Атын сирдэргэ, тас дойдуга сылдьан көрдөххө, куораттарыгар биллэр-көстөр, киэн туттар дьоннорун пааматынньыктарын туруорбут буолаллар. Сорох сирдэргэ киһи “һык” гына түһүөр диэри эйэлээх олоҕу уһансыбыт боотурдара субу или-эйэни түстүү барыах курдук аттаах турар буолаллар. Оттон биһиэхэ хайдаҕый? Куорат авиапордун өттүттэн куоракка киирэр уулуссаҕа туох да суох. “Столичнай” ырыынак диэки суол эргимтэтигэр “иэмэ-дьаама биллибэт туох эрэ” турар. Олохтоохтор харахтарыгар быраҕыллыбат буоллаҕына, эгэ, кэлии ыалдьыттар болҕомтолорун тардыа дуо? Суох!
Дьокуускай куорат болуоссаттарыгар, искибиэрдэригэр Саха сирэ олохтоноругар суолларын-иистэрин хаалларбыт биллэр-көстөр дьоммут, кэлиҥҥи да бэлитиичэскэй-уопсастыбаннай диэйэтэллэр пааматынньыктара тураллар. Бу үчүгэй. Маны сэргэ уулуссалар эргиирдэригэр эмиэ сахалар ураты омук буоларбытын көрдөрөр пааматынньыктар туруохтарын сөп этэ. Биһиги куораппытыгар маннык түөрт-биэс суол эргимтэтэ баар. Куоракка киирэр аартыкка (“Столичнай” ырыынак таһыгар), Бүлүүлүүр аартыкка (куораты эргийэр суолга киириигэ), Покровскайдыыр аартыкка киириигэ, Пирогов уулуссатыгар бааллар. Чернышевскай уулуссатыгар (кууһунан атыылыыр базалар диэки) эмиэ баар да, онно сэлии кыылбыт төбөтө хайыы үйэ ууруллан турар. Дьэ, бу түөрт төгүрүккэ – туох туруон сөбүй?!
Дьокуускай киириитигэр (ырыынак аттыгар) сахалар киэн туттар олоҥхобут дьоруойа “Ньургун Боотуру туруоруоххайыҥ” диэччилэр бааллар. Таатталар да, чурапчылар да аара суолларыгар аттаах боотуру туруорбут пааматынньыктарын, үгүс дьон, көрбүт буолуохтааххыт. Мантан аллара Ньургун Боотур өйдөбүнньүк-пааматынньыгын туруорарга сурук эһиги дьүүлгүтүгэр киирбитин таһаарабыт.
Туйаара СИККИЭР.
Дьулуруйар Ньургун Боотурга – Айыы бухатыырыгар – пааматынньык туруорар кэм кэллэ!
Төрөөбүт-үөскээбит Сахабыт сирин киэҥ уораҕайыгар син аҕыйах ахсааннаах сир дойду олоҕун, төрдүлэрин-төбөлөрүн туһунан кэпсиир пааматынньыктар баар буоллулар. Ол эрээри биһиги өрөспүүбүлүкэбит килбэйэр киинигэр, Дьокуускай куоракка, дьон өйүн-санаатын түмэр, сомоҕолуур, киэн туттар бэлиэбит суох.
Пааматынньык диэн тугуй? Пааматынньык — кимиэхэ эмэ, ханнык эмэ сабыытыйаҕа анаан туруоруллубут скульптура эбэтэр архитектура өйдөбүнньүк айымньыта. Ким, туох эрэ үлэтин, ситиһиитин, кыайыытын туоһулуур, олору толору кэрэһилиир, санатар туох эмэ, бэйэтин норуотугар эр санаа, хорсун быһыы бэлиэтэ. Үйэ-саас тухары өлбөт-сүппэт, киһи аймах үрдүк идийээллэрин көмүскүүр, күүрдэ турар бэлиэ буолар.
Ол бэлиэ буолуо этэ саха олоҥхотун сүрүн дьоруойа – Дьулуруйар Ньургун Боотур Бухатыыр.
Дьэ, бу билиҥҥи уустук, тыҥааһыннаах кэрдиис кэмҥэ Орто дойду олохтоохторун көмүскүүр дурда-хахха буолар өйдөбүнньүктэр баар буолуулара булгуччулаах. Ол өйдөбүнньүк саха омук бухатыыра Ньургун Боотурга пааматынньык туруоруу буолар.
Кэлиҥҥи кэмҥэ Ньургун Боотур аата элбэхтик ааттанна. Элбэх дьон өйө-санаата түмүллүүтүттэн тахсар. Ол курдук, 2006 сылтан А.Н. Жирков бэрэссэдээтэллээх Олоҥхо национальнай кэмитиэтэ утумнаахтык үлэлиир. “Ньургун Боотур” олоҥхо уруулуу элбэх омукка тылбаастанна, кыргызстар, тувалар, алтаайдар, башкирдар тылларынан, сотору кэминэн хакаас омук тылынан тылбаастаныа. Олоҥхо ыһыахтара улуустарынан көһө сылдьан ыытыллаллар. 1999 сылтан Олоҥхо ассоциацията үлэлиир, бу ассоциация 23 улууска салаалаах.
“Ньургун Боотур” Олоҥхо-операта Санкт-Петербург Марьинскай, дойду тэбэр сүрэҕэ Москуба куорат Улахан тыйаатырыгар, Дьокуускайга Саха оператын уонна балетын тыйаатырыгар турда.
Анал байыаннай эпэрээссийэ кыттыылаахтара – Орто дойду көмүскээччилэрэ. Айыы бухатыырдарын курдук ааттаннылар. Ити барыта мээнэҕэ буолбатах. Кэрдиис кэм тиийэн кэлбитин бэлиэтэ уонна туоһута буолар. Үрдүк халлаантан, Айыыһыттарбытыттан, үҥэр сүктэр Таҥарабытыттан, көстүбэт күүстэртэн кэлбит бэлиэ. Опера – киһи аймах сүдү айымньыта, ол дорҕооно, тойуга, долгуннуран айылҕаны кытары алтыһар, Үрдүк күүстэри уһугуннарар аналлаах.
Ньургун Боотуру билбэт киһи Саха сиригэр суох. “Дьулуруйар Ньургун Боотур” олоҥхону оҕо эрдэхпититтэн, оскуола саҕаттан билэбит. Олоҥхо – норуот тылынан уус-уран айымньытын чыпчаала. Бухатыырдар дьоруойдуу охсуһууларын көрдөрөр эпос. Саха олоҕу анаарыыта, устуоруйата, бөлүһүөпүйэтэ, өркөн өйө. “Дьулуруйар Ньургун Боотур” олоҥхону П.А. Ойуунускай отут олоҥхоттон түмэн оҥорбута уонна биллиилээх тылбаасчыт В.В. Державин нууччалыы тылбаастаабыта мээнэҕэ буолбатах. Бу таҥыллыбыт олоҥхо – эпоспыт түмэр сүмэтэ.
Ахсынньы 25 күнүгэр 2005 сыллаахха Олоҥхо ЮНЕСКО уостан түспэт, мэҥэ бэлиэтэ (нематериальное устное наследие) буолбута.
Дьулуруйар Ньургун Боотур – олоҥхо сүрүн дьоруойдарыттан биирдэстэрэ. Кини дьүһүнэ-бодото, быһыыта-майгыта олоҥхоҕо кэпсэнэр. Кини Орто дойдуга баар бухатыырдартан ордуктара. Ол иһин “Дьулуруйар” диэн эбии аат иҥэриллибит. Саха олоҥхолоругар хас эмэ бухатыырдар бааллар, ол курдук, Кулун Куллустуур, Алаатыыр Ала Туйгун Бухатыыр, Улуу Дьаарын, Дьыырай Бэргэн, Уол Дуолан Бухатыыр, Күн Эрили, Эриэдэй Бэргэн, ол иһигэр Күн Дьэбэлийэ дьахтар бухатыыра уо.д.а.
Ньургун Боотурга пааматынньыгын туруоруу саха омугу сомоҕолуох уонна түмүөх тустаах.
Билиҥҥи тыҥааһыннаах, дойду туһугар туруулаһар, охсуһар кэмнэргэ ыччаты ботуруйуоттуу тыыҥҥа иитэргэ төһүү күүс буолуаҕа. Ньургун Боотур уобараһа олорон ааспыт устуоруйа лиичинэстэрэ Тыгынтан, Лөгөйтөн, Мымахтан уо.д.а. үрдүкү турар. Кини Орто дойду дьонун-сэргэтин көмүскүүр, эйэлэһиннэрэр, мөккүөрү тохтотор аналлаах сүрүн дьоруойбут буолар.
Бу кэнники кэмҥэ киэҥ нэлэмэн Сахабыт сиригэр биирдиилээн нэһилиэктэргэ, улуустаргэ пааматынньыктар туруулара син элбээтэ.
Омук быһыытынан бэйэни өйдөөһүн, билинии көстүүтэ. Ону түстүүр, сүрүн им бэлиэтэ (символ) үйэттэн үйэҕэ уос номоҕо буолан кэлбит сүрүн дьоруойут, омугу түмэр, сомоҕолуур Ньургун Боотур пааматынньыга буолар.
Атын омуктарга, холобур, бүрээт булагаттарга, туваларга олорор сирдэригэр хас хошуун (улуус) аайы араас пааматынньык турара олус диэн кэрэхсэтэр. Туваларга – Хунан-Хара, алтаайдарга – Маадай Хара, башкирдарга – Урал баатыр, бүрээттэргэ Гэсэр курдук эпическэй дьоруойдар бааллар. Холобура, Бүрээтийэ киинэ Улан-Удэҕа Гэсэр бухатыыр пааматынньыга 2006 сылтан турар. Ол туһунан маннык суруйаллар: “Гэсэр – это герой эпоса республики Бурятия. Он восседает на коне, который гордо и прочно стоит на высоком постаменте всеми четырьмя копытами. Копье Гэсэра указывает на небо. Интересно, что несмотря на то, что этот герой очень важен для народов Бурятии, до 2006 г. Здесь не было ни одного его изображения или скульптурного образа. Сейчас же это девятиметровое изваяние хорошо видно издалека. Гэсэр – это очень важная часть культуры бурятского народа. Этот эпос сравнивают с индийской Рамаяной, германской песнью о Нибелунгах, или французской песнью о Роланде. Гэсэра можно сравнить с русским богатырём, который сражается за правду и свободу не только свою, но и всего народа.” Бүрээт омук Гэсэргэ пааматынньыгы ытык бэлиэ гынан туруоруохтарыттан наассыйа быһыытынан күүһүрдэ, тылларын үөрэтиигэ, успуорт эйгэтигэр, олох-дьаһах тутуутугар, Аҕа дойдуну көмүскүүр анал эпэрээссийэҕэ биллэр ситиһиилэннилэр. Холобура, Ингушетияҕа 2012 сыллаахха аттаах Дьиикэй дивизия бүтүн пуолкатыгар пааматынньык туруорбуттара.
Олоҥхоҕо этиллэринэн, Дьураа Хара аттаах Дьулуруйар Ньургун Боотур, кини ата, доҕоро, аргыһа сылгы маҥнайгы ааттанар. Ол биһиги саха омук сылгыны ытыктыырбытын, Уордаах Дьөһөгөйгө сүгүрүйэрбитин, эрэнэрбитин туоһулуур. Ат үрдүгэр олорон биһиги өбүгэлэрбит киэҥ нэлэмэн куйаар сири баһылаабыттара, аат-суол иҥэрбиттэрэ. Ол иһин Ньургун Боотур ат үрдүгэр бухатыыр таҥаһын, саатын-саадаҕын кэтэн олорор буолуох тустаах
Бу пааматынньык көстүүтэ кэлбит ыалдьыттарга тугу кэпсиирий?
Бастатан туран, кимий диэн, ыйытыы үөскүүр. Бу саха омук олоҥхо эпоһын сүрүн дьоруойа – Дьураа Хара аттаах Дьулуруйар Ньургун Боотур. Саха омук ЮНЕСКО-ҕа киирбит айымньылаах түҥ былыргы омук буолара көстөр.
Иккис көстүү. Кини ат үрдүгэр олорор. Ол аата, бу омук ат көлөнү баһылаабыт омук буолара көстөр.
Үһүс көстүү. Куйахтара, саата-саадаҕа. Бу омук бэйэтин көмүскэнэр кыахтаах. Сэрии-сэбин, сэбиргэлин оҥорор уус дьонноох эбит диэн өйдөбүлү үөскэтэр.
Бу пааматынньык турара эдэр ыччакка киэн туттууну, Ийэ дойдуну ытыктабылы, кинини көмүскүүр ытык иэс буоларын туоһулуур.
Турар сирэ. Дьокуускай куоракка аэропортан киириигэ Столичнай ырыынак аттыгар баар суол эргимтэтигэр турара тоҕоостоох. Кэлбит дьоҥҥо ыраахтан көстөр пааматынньык элбэх санааны, ыйытыыны, толкуйу үөскэтиэн сөп.
