“Айар” кинигэ кыһатын 2022 с. "Ордук элбэхтэ ааҕыллыбыт кинигэ" аатын ылбыт “Лэкиэс уонна Туоһахта” сэһэн ааптара Василий Гоголев-Уйулҕан саҥа историческай арамаана “Хаҥаластан хааннаахтар, Тигиилээхтэн төрүттээхтэр. Уһун Дьуона” диэн бэрт эриллэҕэс ааттаах.
Арамаан тосхоло, аатын курдук, түҥ былыргы кэмтэн Аҕа дойду сэриитэ бүтэн, улуу Кыайыы өрөгөйө кууһуор, олох-дьаһах көннөр даҕаны, буруйа суохха түбэһиннэрии, тутуу-хабыы дьулаан тыына саба бүрүйбүт кэмигэр тиийэ саха омук хорутан кэлбит оллурдаах-боллурдаах суолун устун, олох тургутуутун туоруур уустук сэһэн нөҥүө ааһар. Номоххо киирбит Тыгын кэминээҕи боотурдар, тииҥ курдук тииттэн тииккэ ыстаҥалыыр тигиилээх сирэйдээх хоһууннар, аастыйан эрэр баттаҕа кэннигэр бураллаҥныы ойутар Манчаары, "бурдугу дьоҥҥо түҥэппитэ" диэн үҥсүүгэ түбэһэр холкуос бэрэссэдээтэлэ Уһун Дьуона – бу биһиги ааспыт олохпут кырдьыгын, аһыытын-абатын да, үөрүүтүн-өрөгөйүн да кэрэһэлиир бэлиэ дьүһүлгэннэр.
Ааптар муус устар 3 күнүгэр Майаҕа буолан ааспыт кинигэтин сүрэхтээһинин экраҥҥа көстөр кэпсээнтэн саҕалаабыта олус сонун буолла. Биһиги суруйааччы суруйар остуолун өҥөйөн көрдүбүт: манна компьютер, кумааҕы эрэ баар буолбатахтар эбит; Василий Иннокентьевич Нам педучилищетын бүтэрбит уран тарбахтаах уус, ойууһут киһи быһыытынан, арамаанын кэпсээнэ сайдар, олохсуйар сирин-уотун ойуулаан, өҥнөөн-дьүһүннээн, туспа көмө каарта гынан туттар эбит. Арамаан усталаах туоратын тухары ааҕааччы сурукка-бичиккэ киирбит, буолан ааспыт дьиҥ түгэннэргэ түбэһэр, саха олоҕор бэлиэ суолу-ииһи хаалларбыт дьоннуун көрсүһэр. Бу – ааптар олус элбэх докумуону, суругу-бичиги кичэйэн үөрэппитин туоһулуур түгэн. Суруйааччы аҥардас фантазия күүһүнэн айан суруйар буоллаҕына, айымньыта итэҕэтиитэ суох, сахсаҕар туруктанар. Оттон Уйулҕан айымньыларын киһи өйдүүн-сүрэхтиин ылынарын айымньыны ырытааччылар да, ааҕааччылар да долгуйан туран бэлиэтээтилэр.
Саха историятын хоһуйар суруйааччылар хайаан да ат миҥэни ис хоһоонноон билэр буолуохтаахтар быһыылаах. Тоҕо диэтэххэ, Күн Дьөһөгөй Айыы таҥаралаах саха сылгыны кытта быстыспат ситимнээх, кини олоҕо ат тула сайдан кэлбитэ. Кинини сатаан хоһуйар, тыл күүһүнэн көрдөрөр буоллаххына эрэ саха былыргытын итэҕэтиилээхтик кэпсиир эбиккин.
Уйулҕан арамааныгар хас биирдии киһини кытта кини ата тэҥҥэ ойууланар. Онон, ат, олоҥхоҕо курдук, арамаан иккис сүрүн дьоруойугар кубулуйар. Оттон бөҕө-таҕа тардыылаах Мэҥэдьэк сылгыта үөскээһинин уус-ураннык көрдөрүү – бу айымньы суолтатын ордук үрдэтэн, дириҥэтэн биэрэр. Кэнники ат туһунан долгутуулаах суруйуулары 50-60-с сылларга төрөөбүт, аты көлүммүт, атынан от оҕустарбыт, аттыын доҕордоһон улааппыт тыа уолаттара Уйулҕан, Дьолуолаах, Данил Макеев айымньыларыгар ааҕабын. Бу суруйааччылар саха уран суругун өҥ хочотугар ахсым атынан дибдитэн киирбит олоҥхо боотурдарыгар холоонноохтор. Ат барахсан туһунан маннык кыайа-хото тутан, аны ким суруйуой? Айтишник суруйбата биллэр, ол эрээри, Дугуйдаантан эрэнэ күүтэбин.
Уйулҕан иккис идэтэ: үҥкүү туруорааччы, үҥкүүһүт. Бу идэтэ кини суруйарыгар киһи да, кыыл да хамсаныытын, үөрүүнү-хомолтону эт-сиин туругун нөҥүө сатаан биэрэригэр көмөлөһөр быһыылаах дии санаатым. Оттон үһүс идэтэ - литература магистра. Онон да буолуо, айымньы тутул өттүнэн эҥкилэ суоҕа, тыла-өһө баайынан холобур буолар кэриҥнээҕэ бэлиэтэннэ. Ол эрээри, хас да үөрэхтэн, ааты-суолу да иҥэрин, айылҕаттан айар-суруйар эрэ буолбатах, өйдүүр-саныыр, ырытар, дьүһүйэр дьоҕуру бэриһиннэрбэтэх буоллаххына, норуоккар үөтэлээҕи утары уумматыҥ биллэр.
Биһиги улуу арамааннары ааҕан улааппыт сүһүөх дьон буолабыт. Ол эрэн биһиги өйбүтүн-санаабытын ииппит, биһигини төрөөбүт тылбыт сүмэтигэр-сүөгэйигэр сөтүөлэппит айымньыларбыт бары - баһылыыр идеология ирдэбилинэн суруллубуттара. 90-с сыллартан КЫРДЬЫК ирдэбилэ баар буолбута. Олоҕу хайдах баарынан хоһуйан ааҕааччыны иитии - туһугар уустук соруктары суруйааччыга туруорар. Үөрүөхпүт иһин, саха аныгы литературата төттөрү түспэт, биир сиргэ тэпсэҥнээбэт турукка киирдэ.
«Билим өттүнэн ырытыы суох..." диэн суланыы баар эрээри, биһиги литературоведтарбыт, аҕыйах да буоллаллар, норуот кутугар-сүрүгэр биллэр-көстөр суолу хаалларыах уус-уран айымньы, кинигэ таҕыста да, сыыска түһэрбэккэ хайаан да уҥуох-сүһүөх арааран ырыталларын көрөбүн. Ол курдук, Уйулҕан арамаанын сүрэхтээһиҥҥэ икки бэрэпиэссэр, билим дуоктардара кыттыыны ыллылар. Кинигэ кыһатын салалтата, айар-суруйар эйгэттэн ааптар доҕотторо, биир дойдулаахтара мэҥэлэр, ааҕааччылар, бэл, Үөһээ Бүлүүттэн, Ньурбаттан ыалдьыттар бэйэлэрин санааларын эттилэр.
“Биһиги Манчаарыбытыгар тоҥуй сыһыаннаах буоллахпытына, Ньурбалар кинини кырдьар сааһыгар киһилии олоххо олордубут үтүөлээхтэр. Онуоха хойутаан да буоллар махталбыт - бу Уйулҕан арамаана буоллун" - диэн мэҥэлэр нөрүөн нөргүйдүлэр. Киһи өйүгэр-санаатыгар хаалар этиилэр олус элбэхтэр, олортон биир дэҥҥэ көстөр үрдүк таһымнаах, идэтийбит Ааҕааччы, гимназия бибилэтиэкэрэ Софья Дмитриева: "Биһиги олохпутугар КИР олус элбэх. Бу арамаан ол киртэн ыраастыыр күүстээх", - диэн эппитин манна аҕалыым.
Тыл-өс билимин дуоктара Валентина Семенова арамаан айыы санааны туругурдар айымньы буоларын тоһоҕолоото. Аҕа дойду сэриитин кэмигэр дьон бурдуктаах ампаардары көрөн олорон хоргуйан өлбүт түгэннэрэ элбэх. Уһун Дьуона айыы санаата аныгы атааннаах-мөҥүөннээх сахха тоҕо бу сырдаан кэллэ?
Мэҥэ (Балыктаах) нэһилиэгин баһылыга Александр Куприянов кинигэни ааҕар баһылык эбит. Ол өрүтэ кини ыраас сахалыы саҥатыгар, өйө-санаата далааһыныгар тута көстөр. Үүнэр ыччат эрэ буолбакка, саха тыллаах барыта уонна, ордук чуолаан, салайааччыларбыт Уйулҕан бу арамаанын ааҕалларыгар баҕарабын. Айыы санаалаах салайааччылар кэмнэрэ кэллин...
*Кинигэ “Айар” маҕаһыыннарыгар атыыланар.
САЙА.
