Аҕа дойду Улуу сэриитэ Кыайыынан түмүктэммитэ 80 сылын туолара чугаһаата. Кыайыы күнэ буоллаҕын аайы, арҕаа фроҥҥа сэриилэспит аҕабыт Тыасытов Афанасий Григорьевиһы санаан кэлэбин. Аҕам Кыайыы күнүгэр мэтээллэрин иилинэн параакка барааччы. Саҥата-иҥэтэ суох буолан хаалааччы. Тэлэбиисэргэ Кыайыы параатын көрөрбүтүн сөбүлээччибит. Ол көрө олорон биирдэ: “Уонна баҕас сэрии буолбата буолуо”, – диэбитим. Киһим көхсүн этитэн баран: “Улаханнык саҥарыма, бу олоххо биирдии киһи үйэтигэр сэрии баар быһыылаах”, – диэбитин өйбөр умнуллубаттык хатаан, санаа баттыга оҥосто сылдьабын.
Кырдьык, аҕам эппитэ сөп курдук эбит. Ол курдук Чечня сэриитигэр төрөппүт уолум Тыасытов Александр Васильевич икки төгүл баран кыттан кэлбитэ. Онтон 2024 с. Украинаҕа байыаннай дьайыыга баран суорума суолламмыта. Онон бу сэрии туһунан суруйарым төһө да ыараханын иһин, ытыктыыр киһим, Ньурба улууһун уонна өрөспүүбүлүкэ сайдыыларыгар үгүс үтүөлээх салайааччы, Ил Түмэн дьокутаата, киһи киэнэ кэрэмэһэ Владимир Михайлович Прокопьев: “Биир дойдулааххыт, Арассыыйа уонна Донецкай Норуодунай Өрөспүүбүлүкэтин Дьоруойа Дмитрий Егоров ийэтэ Евдокия туһунан суруйуо, ахтыа этигит”, – диэбитэ. Ол иһин бу суруйан эрэбин.
Дьылҕа Хаан бу кэмҥэ дьэттэригэр сылдьар уолаттарбыт барахсаттарга ыарахан да кэми тосхойдо. Саха уолаттара дойдубут чымаан айылҕатыгар буһан-хатан, эриллэн-мускуллан улааппыт буоланнар, анал байыаннай дьайыыга ыарахаттары тулуйаллар, төрөөбүт дойдуларын үтүө тылынан эрэ ааттаталлар. Онон киэн туттабыт, кинилэр ааттара-суоллара күн-дьыл өксүөнүгэр бэриммэккэ, ааттана туруо.
Төрөөбүт дойдуга таптал, бэриниилээх буолуу ийэ уонна аҕа оҕотун хайдах ииппититтэн тутулуктаах буоларын хас биирдиибит өйдүүр. Биһиги, маалыкайдар, Бордоҥ нэһилиэгин олохтоохторо, кыыспыт, биир дойдулаахпыт Евдокия Дмитриевна Гуляева (Егорова) оҕотугар Дмитрийгэ өлбүтүн кэннэ Арассыыйа Дьоруойа үрдүк аатын иҥэрбиттэрин истэн эмиэ да хараастыбыппыт, эмиэ да киэн туттубуппут.
Дьоруой ийэтэ Евдокия Дмитриевна 1945 с. тохсунньу 9 күнүгэр Ньурба Маалыкайыгар төрөөбүтэ. Дуня аҕата Дмитрий Иванович Гуляев улахан мас ууһа этэ. Оскуола, кулууп, балыыһа тутууларыгар биригээдэлэри салайбыта. Кини тутууга улахан сатабыллааҕын, салайар дьоҕурдааҕын таба көрөн, салгыы Ньурбаҕа киллэрэн үлэлэппиттэрэ. Ол түмүгэр кини икки төгүл стахановец үрдүк аатын ылбыта.
1950-с сс. Марха өрүскэ алмаас баар сибикитэ биллэн, Амакинскай эспэдииссийэ үлэһиттэрэ өрүһүнэн кэлэллэрэ-бараллара элбээбитэ. Олохтоох дьон алмаас үлэтиттэн эмиэ туора турбатахтара. Миитэрэй эспэдииссийэ сирдьитинэн, табаһытынан, булчутунан үлэлээбитэ. Дуня аҕатын наһаа таптыыр, убаастыыр буолан, уолун Дима диэн ааттаабыта. Ийэтэ Мария Ивановна Гуляева-Эчикий Маарыйа эдэр сааһыттан холкуос араас үлэтигэр үтүө суобастаахтык үлэлээбитэ. Хараҕынан инбэлиит буолан баран, холкуос сылгытыгар-сүөһүтүгэр сиэлинэн көнтөс-быа хатара. Онтон алмаас эспэдииссийэтин үлэһиттэрэ кинилэргэ хонор-өрүүр, массыыналарын-тиэхиньикэлэрин көрүнэр буолбуттарын кэннэ, оччотооҕу элэктэриичэстибэ суох кэмигэр оһох оттон, кинилэри аһатар-сиэтэр, астарын дьаһайар эппиэтинэстээх буолбута. Ол – элбэх сыраны эрэйэр судургута суох дьыала. Аны туран, олох биир да тылы нууччалыы билбэт дьоҥҥо тылбаасчыттаан көмөлөһөр.
Евдокияҕа оскуолаҕа үөрэҕэр, онтон үлэҕэ – барытыгар инники күөҥҥэ сылдьыбыта. Оччотооҕу кэм ирдэбилинэн, оскуолатын ситиһиилээхтик бүтэрэн баран, “Оскуола – производство – үрдүк үөрэх” дэбииһинэн пиэрмэҕэ үлэлээбитэ. Эдэркээн кыыс ыарахан үлэттэн толлубакка бастыҥнар кэккэлэригэр сылдьыбыта. Онтон куорсун анньынан, үөрэнэ барбыта.
Евдокия бэтэринээр үрдүк үөрэҕин бүтэрбитэ. Ол кэннэ Сунтаар Бүлүүчээнигэр ананан, үлэ үөһүгэр түспүтэ. Кэрэ айылҕалаах, бултаах-алтаах дойдуну Бүлүүчээни төрөөбүт Маалыкайын курдук таптаабыта, олохтоох уолу Николай Алексеевиһы көрсөн, ыал буолбута. Ол саҕана Николай Алексеевич математика учууталынан, дириэктэри иитэр үлэҕэ солбуйааччынан үлэлиирэ. Эдэр ыал дэриэбинэ сайдыытыгар ис сүрэхтэриттэн кыһаллан үлэлээбиттэрэ. Биһиги, Маалыкай дьоно, кинилэр этэҥҥэ, үчүгэйдик олороллорун истэн үөрэрбит.
Онтон биир күн ыраас халлааҥҥа этиҥ эппитинии, биир дойдулаахпыт, мааны Маалыкайбыт кыыһа Евдокия Дмитриевна оҕото Дмитрий Егоров дойдутун көмүскүү сылдьан дьоруойдуу охтубутун истэн, санаабыт түспүтэ, хараастыбыппыт. Дмитрий Николаевич Егоров дьоруойдуу быһыытын дойдубут үрдүкү салалтата үрдүктүк сыаналаан, Арассыыйа, ону таһынан, ДНР Дьоруойдарын аатын иҥэрбитэ.
Арассыыйа уонна ДНР Дьоруойа Дмитрий Егоров биһиги, маалыкайдар, сиэммит, биир дойдулаахпыт буолар. “Уол оҕо дойдутун көмүскүүр, араҥаччылыыр – анала” дииллэрэ сөп эрээри, ыар түгэн үөскээтэҕинэ, тустаахха киһи тылынан кыайан эппэт иэдээнэ буолар. Бу киэҥ нэлэмэн халлаан анныгар тоҕо эйэлээхтик олорбоппут буолуой?
Олус ытыктыыр күтүөппүт Николай Алексеевич, ыар аһыыгытын тэҥҥэ үллэстэбит, дириҥ кутурҕаммытын тиэрдэбит. Эһиги уолгут Дмитрий Николаевич Егоровы дьиҥнээх эр киһилии ииппиккитинэн биир дойдулаахтаргыт, Ньурба маалыкайдара, киэн туттабыт.
Оҕото Дима уоттаах сэриигэ барбытын кэннэ Евдокия Дмитриевна төһөлөөх хараастыбыта, эрэйи көрбүтэ буолуой? “Дуня балыыһаҕа киирэн, эмтэнэ сытар үһү” диэн буолбута. Балыыһаҕа сытан санаата барыта кырыктаах кыргыһыыга сылдьар тапталлаах оҕотун Дмитрий туһугар буолбута саарбаҕа суох. Элбэҕи эргитэ санаатаҕа. Бу уоттаах сэриигэ Дмитрий Егоров дьоруойдуу охтон олохтон туораабытын сураҕын истэн, ийэ барахсан сүрэҕэ тулуйбатаҕа.
Төһөлөөх элбэх хорсун уолбут суорума суолланна, төһөлөөх элбэх ийэ, аҕа сүрэҕэ хаанынан ытаата. Бу Орто туруу бараан дойдуга аны хаһан да сэрии буолбатын, хаан, ийэ барахсан хараҕын уута тохтубатын.
