Сэтинньи 25 күнүгэр атааннаах-мөҥүөннээх аан дойду үс хаттык дойдутун хоһуйар Олоҥхо күнүн 2006 сыллаахтан бэлиэтиибит. Онтон ыла олоҥхо өйдөбүлэ саха хааннаах дьоҥҥо үрдээн, сайдан, тэнийэн, тыһыынчанан сыллары уҥуордаан кэлбит норуот уус-уран айымньытын муҥутуур чыпчаалын күн бүгүн кыратыттан кырдьаҕаһыгар тиийэ таптаан толороллор.
Бу күнүнэн сибээстээн, олоҥхону толорор оҕону көрдөөммүн, уһулуччулаах улуу суруйааччылар уутуйан үөскээбит дойдуларыттан – Тааттаттан – кырачаан толорооччуну булан ыллым. “Оҕолор хас саастарыттан олоҥхо курдук сүҥкэн айымньыны интэриэһиргиир эбиттэрий?” диэн санааттан Таатта лиссиэйин 4-с кылааһын туйгун үөрэнээччитэ Валерия Румянцевалыын ирэ-хоро кэпсэттим. Кыра диэтэххэ, кыыһым бэрт чобуо, боччумнаах, барыга талааннаах, олус баҕалаах оҕо эбит.
Олоҥхоҕо тапталы ийэм үөскэппитэ
- Валерия, хас сааскыттан омуннаах олоҥхо умсугутуулаах эйгэтин баһылаатыҥ?
- Биһиэхэ аан бастаан олоҥхо диэн тугун “Туйаара” уһуйааҥҥа баспытааталларбыт Ньургуйаана Ивановна Егорова, Валентина Иннокентьевна Голикова кэпсээбиттэрэ, 5 саастаахпар “Эрчимэн Бэргэҥҥэ” – Хаачылаана Куо, “Биэс ынахтаах Бэйбэрикээн эмээхсиҥҥэ” Сардаана оруолун сыаҥкаҕа толорон барбытым. Биир үксүн саха норуотун уус-уран айымньытын сомсорго ийэм улахан оруоллаах. Кини миигин угуйан, күннэтэ дьарыктаан, интэриэһи, тапталы үөскэппитэ. Ийэбиниин “Эрчимэн Бэргэн” олоҥхоттон саҕаланыытыттан быһа тардыыны талбыппыт. Олоҥхо тыллара уустук соҕус этилэр буолан баран, түргэнник өйдөөбүтүм. Нойосуус биир нэдиэлэнэн үөрэппитим. Маҥнай 5 мүнүүтэттэн саҕалаабыппыт, онтон 15 мүнүүтэҕэ тиийэ үөрэппитим.
- Ээ, дьэ эрэ, олоҥхоҕор кимнээх оруолларын толороҕун? Тыла-өһө, чахчыта, оҕоҕо судургута суох, тылларгын өйдүүгүн, умнубаккын дуо?
- Ааҕа олорон, туох буола турарын өйдүүбүн. “Былыргы дьыл мындаатыгар быдан нөҥүө өттүгэр, аныгы үйэ арҕаһын адьас анараа сиксигэр, туруу бараан дойду туналыйар туоһахтарыгар, бухатыыр үөскүөх, буойун олохсуйуох устата-туората көстүбэт улуу толооно олоҕурбута эбитэ үһү” диэнтэн саҕалыыбын. Эбириэлдьин Хотун, Эриэн Тойон оҕонньор, Кыталык, Чуҥкунуур Чуура бухатыыр, Хаачылаана Куо уонна кини ийэтин, аҕатын оруолларын толоробун. Биирдэ онлайн күрэххэ кыттарбар тылларбар кыратык иҥнэн ылбытым, сыанаҕа эбэтэр балаҕаҥҥа кэпсиирбэр иҥнэ, умна иликпин. Тиэкиспин өйбөр чиҥник тута сылдьабын. Долгуйуу баар буолааччы, ол эрээри оллоонноон олорон, атахпын кириэстии быраҕан, илиибин тобукпар холбуу туттум эрэ, тылларым бэйэлэрэ кутуллан бараллар. Оннук курдук умсугутуулаах, тартарыылаах, киһи олоҥхо омуннаах дойдутун иһигэр төбөтүн оройунан киирэн хаалар. Олоҥхолуурум тухары Эрчимэн Бэргэммэр “ыалдьабын”. Оруолларбын барытын наһаа сөбүлүүбүн! Арай, чэ, абааһыларга тиийэ иликпит. Көрөөччүлэр да олоҥхолуурбун биһирииллэрин биллэрэллэр, мин онтон олус үөрэбин.
Олоҥхо олоххо үөрэтэр
- Валерия, өрөөбүт уоскун өһүлэн, субу олоҥхолоон киирэн барыах курдуккун! Уһуйаан кэннэ билигин кимиэхэ дьарыктанаҕын?
- Эрдэ салайааччым Варвара Егоровна Богатырева этэ, онтон куоракка көһөн хаалбытын кэннэ, Альберт Владимирович Шестаковка тиийбитим. Нэдиэлэҕэ иккитэ-үстэ дьарыктанабын, үксүн дьиэбэр үөрэтэбин. Уһуйааччыларым, ийэм улахан болҕомтону тойукка, куоласка, уобараска киирии сатабылларыгар уураллар: эмискэ соһуйарга, омуннурарга, ытыырга. Эрдэ өссө хомус тардар этим, ийэм үөрэппитэ. Бу сайын Клавдия, Герман Хатылаевтар лааҕырдарыгар идэлээх хомусчуттар уустук охсуулары таһаартарбыттара, олус интэриэһинэй уопут этэ.
- Улуу айымньы тугу биэрэр, туохха туһалыыр дии саныыгын?
- Олоҥхо тылбытын-өспүтүн, өйбүтүн-санаабытын сайыннарар, олоххо үөрэтэр. Өбүгэлэрбит, төрүттэрбит тута хоһуйан, ыллаан-туойан хаалларбыт пааматынньыктара, былыргы дьыллар быралыйбыт мындааларыгар, урукку хонуктар улаҕаларыгар уустаан-ураннаан суруйан, бичийэн биһиэхэ нэһилиэстибэ быһыытынан хаалларбыттара буолар. Олоҥхоҕо үс дойду үтүө, мөкү өрүтэ, кырдьык, сымыйа киирсиитэ, сырдык, хараҥа күүс охсуһуута көстөр, олох оҥоһуутун сырдаталлар, өйдөтөллөр. Олоҥхону уһуйаан саастан киллэрэр ордук дии саныыбын. Өбүгэлэрбит тоҕо айан хаалларбыттарын, норуоппут үгэстэрин билэргэ-көрөргө тоҕоостоох. Мин бу улуу аймньыны кыра эрдэхпинэ билсэн бараммын, ис иһин өссө үчүгэйдик билээри, дириҥник хорутан үөрэтээри олоҥхоһут Альберт Владимировичка тиийдэҕим дии.
- Оһох иннигэр оллоонноон олорор олоҥхоһут кыыс таҥаһа хайдаҕый?
- Таҥаспын барытын ийэм дьүөгэтэ, иистэнньэҥ, дизайнер Сусанна Андреевна Сломонова олус бэркэ кичэйэн тигэр. Түүлээх сонноохпун, дьабакалаахпын, сахалыы симэхтээхпин. Сайын тиритэбин (күлэр). Бу көстүүммүн тиктэрбиппит икки сыл буолла. Олоҥхолуурум таһынан өссө атын көстүүмнэрдээхпин.
Олоҥхо буолан баран омуннаах, күөн күрэс буолан баран күүрээннээх
- Валерия, наһаа үчүгэйдик, олохтоох баҕайытык кэпсииргин хайгыы истэбин! Бачча тылланан-өстөнөн, таҥастанан-саптанан баран, ханнык көрүүлэргэ, күрэхтэргэ кытынныҥ, туох ситиһиилэрдээххиний?
- Наһаа элбэх дьупулуомнаахпын, кырааматалаахпын, олоҥхоттон саҕалаан успуорка тиийэ 20 мэтээллээхпин. Хоспор ситиһиим муннугар кэчигирэһэн тураллар. Олоҥхом ситиһиилэрин этэр буоллахха, аан маҥнай Уус Алдан Бороҕонугар С.С. Васильев-Борогонскай төрөөбүтэ 115 сылыгар аналлаах өрөспүүбүлүкэтээҕи олоҥхону толорууга бастакы бөлөххө үһүс үрдэли ылбытым; 2-с кылааска «Табаахырап ааҕыылара» оҕолорго олоҥхо толоруутугар улуустааҕы аһаҕас күрэскэ – 1-кы үрдэл, Өймөкөөн улууһугар ыытыллар Олоҥхо ыһыаҕын көрсө уонна Ийэ тыл, сурук-бичик дэкээдэтин чэрчитинэн ыытыллар өрөспүүбүлүкэтээҕи “Ийэ тыл илгэтинэн-2023” олоҥхону толоруу күрэҕэр – 1-кы истиэпэннээх дьупулуом; 3-с кылааска "Олоҥхо – оҕолорго" өрөспүүбүлүкэтээҕи күрэххэ – анал аат; "Мин дойдум – Олоҥхо дойдута" улуустааҕы олоҥхону толоруу күрэҕэр – 1-кы миэстэ; М.Н. Турнин аатынан Тыараһа орто оскуола тэрийиитинэн ыытыллыбыт төрөөбүт тыла уонна сурук-бичик күнүгэр аналлаах “Мин дойдум – Олоҥхо дойдута” улуустааҕы күрэххэ биирдиилэн толорууга 1 миэстэни ылбытым; 4-с кылааска М.Н. Андросова-Ионова төрөөбүтэ 160 сылыгар аналлаах “Олоҥхоһут кыыс” күрэххэ 3-с үрдэлгэ тахсыбытым. Тыараһаҕа Галина Ивановна Полускина ааптарыскай куонкуруһугар олоҥхоҕо, “Тыыннаах тыл” күрэскэ бастаабытым. Былырыын Мэҥэ Хаҥаласка “Олоҥхо kids-2023” кэскиллээх ааҕааччы аатын ылбытым. Сүрүн ситиһиилэрим, кыайыыларым ити курдуктар. Инникитин элбэх, улахан тиэкискэ киириэхпин баҕарабын. Таатталар улуу убайбыт Былатыан Ойуунускай “Дьулуруйар Ньургун Боотур” олоҥхотугар эһиилгиттэн ылсан көрүөхпүт. “Алгыс” балаҕаҥҥа Афанасий Николаевич Попов олоҥхолообутун олус диэн сэргээбитим, сөбүлээбитим! Араас түһүлгэлэргэ, ыһыахтарга, Олоҥхо саайтыгар Людмила Константиновна Цой, Пётр Егорович Решетников олоҥхолуулларын истибитим.
Барыга көхтөөх, сатабыллаах, талааннаах
- Олоҥхону таһынан спортсмен, үҥкүүһүт эбиккин, өссө туох дьарыктааххыный?
- Сүүрүүнэн дьарыктанабын. “Кросс нации” икки сыл субуруччу чөмпүйүөннээтим, утарсааччыларбын 100 м хаалларыахпын сөп. Сайын улуустааҕы күрэхтэһиигэ уһун дистанцияҕа, 1000 м, 9-с кылаас кыргыттарын кытта сүүрэн, биэтэккэ бастакынан киирбитим. Аммаҕа өрөспүүбүлүкэҕэ миэстэлэспэтэҕим буолан баран, ортоку этим. Ону таһынан хайыһардьыппын. 8 саастаахпар кылаассыкаҕа иккис буолбутум, эһиилигэр Дэбдиргэҕэ “коньковайынан” сүүрэн, 2 км бастаабытым. Кыттааччы наһаа элбэх этэ. Успуорт өттүн эттэххэ, өссө дуобаттыыбын.
4 сааспыттан үҥкүүлүүбүн. Маҥнай сололуур этим, Павловскайга “Күндүл-2019” кыайыылааҕа буолбутум. Быйыл “Кылыыҥкай” диэн ансаамбылга киирдим. Ахсынньы ыйга "Северные ритмы” күрэххэ куоракка киирээри “Дьиэрэҥкэйи” уонна татаардар үҥкүүлэрин үөрэтэ сылдьабыт. Салайааччыларбыт – Розалия Михайловна Иванова, Анастасия Михайловна Ефимова. Кыра эрдэхпиттэн ыллыырбын сөбүлүүбүн. Сыанаҕа 2,5 сааспар тахсыбытым. Кыра да буолларбын, ол түгэни өйдүүбүн. Умсуура ырыаларын сөбүлээн истэбин. “Хаарчаана Куо” куонкурус икки төгүллээх кыайыылааҕабын.
- Тыый, дьэ, Валерия, бары өттүнэн дэгиттэр оҕо эбиккин, маладьыас! Хайдах барытын ситиһэҕин, үөрэххэр мэһэйдэппэккин дуо?
- Кыратык мэһэйдиир. Сүүрүүбүн, дуобаппын бу кэмҥэ тохтото сылдьабын. 6 уруок кэннэ дьарыктарбынан сүүрэбин, үҥкүүм бэнидиэнньиктэн субуотаҕа диэри буолар. Үөрэхпэр туйгуммун. Учууталым – Айыллаана Алексеевна Жиркова. Бары наһаа сөбүлүүбүт! Математика, нуучча, саха тылларын, уруһуй уруоктарын ордоробун. Кылааспытынан араас биидьийэлэри, трендовай рилстэри устабыт, учууталбыт тэҥҥэ кыттар, уһуллар. Уһуйааны бүтэрэрбэр саамай көхтөөх оҕо буоламмын, “Бастыҥ выпускник” кубок туттарбыттара, кыһыл лиэнтэ кэтэппиттэрэ.
- Барыга интэриэстээх эбиккин, оччотугар улааттаххына, туох үлэһит буолар баҕалааххын?
- Тириэньэр эбэтэр дьаһалта дьиэтигэр үлэлиэхпин баҕарабын.
- Чэ, тириэньэр өйдөнөр, оттон “үрүҥ дьиэҕэ” тоҕо бараҕын?
- Онно мин таайым Дмитрий Дмитриевич Тараканов үлэлиир: докумуон бөҕөтүн толорор. Кини курдук буолуом этэ.
- Дьиэ кэргэҥҥин билиһиннэр эрэ, бииргэ төрөөбүт хаһыаҕытый?
- Биһиги – бэһиэбит. Улахан убайым – 17 саастаах, 9-с кылаас кэннэ Нерюнгрига үөрэнэ барбыта, иккис убайым – 14 саастаах, 8-с кылаас, онтон мин кэлэбин – 10 саастаахпын, быраатым – 4-тээх, кыра балтым 2 саастаах. Ийэм – Вероника Дмитриевна – биэлсэр, аҕам Андриан Николаевич – суоппар.
- Валерия, сэргэх кэпсэтииҥ иһин махтанабын! Өссө да үүнэ, сайда тур! Улахан түһүлгэҕэ олоҥхолуургун истэр киһи бэрт да буолуо этэ, ситиһиилэри!
- Эйиэхэ эмиэ махтал! “Кыым” ааҕааччыларын ааспыт Олоҥхо күнүнэн эҕэрдэлиибин! Улуу айымньыны – олоҥхону ааҕыҥ, сэргээҥ, үөрэтиҥ!
Айаана Ларионова.
