Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханын Айсен Николаев 2023 сыл бэс ыйын 6 күнүнээҕи Ыйааҕынан, култуура, литэрэтиирэ уонна үөрэх салааларыгар биллэр кылаатын үрдүктүк сыаналаан, Өрөспүүбүлүкэтээҕи көрбөттөр анал бибилэтиэкэлэригэр СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, СӨ үөрэҕириитин туйгуна, көрбөт бэйиэт, публицист, тылбаасчыт, сахалартан бастакы тифлопедагог, көрбөт дьоҥҥо аналлаах сахалыы алпаабыт ааптара Иван Николаевич Егоров - Иван Горнай аата иҥэрилиннэ.
Бу күнтэн ыла бибилэтиэкэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин И.Н. Егоров - Горнай аатынан Көрбөт уонна мөлтөхтүк көрөр дьон анал бибилэтиэкэтэ диэн саҥа ааттанна.
Бибилэтиэкэ устуоруйатыгар суолталаах быһаарыыны бэс ыйын 7 күнүгэр “Үтүө аат үйэтийиэхтин!” диэн өрөгөйдөөх тэрээһиҥҥэ биллэрдилэр. Тэрээһин үөрүүлээх чааһын СӨ култуураҕа уонна духуобунай сайдыыга миниистирэ Юрий Куприянов арыйда. Миниистир Ил Дархан Ыйааҕын үөрүүлээх быһыыга-майгыга бибилэтиэкэ дириэктэригэр Айталина Корниловаҕа туттарда, ону тэҥэ сааланы толору мустубут дьон ортотугар бибилэтиэкэ саҥа тас суруга арылынна.
“Сири-дойдуну киһи аатырдар, ааттатар” диэн этиллэр. Горнай улууһугар култуура, ускуустуба эйгэтигэр үгүс биллиилээх дьон уутуйан үөскээбиттэрэ. Горнайын аатын чиэстээхтик сүгэн дьоһун олоҕу олорбут Иван Горнай биир дойдулаахтара: “Горнай оройуона” МТ баһылыгын I солбуйааччыта Алгыс Стручков, Солоҕон нэһилиэгин баһылыга Александра Александрова, улуус култуураҕа уонна духуобунай сайдыыга салалтатын салайааччыта Тамара Кесарева, Горнай улууһун кииннэммит библиотечнай ситимин үлэһиттэрэ уонна төрөөбүт дойдутун дьоно-сэргэтэ махтал тылларын, үтүө баҕа санааларын тиэртилэр.
“Айылҕа уратытык көрөн бэлиэтээбит, олох эндирдэригэр тэптэрбэккэ, үтүөнү эрэ өрө тутан холобур буолар олоҕу олорбут, төрөөбүт-үөскээбит Горнайын аатын чиэстээхтик сүгэн айбыт-туппут Иван Горнай аата Сахабыт сирин биир улахан, баай устуоруйалаах бибилэтиэкэлэриттэн биирдэстэригэр – Саха Өрөспүүбүлүкэтин көрбөт уонна мөлтөхтүк көрөр дьон анал бибилэтиэкэлэригэр иҥэриллибитэ саамай сөптөөх быһаарыныы” – диэн үгүс дьон санааларын үллэһиннилэр.
Бу күн өссө биир ураты үөрүүлээх түгэнинэн «Иван Николаевич Егоров-Иван Горнай: поэт, педагог, тылбаасчыт» саҥа кинигэ сүрэхтэниитэ буолла. Кинигэ Семен Андреевич Новгородов аатынан “Айар” национальнай кинигэ кыһатыгар таҥыллан таҕыста.
Алта улахан балаһаттан турар кинигэҕэ киирии тылтан, олоҕун сүрүн кэрчиктэриттэн саҕалаан Иван Горнай судургута суох, ол эрэн сырдык, дьоһун олоҕун сиэдэрэй сэһэнин тус бэйэтин архыыбыттан матырыйааллар, аймах-уруу дьонун, алтыспыт чугас доҕотторун, биир идэлээхтэрин, суруйааччылар, үөрэппит оҕолорун истиҥ-иһирэх ахтыылара толору арыйаллар. Бу дьоһун үлэҕэ саамай суолталааҕынан биобиблиографическай ыйынньык киириитэ буолар. Ыйынньыкка 1955 сылтан 2023 сылга диэри бэчээккэ тахсыбыт 465 араас докумуон түмүллэн киирдилэр.
Кырачаан Уйбаан 1935 сыллаахха бэс ыйын 5 күнүгэр Горнай оройуонун Ньурбаҕанчына билиҥҥитэ Солоҕон нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Оҕо сааһа сэрии аас-туор сылларыгар ааспыта, 1947 сыл көрөрүттэн матан, оҕо сааһыттан олох моһоллорун эрдээхтик туораан бэйэни кыайыы өрөгөйүн билбит сэдэх дьылҕатын сэһэргиир ахтыылар киһини эрэ долгуталлар, толкуйдаталлар. Ыарахантан чаҕыйбат, билиигэ-көрүүгэ баҕалаах уолчаан туйгуннук үөрэнэн төрөөбүт оройуонугар оскуоланы бастакынан кыһыл көмүс мэдээлинэн бүтэрэр. Салгыы учуутал идэтин баһылыыр баҕаттан, 1958 сыллаахха дойду киинигэр ыраах Ленинград куоракка Герцен аатынан пединститукка үөрэнэ киирэр. Иван Горнай бэйэтэ этэринэн “Лениград куоракка үөрэммит сылларым үйэлээх сааһым тухары биир саамай сырдык өйдөбүлүм уонна киэн туттуум буолар”.
Иван Николаевич 1963 сыллаахха математик уонна тифлопедагог идэлээх дойдутугар эргиллэн кэлэн, Дьокуускайга Өрөспүүбүлэкэтээҕи көрбөт оҕолор оскуолаларыгар математика учууталынан 22 сыл үлэлиир. Манна тапталын, физкультура учуутала идэлээх Павлова Прасковья Васильевнаны көрсөн ыал буолан, оҕолонон 50-тан тахса сыл дьоллоохтук олорбуттара. Иван Николаевич, Прасковья Васильевна көрбөт оҕолору иитиигэ, үөрэтиигэ үтүө суобастаахтык, өр кэмҥэ таһаарыылаахтык үлэлээн-хамсаан оскуолаларын кэллэктиибигэр, үөрэтэр оҕолоругар убаастабылы, тапталы ылбыт учууталлар. “Учуутал уонна уһуйааччы буолуу – үрдүк аат” кинигэ балаһатын биир идэлээхтэрэ – учууталлар, үөрэппит оҕолорун иһирэх ахтыылара толору арыйаллар.
“Сүрэҕинэн көрөр поэт” диэн кинигэ биир сүрүн улахан балаһата буолар. Иван Горнай этэн турардаах: «Мин хас биирдии хоһоонум ааҕааччым болҕомтотун тардарын курдук кистэлэҥ соҕус кэһиилээх, биллибэт соҕус бэлэхтээх буоларыгар кыһаллабын». Кырдьыга да оннук, ааптар хас биирдии айымньыта ураты санааны, туох эрэ долгутуулаах иэйиини, күннэтэ көстөр олохпут булкуурдаах боппуруостарыгар сахатын дьонугар сүбэ-ама, күүс-көмө буолар аналлаахтар. Балаһаҕа араас сылларга бииргэ алтыспыт суруйааччы доҕотторо, тыл үөрэхтээхтэрэ Иван Горнай дириҥ анаарыыларын, бэргэн хоһуйууларын үрдүкүк сыаналаан суруйаллар. Кинигэ биһирэмигэр биир дойдулааҕа Россия суруйааччыларын уонна суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ, поэт Александр Адамович Тарасов уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин суруйааччыларын, Россия суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ, “Күрүлгэн” сурунаал редактора Афанасий Гаврильевич Гуринов-Арчылан сүрэҕинэн көрөр убай доҕордорун туһунан аҕыннылар.
Иван Горнай Брайль систиэмэтинэн толкуйдаан таһаарбыт сахалыы шириибэ 2020 сыллаахха Арассыыйа госстандартыгар киирбитэ. Брайль систиэмэтинэн сахалыы алпаабыт устуоруйатын, суолтатын бибилэтиэкэни өр сылларга салайбыт СӨ култууратын туйгуна Анна Афанасьевна Шишигина уонна Дьокуускай куорат көрбөттөр уопсастыбаларын бэрэсэдээтэлэ, бибилэтиэкэ иһинэн үлэлиир Брайлистар түмсүүлэрин салайааччыта Николай Михайлович Спиридонов ахтан-санаан аастылар.
“Аймах дьон амарах тыла” кинигэ саамай истиҥ-иһирэх ахтыылардаах балаһата. Иван Николаевич амарах аҕа, истиҥ убай, аймаҕы түмэр үтүө киһи буоларын, аймахтар бука бары ытыктыылларын, махтаналларын, киэн тутталларын билинэллэр. Чуолаан төрөппүт уола Родион Иванович оҕо сааһын түгэннэриттэн саҕалаан “аҕа уонна оҕо сыһыанын” туһунан ахтыыта, хас биирдии ааҕааччыны долгутар, уйадытар истиҥ тылларынан суруллубут. Аймахтар ааттарыттан Өрөспүүбүлүкэтээҕи анал коррекционнай оскуола-интернат учуутала, “Учууталлар учууталлара”, Арассыыйа үөрэҕириитин туйгуна Анна Ивановна Егорова ахтыытын мустубут дьон сэргии иһиттилэр.
Кинигэ сүрэхтэниитин Иван Горнай хоһооннорун ырыа гынан көтүппүт мелодист Татьяна Неустроева “Мин көрөбүн сүрэхпинэн”, “Айылҕа бэлэҕэ” ырыаларын ырыа-куттаах, эдэр талааннаах ааҕааччыларбыт Айыылаана Степанова, Роман Винокуров, Мичил Моисеев толоруулара киэргэттэ.
“Үгүс көлүөнэ ыччаты иитиигэ-үөрэтиигэ олоҕун анаабыт учуутал-поэт олоҕун сырдатар кинигэ Арассыыйаҕа биллэриллибит Учуутал уонна уһуйааччы сылыгар тахсыбыта, ону тэҥэ Иван Горнай аата бибилэтиэкэбитигэр иҥэрилиитин кытары сөп түбэспитэ өссө үрдүк суолталаах” – диэн бибилэтиэкэ дириэктэрэ Айталина Семеновна Корнилова бэлиэтээн эттэ.
Күүстээх санаа холобурун сэһэргиир дьоһун кинигэ өрөспүүбүлүкэ бибилэтиэкэлэринэн ааҕааччы киэҥ араҥатыгар тарҕаныа, үйэлээх өйдөбүл буолан кэрэхсэниэ диэн эрэнэбит.
Сүдү киһи Иван Николаевич Егоров - Иван Горнай үтүө аата үйэтийиэхтин! Кырдьыкка, үрдүккэ, күүстээх санааҕа сирдиир айымньылара ааҕылла турдунар! Саха Өрөспүүбүлүкэтин И.Н. Егоров - Горнай аатынан rөрбөт уонна мөлтөхтүк көрөр дьон анал бибилэтиэкэтэ үүнэ-сайда турдун!
