2000 сыллаахха тохсунньу 17 күнүгэр СӨ Бэрэсидьиэнэ Михаил Ефимович Николаев 946-с №-дээх ыйааҕынан Арктикатааҕы култуура уонна ускуустуба института тэриллэр. Үөрэх кыһатын сүрүн оҥкулун ол кэмҥэ Дьокуускайга үлэлиир Арассыыйа 4 бастыҥүрдүк үөрэҕин филиала толорор. Тэрийээччи ректорынан Андрей Саввич Борисов ананар.
Үйэ чиэппэрин усталаах туоратыгар 3,5 тыһыынча кэриҥэ айар-тутар дьоҕурдаах, талааннаах ыччат култуура, ускуустуба баай умсулҕаннаах эйгэтигэр уһуйуллан, исписэлиис быһыытынан ситэн-хотон, сириэдийэн таҕыста. Хаарыан хампа күөх кытылы кынатын тыаһынан булларбыт агугук чыычаах үрдүк үөрэх кыһатын бэлиэтэ буолбута. Онтон ыла институт аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар култуурунай нэһилиэстибэлэрин аан дойду киэҥ аартыктарыгар таһаарар сыаллаах үлэлир, саҥа ньымалары тобулар, аныгы сайдыылаах кэми кытта тэҥҥэ хардыылыыр.
Институт тэриллиэҕиттэн үлэлэһэр, 2009 сылтан үөрэх кыһатын салайар, РФ Үрдүкү оскуолатын үтүөлээх үлэһитэ, п.н.х., АГИКИ ректора Саргылана Семёновна Игнатьева үөрэх тэрилтэтин бүгүҥҥүтүн уонна сарсыҥҥытын кэпсиир.
Арассыыйаҕа соҕотох
Биһиги кыһабыт научнай, айар, үөрэтэр чааһа А.П. Чехов аатынан МХАТ иһинэн В.И. Немирович-Данченко аатынан устуудьуйа, М.П. Мусоргскай аатынан Ураллааҕы судаарыстыбаннай консерватория, Красноярскайдааҕы ойуулуур-дьүһүннүүр институт уонна Илин Сибиирдээҕи култуура уонна ускуустуба академиятын Саха сиринээҕи филиалларын силбэһиитинэн оҥоһуллубута. Сүрүн уратыта диэн ол буолар. Билигин Арктика норуоттарын култуурунай нэһилиэстибэтиттэн, ойуулуур-дьүһүннүүр, тыйаатыр ускуустубатыттан саҕалаан дизайн, живопись, информатика – уопсайа 9 кафедра иһинэн исписэлиистэри бэлэмнээн таһаарабыт.
Институппут кэнсиэпсийэтин сүрүн идиэйэтин Андрей Саввич укпута: аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар уонна Арктика эргин олорор омуктар култуурунай нэһилиэстибэлэрин харыстаан, хорутуулаахтык үөрэтэн, духуобунай лиидэрдэри бэлэмнээн таһаарыы. Кыһа сыала-соруга дириҥ, суолтата улахан. Бүтүн Арассыыйа үрдүнэн биир сиргэ түмүллүбүт маннык элбэх өҥөлөөх, хайысхалаах үрдүк үөрэх суох. 25 сыл устата Уһук Илин уонна Арктика эҥээр култуура, ускуустуба уонна креативнай индустрия эйгэтигэр 3488 выпускнигы бэлэмнээн таһаардыбыт. Ыччаттарбыт өрөспүүбүлүкэ бары муннугар салайар дуоһунаска тиийэ таһаарыылаахтык үлэлии-хамсыы сылдьаллар. Тыва, Алтаай, Хакасия национальнай тыйаатырдарыгар сүрүн режиссёрга тиийэ үүннүлэр, сайыннылар. Манна олохтоох да тыйаатырдарбытын ылан көрүөххэ: Саха тыйаатырын сүрүн режиссера Руслан Тараховскай, Олоҥхо тыйаатырын режиссёра Роман Дорофеев – биһиги выпускниктарбыт.
Тыа сиригэр култуура дьиэтэ – олох оргуйар киинэ
Биирдэ ХМАО кэмпириэнсийэҕэ эспиэринэн, спикеринэн ыҥырдылар. Онно саастаах биир учуонай дакылааппын истэн баран: “Сахалар, маладьыас дьоҥҥут, туһунан институт тэринэҥҥит, ыччат дьоҥҥутун бэйэҕитигэр тутан хаалар эбиккит. Биһиги оҕолорбут аан дойдунан тилийэ көтөллөр – төннүбэттэр. Чинчийиибит, сыраласпыт үлэбит ханна тиийэрэ, кимиэхэ туһалыыра буолла”, – диэн сонньуйбут санаатын биллэрбитэ. Онон “Бастакы Бэрэсидьиэммит Михаил Николаев улахан суолталаах дьыаланы оҥорбут эбит” диэн сыаналыыгын! Циркумполярнай цивилизация научнай-чинчийэр киинин салайар бэрэпиэссэр Ульяна Алексеевна Винокурова кэнсиэпсийэтинэн АГИКИ, ЧИФКИС, АГАТУ үс үөрэх кыһатын түмэн, улуустары кэрийэбит, А.Е. Кулаковскай-Өксөкүлээх Өлөксөй “Үс кут” бөлүһүөпүйэтигэр олоҕуран, тыа сирин киһитэ дьоллоох буоларыгар духуобунай өттүнэн сайдыылаах, дириҥ тыыннаах, доруобай, чиргэл эттээх-сииннээх, чөл туруктаах буоларын туһугар бырайыагы тэрийбиппит олус үчүгэй көрдөрүүлээх, үтүө түмүктээх. Ол курдук, Ньурба култуурунай сайдыытын барылын оҥорбуппут. Манна хас биирдии нэһилиэк култуурунай кодтаах, илдьэ сылдьар үгэстээх, үтүө-мааны дьонноох, бэйэтэ туспа бреннээх буолуохтаах. Онно олоҕуран, элбэх бырайыакка ыччаты уһуйан, креативнай экэниэмикэҕэ индустрия гынан оҥорон таһаарыыны үрдэтиэхтээх, усулуобуйа олохтонуохтаах. “Үөрэхтээһин + култуура” бырайыагынан тыа сиригэр АГИКИ күннэрин ыытабыт, ыччат олохсуйан хаалар усулуобуйатын олохтуурга сабыдыалбыт баар диэн сыаналыыбыт. Холобур, Ньурбаҕа Киров нэһилиэгэр эдэр урбаанньыт биир мөлүйүөннээх гранынан бэйэ дьыалатын тэринэн олохсуйа хаалбыта. Харчытыгар текстильнэй университекка Италия технологиятынан атах таҥаһын улларарга үөрэммитэ. Билигин бэйэтэ дьыалалаах, судаарыстыбаҕа нолуок төлүүр, нэһилиэнньэҕэ туһаны аҕалар, ыччаты үөрэтэр.
Үөрэх кыһата хайдаҕа преподавательтэн биллэр
Оҕолорбутугар үөрэх, билии чааһын биэрэр хайысхаларбытын үүннүүр-тэһиинниир дьоммутун ааттыахпын баҕарабын: Арктика норуоттарын фольклорун, этнокултууратын Агафья Еремеевна Захарова, этномуусуканы чинчийэр оскуоланы – Юрий Ильич Шейкин, Циркумполярнай цивилизация киинин – Ульяна Алексеевна Винокурова, Арктикаҕа геокултуурунай чинчийиини ыытар лабаратыарыйаны – Дмитрий Николаевич Замятин, Екатерина Назаровна Романова, Вера Семеновна Никифорова, тыйаатыры – Андрей Саввич Борисов, Арктика норуоттарын нэһилиэстибэтин – Зинаида Ивановна Иванова-Унарова, Саха сирин, Таймыыр, Камчатка хореографиятын айар оскуолатын – Ангелина Григорьевна Лукина, бибилэтиэкэ ситимигэр сыыппара технологияларын саҥа хайысхатын – Саргылана Васильевна Максимова, сыыппара сайдыытын лабаратыарыйатын уонна Саха сирин култууратыгар ИИ киинин – Афанасий Раднаевич Баторов, муусука ускуустубатын кафедратын – Айталина Саввична Адамова-Афанасьева, Уһук Илиннээҕи нуучча норуотун үстүрүмүөннэрин ыччат аркыастырын Николай Владимирович Пикутскай сатабыллаахтык салайаллар. Ону сэргэ ойуулуур-дьүһүннүүр ускуустуба Арктикатааҕы оскуолата Афанасий Николаевич Осипов, Афанасий Петрович Мунхалов, Иннокентий Афанасьевич Потапов, Туйаара Ефимовна Шапошникова, Дьулустан Афанасьевич Бойтунов, Михаил Гаврильевич Старостин, Мария Афанасьевна Рахлеева, Марианна Михайловна Лукина, дизайн оскуолата Ариан Арианович Ермолаев уонна Анна Григорьевна Петрова өҥөлөрүнэн арыллыбыттара. Институкка устудьуоннарбыт барыта 45 үөрэтэр бырагырааманы ылаллар.
Кытай консерваториятын кытта алтыһан, Николай Михеев суруйуутунан саха, нуучча, кытай тылынан айымньы аан дойду таһымыгар сүрэхтэннэ. Арассыыйа муусукатын тарҕатыыга, үөрэтиигэ Кыргызстаны, Кытайы кытта ыкса сибээстэһэбит. Бу дойдулартан оҕолор үөрэнэ кэлэр буоллулар. Былырыын Кыргызстантан биир оҕо кэлбитэ, бу үөрэх дьылыгар 4 устудьуон үөрэнэр.
“Приоритет-2030”
“Наука уонна университет” национальнай барыл иһинэн “Приоритет-2030” бырагыраама иитинэн университеттарга сөптөөх 123 бырагыраама баар, биһиги кыһабыт ол иһигэр 2022 сылтан киирэр. Уһук Илиҥҥэ уонна Арктикаҕа эдэр ыччат олохсуйарыгар, сайдарыгар, үөрэхтээһин хаачыстыбата тупсарыгар, күүһүрэригэр үлэлиибит. Сылтан сыл устудьуон ахсаана элбиир. СПбГУ, ДВФУ, Universal University курдук университеттары кытта биир кэлим бырагыраамалар баар буоллулар. Аан Дойдуга биллэр учуонайдар, Арассыыйа креативнай индустриятын лиидэрдэрэ кэлэн, АГИКИ-га үөрэтэллэр, чинчийии ыыталлар. Оҕолор Монголияттан, Кыргызстантан, Африкаттан үөрэнэ кэлэллэрэ үксээтэ.
Саҥа сыыппара технологиялара киирэннэр, сайдыы баран эрэр. Хотугу Азия этномуусукатын чинчийэр кииҥҥэ бэрэпиэссэр Юрий Ильич Шейкин 40 сылы быһа Сибиир, Уһук Илин олохтоох норуоттарын ырыаларын, муусукаларын, үстүрүмүөннэрин устубутун архыыпка үйэтитэн, сыыппараҕа киллэрэн эрэбит. Сүтэн хаалбыт норуоттар муусукалара, үстүрүмүөннэрэ, аҕыйах ахсааннаах норуоттар тыастара-уустара кытта суруллан хаалбыттар. Бу – ураты феномен, аан дойду сэдэх сыаннаһа. Арассыыйатааҕы Билим пуондата уонна гуманитарнай институт өйөбүллэринэн геокултуурунай чинчийии лабаратыарыйатын аспыппыт. Онтубут араас хайысханы тутуһар, “Поющие ландшафты Арктики” диэн бырайыак иитинэн дириҥ ис хоһоонноох чинчийиилэри ыытар. Арт-быыстапкалары тэрийэллэр, документальнай киинэ таҕыста. ИИ, айти бибилэтиэкэ өттүгэр эмиэ саҥа хайысхалар, технологиялар киирэллэр.
Биир хайысхабыт – оскуолалары кытта үлэ. Саха сирин үөрэҕин миниистирэ Нюргуна Соколова көҕүлээһининэн Креативнай индустрия аччыгый академията олохтонно. Креативнай индустрия аччыгый академията олохтонно. 2030 сылга диэри аан дойду таһымнаах университет буола үүнэн-сайдан тахсыахтаах. Сүрүн сыала-соруга – 70 тыһыынча креативнай толкуйдаах, араас кэмпитиэнсийэҕэ сатабыллаах ыччаты иитэн таһаарыы буолар, онно күүскэ үлэлэһэн эрэбит. Ол сыалтан “Үүнэр көлүөнэ пааркатын” кытта Аччыгый академияны тэрийдибит. Оскуола оҕолоругар аналлаах эспэдииссийэлэр, кэмпитиэнсийэлэр тэрилиннилэр. Дьокуускай куорат 39-с №-дээх оскуолатыгар 5-с кылааска креативнай кылааһы арыйдыбыт. Онно научнай чинчийии, муусука, уруһуй, киинэ хайысхаларынан саҥа сатабыллары баһылыахтара. Үөрэх дьыла бүтүүтэ түмүк көстүөхтээх. Аны сотору кэминэн учууталлары үөрэтэн барыахпыт.
Арктика министиэристибэтин өйөбүлүнэн ыытар иккис бырайыакпыт “Креативная Арктика” буолар. Эдэр учуонайдар, аан дойду университеттарыгар үөрэммит исписэлиистэр Дарья Бурнашева салайыытынан хотугу улуустарынан эспэдииссийэҕэ бардылар. Манна оҕолору чинчийиигэ үөрэтэллэр. Баҕабыт диэн – ыччат дьону култуура, ускуустуба эрэ өттүнэн буолбакка, физика, химия өттүнэн эмиэ саҥалыы толкуйдаах, киэҥ билиилээх гына бэлэмнээн таһаарыы. Бэрэсидьиэн Владимир Владимирович Путин технологическай сүбэрэнитиэти сайыннарар сыалы-соругу туруорар. Техническэй, инженернэй соруктар кыһалҕаларын быһаарар, айар дьоҕурдаах ыччат үүнэн-сайдан тахсыахтаах. Маныаха ускуустуба – саамай көдьүүстээх үстүрүмүөн. Бу хайысхаҕа “Хотугу пуорум” күүстээх өйөбүлү оҥорор.
23 хайысханы тутуһабыт
Үөрэх систиэмэтигэр уларыйыы киирээри, Арассыыйаҕа саҥа стратегия ылыллаары турар. Сүрүн хайысхата фундаментальнай уонна быраактыка күүһүрэр. Биһиги уруккуттан быраактыка чааһыгар күүскэ үлэлиибит. Холобур, дизайн, живопись, кыраапыка 1-кы кууруһун устудьуоннара дизайн бырайыак ааптара буоллулар. Горнайга, Хаҥаласка биһиги оҕолорбут дизайн-коду оҥорон таһаарбыттара. ГОХРАН кэллиэксийэтигэр киирбит үлэлэрдээхтэр. Былырыын живопись, кыраапыка үөрэҕэр сыана, киинэ, тыйаатыр таҥаһын-сабын оҥорор хайысханы киллэрбиппит. Аҕыйах сылынан Эпос киинэ арыллыа, саҥа исписэлиистэр наада буолуохтара, уот, сыыппара технологиятыгар сөп түбэһиннэрэн, звукорежиссура хайысхатын арыйдыбыт.
Анимация өттүгэр Саха тэлэбиидэнньэтин кытта ыкса үлэлэһэбит, оҕолорбут ойуулуктары оҥороллор. Виар туризм өттүгэр порталларга ылсан эрэллэр. Сардаана Саввина салайыытынан киинэ хайысхата эмиэ эдэр талааннаах ыччаты таһаарарга үлэлэһэр. Устудьуоннар устубут “Тревога” киинэлэрэ Дьокуускайдааҕы киинэ бэстибээлигэр анал ааты, Екатеринбурга ыччат бэстибээлигэр көрөөччүлэр биһирэбиллэрин ылла. Эмиэ бэрэсидьиэн ыйааҕынан территориялары сайыннарыыга үөрэх кыһаларын кытта үлэлэһэбит, киноиндустрия өттүгэр Уһук Илиҥҥи университет кыттыста. Аны олоҥхобутун этэр буоллахха, ыччат “Олоҥхолоох айана” өрөспүүбүлүкэҕэ киэҥник тарҕанан эрэр. Бу хайысхалары сыаллаахтык-соруктаахтык, үчүгэйдик сайыннардахпытына, үлэлэттэхпитинэ, федеральнай бүддьүөттэн үп көрүллэр, онон үлэлииргэ, айарга-тутарга кыһаллабыт.
Кыһабыт Арктикаҕа, Уһук Илиҥҥэ туһалаах, аныгылыы тутуллаах духуобунай лиидэрдэри бэлэмниир үрдүк үөрэх буоларыгар дьулуһабыт!
Айаана Ларионова.