Ырыа айар уонна өссө бэйэтэ ыллыыр киһи хаһан баҕарар сыаналанар. Оттон 29 сааһыгар хайы сахха 70 кэриҥэ ырыалаах айааччы, мин санаабар, адьас сэдэх көстүү.
Бүгүҥҥү ыалдьыппыт, бар дьон сөбүлээн көрбүт «Тумарык» сэрийээл саунд-трегин ааптара Инна Донская-Дайаананы киһи хайдах даҕаны "итиччэ эдэр буолуо" дии санаабат. Кини ол курдук умсугутар олохтоох, дьикти дьылҕалаах уонна үтүмэн ситиһиилээх.
Алтынньы 7 күнүгэр киэһэ 18.00 чаастан «Сэргэлээх уоттара» култуура киинигэр ырыаһыт уонна ырыа айааччы Инна Донская-Дайаана «Айар кутум абылаҥа» диэн бастакы айар киэһэтин тэрийэр.
Ааптардарбар, доҕотторбор уонна ийэбэр аныыбын
– Дайаана, айар киэһэҥ быыһын кыратык сэгэтэн, көрөөччүлэри туох күүтэрин билиһиннэр эрэ.
– Ырыа айааччы буоларым быһыытынан, эстрадаҕа үчүгэй ырыа таҕыстаҕына, дьон ааптары буолбакка, толорооччутун эрэ өйдөөн хаалалларын бэлиэтиибин. Дьиҥэр, барыта хоһоонтон саҕаланар буоллаҕа. Ол иһин бу айар киэһэбин, бастатан туран, ырыаларым ааптардарыгар аныыбын. Олор истэригэр Лариса Попова-Көҥүл Кыыс, Сардаана Корякина, Диана Сутакова, Харыйалаах Уола уонна да атыттар бааллар. Уонна, биллэн турар, олоҕум суолунан аргыстаһан кэлбит доҕотторбор уонна миэхэ сирдьит сулус буолбут күн күбэй ийэбэр аныыбын.
Ааптар, хоһооно ырыа буолан көттөҕүнэ, олус үөрэр, дьоллонор. Ол да иһин тус бэйэм, улууска олорор ааптардары булан, кинилэр хоһооннорунан ырыа айан таһаардахпына, олус астынабын. Ырыаларбын Саха эстрадатын биллэр-көстөр артыыстарыгар биэрэбин, бэйэлэрэ эмиэ сакаастаан ылааччылар. Кэнсиэргэ диэн, анаан-минээн саҥа ырыалары бэлэмнии сылдьабыт.
Айар киэһэбэр бэйэм уонна уонтан тахса артыыс мин ырыаларбын толоруохтара. Байбал Сэмэнэп, Розалина Файрушина уонна Сахамин, Ирена Файрушина, Милена Борисова, Арыйаан, Күндэл, Айгылаан, Майя Сергина, Сарыада, эдьиийим Вероника Степанова, Ирина Дускулова, Галя Виноград уонна оҕо сылдьан ыллаабыт «Ой дуораана» ансаамбылым выпускниктара ыллыахтара.
Олоҕум, чугас дьонум, доҕотторум, ааптардарым, толорооччуларым туһунан кэпсиирим элбэх. Онон бэйэм ыытааччы буолуом уонна миэхэ «Сэргэлээх уоттара» култуура киинин дириэктэрэ Алексей Константинов көмөлөһүө. Кэнсиэри тэрийиигэ Дьокуускайдааҕы култуура колледжа көхтөөхтүк кыттыа.
«Оҕом кэнсиэригэр элбиих да элбэх киһи кэлиэ...»
– "Олоҕум уонна чугас дьонум туһунан кэпсиирим элбэх" диэтиҥ... Оҕо сааһыҥ хайдах этэй? Ыллыыр уонна ырыа айар дьоҕуруҥ хаһан аһыллыбытай?
– Ийэм Свинобоева (Баишева) Саргылаана Михайловна 6-с кылааска үөрэнэ сырыттахпына, баара-суоҕа 45 сааһыгар, ыалдьан суох буолбута. Онуоха диэри оҕо сааһым биир да хараҥа былыта суох, үүт тураан этэ. Онон ийэтэ суох хаалыахпыттан бэйэбин бэйэм көрүнэн сылдьар буолбутум. Наһаа өр тууйуллубутум. Хайдах эрэ этим сааһа аһыллыбыт курдук буолбута дуу, хайдаҕа дуу... Кыралаан айар буолан барбытым. Ийэбин санаатахпына, билигин да хараастабын. Кини «Оҕом кэнсиэригэр элбиих да элбэх киһи кэлиэ...» диэбитэ өйбөр сөҥөн хаалбыт. Бу этиини олоҕум устата өйбөр хатаан, ийэм баҕа санаатын толорон эрдэҕим.
Ийэм Төҥүлүгэ кулууп дириэктэрэ этэ. Ол иннинэ Тумулга дириэктэрдээбитэ. Ол иһин кыра эрдэхпиттэн, наар ийэбин батыһан култуура эйгэтигэр сылдьан улааппытым. Оонньуурум барыта муусука үстүрүмүөнэ: гитара, искириипкэ, синтезатор буолааччы. Нэһилиэккэ ыытыллар араас күрэскэ: чабырҕах ааҕыыта буоллун, хоһоон этиитэ буоллун – барытыгар кыттарым. Бэйэм хомус тарда үөрэммитим. Ийэм иистэнэр буолан, миэхэ биир түүн иһигэр көстүүм тигэн таһаарара. Уопсайынан, мин сайдарым туһугар олус кыһаллара. Ол курдук, 2-с кылааска үөрэнэ сырыттахпына, миигин муусука оскуолатын хореография салаатыгар биэрбитэ. Дьиҥэр, үҥкүүгэ соччо талааным суох этэ. Арааһа, уҥуохпар, быһыыбар-таһаабар үчүгэй буоллун диэн биэрдэҕэ.
Онтон "муусуканы сатаан истэр быһыылаах" диэн, Төҥүлүтээҕи оҕо ускуустубатын оскуолатыгар иһитиннэриигэ илдьибитэ. Фортепиано кылааһын учуутала дириэктэр этэ. Кини миигин үчүгэй диэн быһааран, аны онно киирэн хаалбытым. Уруһуйдуурбун эмиэ олус сөбүлүүбүн. Ол иһин ийэм уруһуй кылааһыгар биэрбитэ. Ити курдук күн ахсын, үөрэх кэннэ үлэ чааһа бүтүөр диэри, күнү быһа дьарыктарбар сылдьарым.
Ийэм култуура эйгэтигэр олус көхтөөҕө. Тыйаатыр устуудьуйатын үлэлэтэрэ, араас тэрээһини ыытара, тамадалыыра. Кэнники доруобуйата кыайбакка, сүрэҕинэн ыарытыйар этэ, дьоҥҥо сүүрэр-көтөр үлэни тохтотон, аа-дьуо кэмиэрсийэҕэ көспүтэ. Ол сылдьан, ыарыыта бэргээн, сыл аҥаара эмтэнии кэнниттэн өрүттүбэккэ, олохтон туораабыта. Онон бииргэ төрөөбүт убайбын, аҕабын кытта үһүөйэх хаалбыппыт. Биллэн турар, ийэбин суохтаан, ытыыр, хомойор этим. Кини, ону билбит курдук, түүлбэр киирбитэ, кэлэн илдьэ бара сатаабыта. Онуоха убайым ийэбэр: «Үлэ бөҕөнү оҥоруохтаах, тугу да оҥоро илик, онон ыыппаппын», – диэбитэ. Ийэм «этэҥҥэ олоруҥ» диэх курдук этэн баран барбыта. Ол саҕана үөрэхпэр мөлтөөн ылбытым. Утуйан да хааларым, барыахпын баҕарбатахпына, барымыахпын да сөп курдуга, оҕолортон да кыбыстарым. Бэйэбин хайдах эрэ итэҕэс курдук сананарым. Аҕам эмиэ ийэбин наһаа суох-туур, хомойор этэ. Ол иһин ийэм бииргэ иитиллибит эдьиийэ, бииргэ төрөөбүт убайын кыыһа, "улаатан эрэр кыыс оҕону эр дьон быыһыгар иитэр соччото суох буолсу" диэн, миигин иитэ ылбыта. Кини эмиэ кулууп дириэктэринэн үлэлээбитэ. Хата, кыыс оҕолоох буолан, балтыбын кытта дьыссаатынан, оскуоланан тиэстэн, олус үчүгэйдик олорбуппут.
Кырабыттан харчы мунньунар идэлээҕим. Онон тугу баҕарарбын бэйэм харчыбынан ылынарым. Ийэм өлбүтүн кэннэ, эдьиийим аахха көһүөм иннинэ, харчыга кырыымчык буоларбыт. Онон сайын пиэрмэҕэ ньирэй көрөөччүнэн үлэлии барбытым. Ол хамнаспынан бастакы төлөпүөммүн атыыласпытым. Оскуола кэннэ үөрэххэ туттарсар сайыммар лааҕырга үлэлээбитим. Уопсайынан, биһиги аймах бары даҕаны үлэни өрө туппут дьоммут. Ол да иһин былырыын биһиги аймахха «Үлэһит династия» диэн бочуоттаах аат сүктэриллибитэ.
Аркадий Алексеев «Дайар сахаларыттан» кынаттанан
– Улахан сыанаҕа хаһан хайдах тахсыбыккыный? Дайаана диэн айар аат хантан кэлбитэй?
– Мэҥэ Хаҥалас улууһун Төҥүлү орто оскуолатын бүтэрбитим. 10-с кылаастан Аркадий Алексеев «Дайар сахалар» диэн айар бөлөҕөр дьарыктаммытым. Оччолорго мин Төҥүлүгэ ыһыахтарга, араас тэрээһиҥҥэ мэлдьи ыллыыр, барытыгар көхтөөхтүк кыттар этим. Арай биир ыһыахха Егор Неустроев-Тулуйхан «Мичээрии» диэн ырыатын ыллыы турбутум. Ону Аркадий Михайлович түбэһэ истибит этэ. Эдьиийим кулуупка үлэлиир буолан, киниттэн: «Хата, бу бэрт дьиктитик ыллыыр кыыс баар эбит, куоракка киллэрэн иһитиннэрбэккит дуо?» – диэн ыйыппыт этэ. Ону билэммин, долгуйбутум аҕай. Хаһан кэпсэтэн бүтэллэрин кэтэһэммин, санаабар, олус уһуннук бэлисипиэттии сылдьыбытым. Онтон кэлбиппэр эдьиийим: «Аркадий Михайлович эйигин Эстрада тыйаатырыгар ыҥырар, үөрэххин кытта сатаан дьүөрэлиир, кыайабын диир буоллаххына, көҥүллүүбүн», – диэбитэ. Үчүгэйдик үөрэниэх буолан тылбын биэрэн, от ыйын 15 күнүгэр куоракка киирдибит. Ол түмүгэр Аркадий Михайлович тэрийбит «Дайар сахалар» бөлөҕөр киирбитим. Кини эдэр киһи көтө-дайа сылдьыахтаах диэн, Дайаана диэн ааты биэрбитэ. Онон ол күһүн аан бастаан Циркэ дьиэтигэр тэрийбит кэнсиэригэр кыттыбытым. Улахан сыанаҕа эстрадабыт чаҕылхай сулустарын кытта бииргэ кыттарбыттан олус долгуйбутум. Онно аймахтарым, чугас дьонум кэлбиттэрэ, сибэкки дьөрбөтүн туттарбыттара. Бэйэбин дьиҥнээх ырыаһыт курдук санаммытым. Оттон бөлөҕү кытта аан бастакы гостуруолум Амма уонна Чурапчы улуустарыгар ааспыта. Онно Умсуура, Альберт Михайлов, Ыра Чаҕаан, Сиэйэ Уола уонна Анастасия диэн кыыс буолан сылдьыбыппыт. Умсууралыын кыра сылдьан Тулуйхан лааҕырга билсибит буоламмын, син билэр киһилээх курдук эрэх-турах сылдьыбытым. Бөлөх кэнсиэрдиир, гостуруоллуу барар буоллаҕына, миигин куоракка наар аҕам киллэрэр этэ. Саҥа дьыл кэннэ, тохсунньу 1 күнүгэр гостуруоллуу барарбыт. Горнайтан саҕалаан Сунтаарга тиийэ. Икки нэдиэлэ курдук сылдьааччыбыт. Күҥҥэ иккилии кэнсиэри көрдөрөрбүт. Куораттан сарсыарда 6 чаастан араҕар буоллахпытына, дьиэнэн Саҥа дьылы бэлиэтээн баран, аҕабыныын устунан сарсыарда 4 чааска айаҥҥа турунарбыт. Ити курдук аҕам миигин элбэхтик таспыта. Онон киниэхэ махталым улахан. Оскуоланы бүтэрбэккэ да сылдьан, Аркадий Алексеевтан улахан сыанаҕа тахсарга алгыс ылбытым диэн, испэр киэн тутта саныыбын.
«Саҥа ырыаҕа» оҕо сылдьан айбыт ырыабынан
– Онтон М.К. Аммосов аатынан ХИФУ культурология салаатыгар «Социокультурное проектирование» хайысханан бакалаабыры бүтэрбитим. Бастакы кууруска үөрэнэ сылдьаммын, 2011 сыллаахха аан бастаан «Саҥа ырыа» кастиныгар кыттыбытым. Онно тиийэн, оскуола эрдэхтэн ыллыыр Валерий Ноев «Күөрэгэйин» ыллаабытым. Дьүүллүүр сүбэ урукку ырыаны ыллаатыҥ диэн, сыыйан кэбиспитэ. Ылбатахтарыттан хомойдорбун даҕаны, «Силуэппар» үлэлии барбытым. Кастинг үлэбиттэн чугас «Туймаада» ансаамбыл дьиэтигэр буолбута. Онуоха кастины ааспыт биир ырыаһыт кыттыбат буолан хаалбыт этэ. «Кини оннугар кытын, ол эрээри кэлэн саҥа ырыаны ыллаан иһитиннэрдэххинэ табыллар» диэн эрийбиттэрэ. Мин 8-с кылааска сылдьан суруйбут таптал туһунан «Күүтэбин» диэн бастакы ырыабын өйдүү биэрдим уонна тиийэн ыллаан иһитиннэрдим. Дьиҥэр, хара бастакыттан бэйэм ырыабын ыллаабытым буоллар, тута ааһыахтаах эбиппин. Ити курдук «Саҥа ырыа» бырайыакка киирбитим. АГИКИ устудьуоннара, ансаамбыл уолаттара үҥкүүлээбиттэрэ. Кинилэри кытта наһаа үчүгэй нүөмэри бэлэмнээбиппит. Ырыам роктуҥу соҕус хабааннаах, эрчимнээх этэ. Онон бэрт элбэх хамсаныылаах, үөһэ көтөҕүүлээх, быраҕыылаах, хабааһыннаах нүөмэр буолбута. Бу ырыаны Рая диэн дьүөгэбиниин суруйбуппут. Кини – учууталым кыыһа. Тыл өттүнэн миигиттэн ордук уонна сааһынан аҕа этэ. Мин оччолорго таптал туһунан улахан өйдөбүлэ да суох этим.
Таптал туһунан ырыам барыта кэргэммэр эрэ
– Бэйэм ырыаларым үксэ таптал туһунан. Кэлин дойдубар уонна ийэлээх аҕабар анаан айбыт ырыалардаахпын. "Таптал туһунан тоҕо элбэҕий?" диир буоллахха, кыыс оҕо эрдэхпиттэн таптал диэни билиэхпин уонна булуохпун баҕарар эбиппин. Ордук, истиҥ уонна кыһамньылаах сыһыаны. Ол баҕа санаам туолбута. Тапталлаах кэргэмминиин олорбуппут тохсус сылыгар барда, икки кыыстаах уол оҕолоохпут. Кыыһым 2-с кылааска үөрэнэр, уолум оскуолаҕа киирээри бэлэмнэнэр. Кэргэммин кытта билсиһиим устуоруйата уһун-киэҥ. Бастакы кууруска үөрэнэ сырыттахпына, «Дайар сахалары» кытта Раиса Захароваҕа аналлаах кэнсиэр туруоран көрдөрбүппүт. Онно мин эдэр Раиса оруолун толорбутум. Кэнсиэр кэннэ сыбаайбаҕа ырыа ыллата ыҥырбыттара. Устудьуон киһиэхэ кыра харчыны төлүүр буоланнар, массыына ыҥыртарбытым. Онно сыбаайбалыыр дьон аймахтарын уола ыла кэлбитэ. Ол уол, миигин бэрт уһуннук эккирэтэн, эрэллээх киһи буоларын итэҕэтэн, кэргэним буолбута. Оччолорго ыал буолар санаам төрүт суоҕа. Инникибин барытын былааннаан баран сылдьыбытым. Кини нүөмэрбин бэйэтэ булан, суруйан, тоҥуй сыһыаммын уһуннук тулуйан, бэйэтин тапталын туруулаһан, тапталбын, сөбүлэҥмин ылбыта. Ити курдук ыраас таптал, истиҥ сыһыан баарын итэҕэйбитим. Онон таптал туһунан бэйэм ырыаларым кэргэммэр эрэ ананаллар.
Дайаананы кытта икки чаас устата кэпсэттибит. Кини ааптардарын уонна ырыаһыттарын туһунан элбэҕи кэпсээтэ. Ону истэ олорон, бачча эдэр киһи тыла-өһө олохтооҕун, айар үлэтигэр ис сүрэ-ҕиттэн бэриниилээҕин, кыһамньылаах үлэһитин сөхтүм. Кини ырыалара бэйэтин курдук сырдыктар, күүстээх санаалаахтар. Дайаана бэйэтэ этэринэн, кини дьон санаатын көтөҕөр, таптал иэйиитинэн толорор ырыалары айарын ордорор.
Сэһэргэстэ КҮНДЭЛИ.
