Киир

Киир

2000 сыллаахха тохсунньу 17 күнүгэр СӨ Бэрэсидьиэнэ Михаил Ефимович Николаев 946-с №-дээх ыйааҕынан Арктикатааҕы култуура уонна ускуустуба института тэриллэр. Үөрэх кыһатын сүрүн оҥкулун ол кэмҥэ Дьокуускайга үлэлиир Арассыыйа 4 бастыҥүрдүк үөрэҕин филиала толорор. Тэрийээччи ректорынан Андрей Саввич Борисов ананар.

Үйэ чиэппэрин усталаах туоратыгар 3,5 тыһыынча кэриҥэ айар-тутар дьоҕурдаах, талааннаах ыччат култуура, ускуустуба баай умсулҕаннаах эйгэтигэр уһуйуллан, исписэлиис быһыытынан ситэн-хотон, сириэдийэн таҕыста. Хаарыан хампа күөх кытылы кынатын тыаһынан булларбыт агугук чыычаах үрдүк үөрэх кыһатын бэлиэтэ буолбута. Онтон ыла институт аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар култуурунай нэһилиэстибэлэрин аан дойду киэҥ аартыктарыгар таһаарар сыаллаах үлэлир, саҥа ньымалары тобулар, аныгы сайдыылаах кэми кытта тэҥҥэ хардыылыыр.

Институт тэриллиэҕиттэн үлэлэһэр, 2009 сылтан үөрэх кыһатын салайар, РФ Үрдүкү оскуолатын үтүөлээх үлэһитэ, п.н.х., АГИКИ ректора Саргылана Семёновна Игнатьева үөрэх тэрилтэтин бүгүҥҥүтүн уонна сарсыҥҥытын кэпсиир.

Арассыыйаҕа соҕотох

Биһиги кыһабыт научнай, айар, үөрэтэр чааһа А.П. Чехов аатынан МХАТ иһинэн В.И. Немирович-Данченко аатынан устуудьуйа, М.П. Мусоргскай аатынан Ураллааҕы судаарыстыбаннай консерватория, Красноярскайдааҕы ойуулуур-дьүһүннүүр институт уонна Илин Сибиирдээҕи култуура уонна ускуустуба академиятын Саха сиринээҕи филиалларын силбэһиитинэн оҥоһул­лубута. Сүрүн уратыта диэн ол буолар. Билигин Арктика норуоттарын култуурунай нэһилиэстибэтиттэн, ойуулуур-дьүһүннүүр, тыйаатыр ускуустубатыттан саҕалаан дизайн, живопись, информатика – уопсайа 9 кафедра иһинэн исписэлиистэри бэлэмнээн таһаарабыт.

Институппут кэнсиэпсийэтин сүрүн идиэйэтин Андрей Саввич укпута: аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар уонна Арктика эргин олорор омуктар култуурунай нэһилиэстибэлэрин харыстаан, хорутуулаахтык үөрэтэн, духуобунай лиидэрдэри бэлэмнээн таһаарыы. Кыһа сыала-соруга дириҥ, суолтата улахан. Бүтүн Арассыыйа үрдүнэн биир сиргэ түмүллүбүт маннык элбэх өҥөлөөх, хайысхалаах үрдүк үөрэх суох. 25 сыл устата Уһук Илин уонна Арктика эҥээр култуура, ускуустуба уонна креативнай индустрия эйгэтигэр 3488 выпускнигы бэлэмнээн таһаардыбыт. Ыччаттарбыт өрөспүүбүлүкэ бары муннугар салайар дуоһунаска тиийэ таһаарыылаахтык үлэлии-хамсыы сылдьаллар. Тыва, Алтаай, Хакасия национальнай тыйаатырдарыгар сүрүн режиссёрга тиийэ үүннүлэр, сайыннылар. Манна олохтоох да тыйаатырдарбытын ылан көрүөххэ: Саха тыйаатырын сүрүн режиссера Руслан Тараховскай, Олоҥхо тыйаатырын режиссёра Роман Дорофеев – биһиги выпускниктарбыт.

Тыа сиригэр култуура дьиэтэ – олох оргуйар киинэ

Биирдэ ХМАО кэмпириэнсийэҕэ эспиэринэн, спикеринэн ыҥырдылар. Онно саастаах биир учуонай дакылааппын истэн баран: “Сахалар, маладьыас дьоҥҥут, туһунан институт тэринэҥҥит, ыччат дьоҥҥутун бэйэҕитигэр тутан хаалар эбиккит. Биһиги оҕолорбут аан дойдунан тилийэ көтөллөр – төннүбэттэр. Чинчийиибит, сыраласпыт үлэбит ханна тиийэрэ, кимиэхэ туһалыыра буолла”, – диэн сонньуйбут санаатын биллэрбитэ. Онон “Бастакы Бэрэсидьиэммит Михаил Николаев улахан суолталаах дьыаланы оҥорбут эбит” диэн сыаналыыгын! Циркумполярнай цивилизация научнай-чинчийэр киинин салайар бэрэпиэссэр Ульяна Алексеевна Винокурова кэнсиэпсийэтинэн АГИКИ, ЧИФКИС, АГАТУ үс үөрэх кыһатын түмэн, улуустары кэрийэбит, А.Е. Кулаковскай-Өксөкүлээх Өлөксөй “Үс кут” бөлүһүөпүйэтигэр олоҕуран, тыа сирин киһитэ дьоллоох буоларыгар духуобунай өттүнэн сайдыылаах, дириҥ тыыннаах, доруобай, чиргэл эттээх-сииннээх, чөл туруктаах буоларын туһугар бырайыагы тэрийбиппит олус үчүгэй көрдөрүүлээх, үтүө түмүктээх. Ол курдук, Ньурба култуурунай сайдыытын барылын оҥорбуппут. Манна хас биирдии нэһилиэк култуурунай кодтаах, илдьэ сылдьар үгэстээх, үтүө-мааны дьонноох, бэйэтэ туспа бреннээх буолуохтаах. Онно олоҕуран, элбэх бырайыакка ыччаты уһуйан, креативнай экэниэмикэҕэ индустрия гынан оҥорон таһаарыыны үрдэтиэхтээх, усулуобуйа олохтонуохтаах. “Үөрэхтээһин + култуура” бырайыагынан тыа сиригэр АГИКИ күннэрин ыытабыт, ыччат олохсуйан хаалар усулуобуйатын олохтуурга сабыдыалбыт баар диэн сыаналыыбыт. Холобур, Ньурбаҕа Киров нэһилиэгэр эдэр урбаанньыт биир мөлүйүөннээх гранынан бэйэ дьыалатын тэринэн олохсуйа хаалбыта. Харчытыгар текстильнэй университекка Италия технологиятынан атах таҥаһын улларарга үөрэммитэ. Билигин бэйэтэ дьыалалаах, судаарыстыбаҕа нолуок төлүүр, нэһилиэнньэҕэ туһаны аҕалар, ыччаты үөрэтэр.

Үөрэх кыһата хайдаҕа преподавательтэн биллэр

Оҕолорбутугар үөрэх, билии чааһын биэрэр хайысхаларбытын үүннүүр-тэһиинниир дьоммутун ааттыахпын баҕарабын: Арктика норуоттарын фольклорун, этнокултууратын Агафья Еремеевна Захарова, этномуусуканы чинчийэр оскуоланы – Юрий Ильич Шейкин, Циркумполярнай цивилизация киинин – Ульяна Алексеевна Винокурова, Арктикаҕа геокултуурунай чинчийиини ыытар лабаратыарыйаны – Дмитрий Николаевич Замятин, Екатерина Назаровна Романова, Вера Семеновна Никифорова, тыйаатыры – Андрей Саввич Борисов, Арктика норуоттарын нэһилиэстибэтин – Зинаида Ивановна Иванова-Унарова, Саха сирин, Таймыыр, Камчатка хореографиятын айар оскуолатын – Ангелина Григорьевна Лукина, бибилэтиэкэ ситимигэр сыыппара технологияларын саҥа хайысхатын – Саргылана Васильевна Максимова, сыыппара сайдыытын лабаратыарыйатын уонна Саха сирин култууратыгар ИИ киинин – Афанасий Раднаевич Баторов, муусука ускуустубатын кафедратын – Айталина Саввична Адамова-Афанасьева, Уһук Илиннээҕи нуучча норуотун үстүрүмүөннэрин ыччат аркыастырын Николай Владимирович Пикутскай сатабыллаахтык салайаллар. Ону сэргэ ойуулуур-дьүһүннүүр ускуустуба Арктикатааҕы оскуолата Афанасий Николаевич Осипов, Афанасий Петрович Мунхалов, Иннокентий Афанасьевич Потапов, Туйаара Ефимовна Шапошникова, Дьулустан Афанасьевич Бойтунов, Михаил Гаврильевич Старостин, Мария Афанасьевна Рахлеева, Марианна Михайловна Лукина, дизайн оскуолата Ариан Арианович Ермолаев уонна Анна Григорьевна Петрова өҥөлөрүнэн арыллыбыттара. Институкка устудьуоннарбыт барыта 45 үөрэтэр бырагырааманы ылаллар.

Кытай консерваториятын кытта алтыһан, Николай Михеев суруйуутунан саха, нуучча, кытай тылынан айымньы аан дойду таһымыгар сүрэхтэннэ. Арассыыйа муусукатын тарҕатыыга, үөрэтиигэ Кыргызстаны, Кытайы кытта ыкса сибээстэһэбит. Бу дойдулартан оҕолор үөрэнэ кэлэр буоллулар. Былырыын Кыргызстантан биир оҕо кэлбитэ, бу үөрэх дьылыгар 4 устудьуон үөрэнэр.

“Приоритет-2030”

“Наука уонна университет” национальнай барыл иһинэн “Приоритет-2030” бырагыраама иитинэн университеттарга сөптөөх 123 бырагыраама баар, биһиги кыһабыт ол иһигэр 2022 сылтан киирэр. Уһук Илиҥҥэ уонна Арктикаҕа эдэр ыччат олохсуйарыгар, сайдарыгар, үөрэхтээһин хаачыстыбата тупсарыгар, күүһүрэригэр үлэлиибит. Сылтан сыл устудьуон ахсаана элбиир. СПбГУ, ДВФУ, Universal University курдук университеттары кытта биир кэлим бырагыраамалар баар буоллулар. Аан Дойдуга биллэр учуонайдар, Арассыыйа креативнай индустриятын лиидэрдэрэ кэлэн, АГИКИ-га үөрэтэллэр, чинчийии ыыталлар. Оҕолор Монголияттан, Кыргызстантан, Африкаттан үөрэнэ кэлэллэрэ үксээтэ.

Саҥа сыыппара технологиялара киирэннэр, сайдыы баран эрэр. Хотугу Азия этномуусукатын чинчийэр кииҥҥэ бэрэпиэссэр Юрий Ильич Шейкин 40 сылы быһа Сибиир, Уһук Илин олохтоох норуоттарын ырыаларын, муусукаларын, үстүрүмүөннэрин устубутун архыыпка үйэтитэн, сыыппараҕа киллэрэн эрэбит. Сүтэн хаалбыт норуоттар муусукалара, үстүрүмүөннэрэ, аҕыйах ахсааннаах норуоттар тыастара-уустара кытта суруллан хаалбыттар. Бу – ураты феномен, аан дойду сэдэх сыаннаһа. Арассыыйатааҕы Билим пуондата уонна гуманитарнай институт өйөбүллэринэн геокултуурунай чинчийии лабаратыарыйатын аспыппыт. Онтубут араас хайысханы тутуһар, “Поющие ландшафты Арктики” диэн бырайыак иитинэн дириҥ ис хоһоонноох чинчийиилэри ыытар. Арт-быыстапкалары тэрийэллэр, документальнай киинэ таҕыста. ИИ, айти бибилэтиэкэ өттүгэр эмиэ саҥа хайысхалар, технологиялар киирэллэр.

Биир хайысхабыт – оскуолалары кытта үлэ. Саха сирин үөрэҕин миниистирэ Нюргуна Соколова көҕүлээһининэн Креативнай индустрия аччыгый академията олохтонно. Креативнай индустрия аччыгый академията олохтонно. 2030 сылга диэри аан дойду таһымнаах университет буола үүнэн-сайдан тахсыахтаах. Сүрүн сыала-соруга – 70 тыһыынча креативнай толкуйдаах, араас кэмпитиэнсийэҕэ сатабыллаах ыччаты иитэн таһаарыы буолар, онно күүскэ үлэлэһэн эрэбит. Ол сыалтан “Үүнэр көлүөнэ пааркатын” кытта Аччыгый академияны тэрийдибит. Оскуола оҕолоругар аналлаах эспэдииссийэлэр, кэмпитиэнсийэлэр тэрилиннилэр. Дьокуускай куорат 39-с №-дээх оскуолатыгар 5-с кылааска креативнай кылааһы арыйдыбыт. Онно научнай чинчийии, муусука, уруһуй, киинэ хайысхаларынан саҥа сатабыллары баһылыахтара. Үөрэх дьыла бүтүүтэ түмүк көстүөхтээх. Аны сотору кэминэн учууталлары үөрэтэн барыахпыт.

Арктика министиэристибэтин өйөбүлүнэн ыытар иккис бырайыакпыт “Креативная Арктика” буолар. Эдэр учуонайдар, аан дойду университеттарыгар үөрэммит исписэлиистэр Дарья Бурнашева салайыытынан хотугу улуустарынан эспэдииссийэҕэ бардылар. Манна оҕолору чинчийиигэ үөрэтэллэр. Баҕабыт диэн – ыччат дьону култуура, ускуустуба эрэ өттүнэн буолбакка, физика, химия өттүнэн эмиэ саҥалыы толкуйдаах, киэҥ билиилээх гына бэлэмнээн таһаарыы. Бэрэсидьиэн Владимир Владимирович Путин технологическай сүбэрэнитиэти сайыннарар сыалы-соругу туруорар. Техническэй, инженернэй соруктар кыһалҕаларын быһаарар, айар дьоҕурдаах ыччат үүнэн-сайдан тахсыахтаах. Маныаха ускуустуба – саамай көдьүүстээх үстүрүмүөн. Бу хайысхаҕа “Хотугу пуорум” күүстээх өйөбүлү оҥорор.

23 хайысханы тутуһабыт

Үөрэх систиэмэтигэр уларыйыы киирээри, Арассыыйаҕа саҥа стратегия ылыллаары турар. Сүрүн хайысхата фундаментальнай уонна быраактыка күүһүрэр. Биһиги уруккуттан быраактыка чааһыгар күүскэ үлэлиибит. Холобур, дизайн, живопись, кыраапыка 1-кы кууруһун устудьуоннара дизайн бырайыак ааптара буоллулар. Горнайга, Хаҥаласка биһиги оҕолорбут дизайн-коду оҥорон таһаарбыттара. ГОХРАН кэллиэксийэтигэр киирбит үлэлэрдээхтэр. Былырыын живопись, кыраапыка үөрэҕэр сыана, киинэ, тыйаатыр таҥаһын-сабын оҥорор хайысханы киллэрбиппит. Аҕыйах сылынан Эпос киинэ арыллыа, саҥа исписэлиистэр наада буолуохтара, уот, сыыппара технологиятыгар сөп түбэһиннэрэн, звукорежиссура хайысхатын арыйдыбыт.

Анимация өттүгэр Саха тэлэбиидэнньэтин кытта ыкса үлэлэһэбит, оҕолорбут ойуулуктары оҥороллор. Виар туризм өттүгэр порталларга ылсан эрэллэр. Сардаана Саввина салайыытынан киинэ хайысхата эмиэ эдэр талааннаах ыччаты таһаарарга үлэлэһэр. Устудьуоннар устубут “Тревога” киинэлэрэ Дьокуускайдааҕы киинэ бэстибээлигэр анал ааты, Екатеринбурга ыччат бэстибээлигэр көрөөччүлэр биһирэбиллэрин ылла. Эмиэ бэрэсидьиэн ыйааҕынан территориялары сайыннарыыга үөрэх кыһаларын кытта үлэлэһэбит, киноиндустрия өттүгэр Уһук Илиҥҥи университет кыттыста. Аны олоҥхобутун этэр буоллахха, ыччат “Олоҥхолоох айана” өрөспүүбүлүкэҕэ киэҥник тарҕанан эрэр. Бу хайысхалары сыаллаахтык-соруктаахтык, үчүгэйдик сайыннардахпытына, үлэлэттэхпитинэ, федеральнай бүддьүөттэн үп көрүллэр, онон үлэлииргэ, айарга-тутарга кыһаллабыт.

Кыһабыт Арктикаҕа, Уһук Илиҥҥэ туһалаах, аныгылыы тутуллаах духуобунай лиидэрдэри бэлэмниир үрдүк үөрэх буоларыгар дьулуһабыт!

Айаана Ларионова.


2000 сыллаахха тохсунньу 17 кµнµгэр С£ Бэрэсидьиэнэ Михаил Ефимович Николаев 946-с №-дээх ыйаа±ынан Аркти­катаа±ы култуура уонна ускуустуба института тэриллэр. ¥³рэх кы´атын сµрµн о²кулун ол кэм²э Дьокуускайга µлэлиир Арассыыйа 4 басты² µрдµк µ³рэ±ин филиала толорор. Тэрийээччи ректорынан Андрей Саввич Борисов ананар. ¥йэ чиэппэрин усталаах туоратыгар 3,5 ты´ыынча кэри²э айар-тутар дьо±урдаах, талааннаах ыччат култуура, ускуустуба баай умсул±аннаах эйгэтигэр у´уйуллан, исписэлиис бы´ыытынан ситэн-хотон, сириэдийэн та±ыста. Хаарыан хампа кµ³х кытылы кынатын тыа´ынан булларбыт агугук чыычаах µрдµк µ³рэх кы´атын бэлиэтэ буолбута. Онтон ыла институт а±ыйах ахсааннаах хотугу норуоттар култуурунай нэ´илиэстибэлэрин аан дойду киэ² аартыктарыгар та´аарар сыаллаах µлэлир, са²а ньымалары тобулар, аныгы сайдыылаах кэми кытта тэ²²э хардыылыыр. 
Институт тэриллиэ±иттэн µлэлэ´эр, 2009 сылтан µ³рэх кы´атын салайар, РФ ¥рдµкµ оскуолатын µтµ³лээх µлэ´итэ, п.н.х., АГИКИ ректора Саргылана Семёновна Игнатьева µ³рэх тэрилтэтин бµгµ²²µтµн уонна сарсы²²ытын кэпсиир. 
 
Арассыыйа±а со±отох
 
Би´иги кы´абыт научнай, айар, µ³рэтэр чаа´а А.П. Чехов аатынан МХАТ и´инэн В.И. Немирович-Данченко аатынан устуудьуйа, М.П. Мусоргскай аатынан Ураллаа±ы судаарыстыбаннай консерватория, Красноярскайдаа±ы ойуулуур-дьµ´µннµµр институт уонна Илин Сибиирдээ±и култуура уонна ускуустуба академиятын Саха сиринээ±и филиалларын силбэ´иитинэн о²о´ул­лубута. Сµрµн уратыта диэн ол буолар. Билигин Арктика норуоттарын култуурунай нэ´илиэстибэтиттэн, ойуулуур-дьµ´µннµµр, тыйаатыр ускуустубатыттан са±алаан дизайн, живопись, информатика – уопсайа 9 кафедра и´инэн исписэлиистэри бэлэмнээн та´аарабыт. 
Институппут кэнсиэпсийэтин сµрµн идиэйэтин Андрей Саввич укпута: а±ыйах ахсааннаах хотугу норуоттар уонна Арктика эргин олорор омуктар култуурунай нэ´илиэстибэлэрин харыстаан, хорутуулаахтык µ³рэтэн, духуобунай лиидэрдэри бэлэмнээн та´аарыы. Кы´а сыала-соруга дири², суолтата улахан. Бµтµн Арассыыйа µрдµнэн биир сиргэ тµмµллµбµт маннык элбэх ³²³л³³х, хайысхалаах µрдµк µ³рэх суох. 25 сыл устата У´ук Илин уонна Арктика э²ээр култуура, ускуустуба уонна креативнай индустрия эйгэтигэр 3488 выпускнигы бэлэмнээн та´аардыбыт. Ыччаттарбыт ³р³спµµбµлµкэ бары муннугар салайар дуо´унаска тиийэ та´аарыылаахтык µлэлии-хамсыы сылдьаллар. Тыва, Алтаай, Хакасия национальнай тыйаатырдарыгар сµрµн режиссёрга тиийэ µµннµлэр, сайыннылар. Манна олохтоох да тыйаатырдарбытын ылан к³рµ³ххэ: Саха тыйаатырын сµрµн режиссера Руслан Тараховскай, Оло²хо тыйаатырын режиссёра Роман Дорофеев – би´иги выпускниктарбыт. 
 
Тыа сиригэр 
култуура дьиэтэ – 
олох оргуйар киинэ 
 
Биирдэ ХМАО кэмпириэнсийэ±э эспиэринэн, спикеринэн ы²ырдылар. Онно саастаах биир учуонай дакылааппын истэн баран: “Сахалар, маладьыас дьо²²ут, ту´унан институт тэринэ²²ит, ыччат дьо²²утун бэйэ±итигэр тутан хаалар эбиккит. Би´иги о±олорбут аан дойдунан тилийэ к³т³лл³р – т³ннµбэттэр. Чинчийиибит, сыраласпыт µлэбит ханна тиийэрэ, кимиэхэ ту´алыыра буолла”, – диэн сонньуйбут санаатын биллэрбитэ. Онон “Бастакы Бэрэсидьиэммит Михаил Николаев улахан суолталаах дьыаланы о²орбут эбит” диэн сыаналыыгын! Циркумполярнай цивилизация научнай-чинчийэр киинин салайар бэрэпиэссэр Ульяна Алексеевна Винокурова кэнсиэпсийэтинэн АГИКИ, ЧИФКИС, АГАТУ µс µ³рэх кы´атын тµмэн, улуустары кэрийэбит, А.Е. Кулаковскай-£кс³кµлээх £л³кс³й “¥с кут” б³лµ´µ³пµйэтигэр оло±уран, тыа сирин ки´итэ дьоллоох буоларыгар духуобунай ³ттµнэн сайдыылаах, дири² тыыннаах, доруобай, чиргэл эттээх-сииннээх, ч³л туруктаах буоларын ту´угар бырайыагы тэрийбиппит олус µчµгэй к³рд³рµµлээх, µтµ³ тµмµктээх. Ол курдук, Ньурба култуурунай сайдыытын барылын о²орбуппут. Манна хас биирдии нэ´илиэк култуурунай кодтаах, илдьэ сылдьар µгэстээх, µтµ³-мааны дьонноох, бэйэтэ туспа бреннээх буолуохтаах. Онно оло±уран, элбэх бырайыакка ыччаты у´уйан, креативнай экэниэмикэ±э индустрия гынан о²орон та´аарыыны µрдэтиэхтээх, усулуобуйа олохтонуохтаах. “¥³рэхтээ´ин + култуура” бырайыагынан тыа сиригэр АГИКИ кµннэрин ыытабыт, ыччат олохсуйан хаалар усулуобуйатын олохтуурга сабыдыалбыт баар диэн сыаналыыбыт. Холобур, Ньурба±а Киров нэ´илиэгэр эдэр урбаанньыт биир м³лµйµ³ннээх гранынан бэйэ дьыалатын тэринэн олохсуйа хаалбыта. Харчытыгар текстильнэй университекка Италия технологиятынан атах та²а´ын улларарга µ³рэммитэ. Билигин бэйэтэ дьыалалаах, судаарыстыба±а нолуок т³лµµр, нэ´илиэнньэ±э ту´аны а±алар, ыччаты µ³рэтэр. 
 
¥³рэх кы´ата хайда±а преподавательтэн 
биллэр 
 
О±олорбутугар µ³рэх, билии чаа´ын биэрэр хайысхаларбытын µµннµµр-тэ´иинниир дьоммутун ааттыахпын ба±арабын: Арктика норуоттарын фольклорун, этнокултууратын Агафья Еремеевна Захарова, этномуусуканы чинчийэр оскуоланы – Юрий Ильич Шейкин, Циркумполярнай цивилизация киинин – Ульяна Алексеевна Винокурова, Арктика±а геокултуурунай чинчийиини ыытар лабаратыарыйаны – Дмитрий Николаевич Замятин, Екатерина Назаровна Романова, Вера Семеновна Никифорова, тыйаатыры – Андрей Саввич Борисов, Арктика норуоттарын нэ´илиэстибэтин – Зинаида Ивановна Иванова-Унарова, Саха сирин, Таймыыр, Камчатка хореографиятын айар оскуолатын – Ангелина Григорьевна Лукина, бибилэтиэкэ ситимигэр сыыппара технологияларын са²а хайысхатын – Саргылана Васильевна Максимова, сыыппара сайдыытын лабаратыарыйатын уонна Саха сирин култууратыгар ИИ киинин – Афанасий Раднаевич Баторов, муусука ускуустубатын кафедратын – Айталина Саввична Адамова-Афанасьева, У´ук Илиннээ±и нуучча норуотун µстµрµмµ³ннэрин ыччат аркыастырын Николай Владимирович Пикутскай сатабыллаахтык салайаллар. Ону сэргэ ойуулуур-дьµ´µннµµр ускуустуба Арктикатаа±ы оскуолата Афанасий Николаевич Осипов, Афанасий Петрович Мунхалов, Иннокентий Афанасьевич Потапов, Туйаара Ефимовна Шапошникова, Дьулустан Афанасьевич Бойтунов, Михаил Гаврильевич Старостин, Мария Афанасьевна Рахлеева, Марианна Михайловна Лукина, дизайн оскуолата Ариан Арианович Ермолаев уонна Анна Григорьевна Петрова ³²³л³рµнэн арыллыбыттара. Институкка устудьуоннарбыт барыта 45 µ³рэтэр бырагырааманы ылаллар. 
Кытай консерваториятын кытта алты´ан, Николай Михеев суруйуутунан саха, нуучча, кытай тылынан айымньы аан дойду та´ымыгар сµрэхтэннэ. Арассыыйа муусукатын тар±атыыга, µ³рэтиигэ Кыргызстаны, Кытайы кытта ыкса сибээстэ´эбит. Бу дойдулартан о±олор µ³рэнэ кэлэр буоллулар. Былырыын Кыргызстантан биир о±о кэлбитэ, бу µ³рэх дьылыгар 4 устудьуон µ³рэнэр. 
 
“Приоритет-2030” 
 
“Наука уонна университет” национальнай барыл и´инэн “Приоритет-2030” бырагыраама иитинэн университеттарга с³пт³³х 123 бырагыраама баар, би´иги кы´абыт ол и´игэр 2022 сылтан киирэр. У´ук Или²²э уонна Арктика±а эдэр ыччат олохсуйарыгар, сайдарыгар, µ³рэхтээ´ин хаачыстыбата тупсарыгар, кµµ´µрэригэр µлэлиибит. Сылтан сыл устудьуон ахсаана элбиир. СПбГУ, ДВФУ, Universal University курдук университеттары кытта биир кэлим бырагыраамалар баар буоллулар. Аан Дойдуга биллэр учуонайдар, Арассыыйа креативнай индустриятын лиидэрдэрэ кэлэн, АГИКИ-га µ³рэтэллэр, чинчийии ыыталлар. О±олор Монголияттан, Кыргызстантан, Африкаттан µ³рэнэ кэлэллэрэ µксээтэ. 
Са²а сыыппара технологиялара киирэннэр, сайдыы баран эрэр. Хотугу Азия этномуусукатын чинчийэр кии²²э бэрэпиэссэр Юрий Ильич Шейкин 40 сылы бы´а Сибиир, У´ук Илин олохтоох норуоттарын ырыаларын, муусукаларын, µстµрµмµ³ннэрин устубутун архыыпка µйэтитэн, сыыппара±а киллэрэн эрэбит. Сµтэн хаалбыт норуоттар муусукалара, µстµрµмµ³ннэрэ, а±ыйах ахсааннаах норуоттар тыастара-уустара кытта суруллан хаалбыттар. Бу – ураты феномен, аан дойду сэдэх сыанна´а. Арассыыйатаа±ы Билим пуондата уонна гуманитарнай институт ³й³бµллэринэн геокултуурунай чинчийии лабаратыарыйатын аспыппыт. Онтубут араас хайысханы туту´ар, “Поющие ландшафты Арктики” диэн бырайыак иитинэн дири² ис хо´оонноох чинчийиилэри ыытар. Арт-быыстапкалары тэрийэллэр, документальнай киинэ та±ыста. ИИ, айти бибилэтиэкэ ³ттµгэр эмиэ са²а хайысхалар, технологиялар киирэллэр. 
Биир хайысхабыт – оскуолалары кытта µлэ. Саха сирин µ³рэ±ин миниистирэ Нюргуна Соколова к³±µлээ´ининэн Креативнай индустрия аччыгый академията олохтонно. Креативнай индустрия аччыгый академията олохтонно. 2030 сылга диэри аан дойду та´ымнаах университет буола µµнэн-сайдан тахсыахтаах. Сµрµн сыала-соруга – 70 ты´ыынча креативнай толкуйдаах, араас кэмпитиэнсийэ±э сатабыллаах ыччаты иитэн та´аарыы буолар, онно кµµскэ µлэлэ´эн эрэбит. Ол сыалтан “¥µнэр к³лµ³нэ пааркатын” кытта Аччыгый академияны тэрийдибит. Оскуола о±олоругар аналлаах эспэдииссийэлэр, кэмпитиэнсийэлэр тэрилиннилэр. Дьокуускай куорат 39-с №-дээх оскуолатыгар 5-с кылааска креативнай кылаа´ы арыйдыбыт. Онно научнай чинчийии, муусука, уру´уй, киинэ хайысхаларынан са²а сатабыллары ба´ылыахтара. ¥³рэх дьыла бµтµµтэ тµмµк к³стµ³хтээх. Аны сотору кэминэн учууталлары µ³рэтэн барыахпыт. 
Арктика министиэристибэтин ³й³бµлµнэн ыытар иккис бырайыакпыт “Креативная Арктика” буолар. Эдэр учуонайдар, аан дойду университеттарыгар µ³рэммит исписэлиистэр Дарья Бурнашева салайыытынан хотугу улуустарынан эспэдииссийэ±э бардылар. Манна о±олору чинчийиигэ µ³рэтэллэр. Ба±абыт диэн – ыччат дьону култуура, ускуустуба эрэ ³ттµнэн буолбакка, физика, химия ³ттµнэн эмиэ са²алыы толкуйдаах, киэ² билиилээх гына бэлэмнээн та´аарыы. Бэрэсидьиэн Владимир Владимирович Путин технологическай сµбэрэнитиэти сайыннарар сыалы-соругу туруорар. Техническэй, инженернэй соруктар кы´ал±аларын бы´аарар, айар дьо±урдаах ыччат µµнэн-сайдан тахсыахтаах. Маныаха ускуустуба – саамай к³дьµµстээх µстµрµмµ³н. Бу хайысха±а “Хотугу пуорум” кµµстээх ³й³бµлµ о²орор. 
 
23 хайысханы туту´абыт
 
¥³рэх систиэмэтигэр уларыйыы киирээри, Арассыыйа±а са²а стратегия ылыллаары турар. Сµрµн хайысхата фундаментальнай уонна быраактыка кµµ´µрэр. Би´иги уруккуттан быраактыка чаа´ыгар кµµскэ µлэлиибит. Холобур, дизайн, живопись, кыраапыка 1-кы кууру´ун устудьуоннара дизайн бырайыак ааптара буоллулар. Горнайга, Ха²аласка би´иги о±олорбут дизайн-коду о²орон та´аарбыттара. ГОХРАН кэллиэксийэтигэр киирбит µлэлэрдээхтэр. Былырыын живопись, кыраапыка µ³рэ±эр сыана, киинэ, тыйаатыр та²а´ын-сабын о²орор хайысханы киллэрбиппит. А±ыйах сылынан Эпос киинэ арыллыа, са²а исписэлиистэр наада буолуохтара, уот, сыыппара технологиятыгар с³п тµбэ´иннэрэн, звукорежиссура хайысхатын арыйдыбыт. 
Анимация ³ттµгэр Саха тэлэбиидэнньэтин кытта ыкса µлэлэ´эбит, о±олорбут ойуулуктары о²ороллор. Виар туризм ³ттµгэр порталларга ылсан эрэллэр. Сардаана Саввина салайыытынан киинэ хайысхата эмиэ эдэр талааннаах ыччаты та´аарарга µлэлэ´эр. Устудьуоннар устубут “Тревога” киинэлэрэ Дьокуускайдаа±ы киинэ бэстибээлигэр анал ааты, Екатеринбурга ыччат бэстибээлигэр к³р³³ччµлэр би´ирэбиллэрин ылла. Эмиэ бэрэсидьиэн ыйаа±ынан территориялары сайыннарыыга µ³рэх кы´аларын кытта µлэлэ´эбит, киноиндустрия ³ттµгэр У´ук Или²²и университет кыттыста. Аны оло²хобутун этэр буоллахха, ыччат “Оло²холоох айана” ³р³спµµбµлµкэ±э киэ²ник тар±анан эрэр. Бу хайысхалары сыаллаахтык-соруктаахтык, µчµгэйдик сайыннардахпытына, µлэлэттэхпитинэ, федеральнай бµддьµ³ттэн µп к³рµллэр, онон µлэлииргэ, айарга-тутарга кы´аллабыт. 
Кы´абыт Арктика±а, У´ук Или²²э ту´алаах, аныгылыы тутуллаах духуобунай лиидэрдэри бэлэмниир µрдµк µ³рэх буоларыгар дьулу´абыт! 
 
Айаана Ларионова.

Санааҕын суруй

Бүтэһик сонуннар