 2026 с., сахалар Федор Алексеевич ыраахтааҕыны кытта көрсө барбыттара 350 сыла туолар. Бу ыраахтааҕы бырабыыталыстыбата саха норуотун лиидэрдэрин кытта быһа кэпсэтиитэ, судаарыстыба ыраах сирин салайыыга саҥа бириинсиптэри киллэриитэ, улахан дойду судаарыстыбанаһа кытыы сирдэргэ бөҕөргүүрүгэр, сахаларга бэйэни салайыныыны киирэригэр олук уурбута.
