Национальнай уус-уран түмэлгэ “Стихия. Даши Намдаков” быыстапка аһылынна. Олохтоох дьон-сэргэ “аныгы кэм Микеланджелота” диэн аатырар, аан дойду улахан куораттарын түмэллэрин, баайдар кэллиэксийэлэрин киэргэтэр айымньылардаах, дьоһун сиимбэл монуменнара Азия киин куораттарыгар турар биллиилээх худуоһунньук, скульптор, уус Даши Намдаков үлэлэрин көрөр-билсэр кыахтанна.
Оттон кини атын улуу дьыаланы оҥоро сылдьара бэйэтэ туспа кэрэхсэнэр кэпсээн.
Саха сирин туһунан
Даши Намдаков Саха сиригэр бу – бастакы быыстапката. Иркутскайга Даши Намдаков бастайааннай быыстапката турарын СӨ култуураҕа миниистирэ Афанасий Ноев сөҕө-махтайа көрөн, “биһиэхэ эмиэ маннык быыстапка баара буоллар” диэбитин түмэл дириэктэрэ Влада Тимофеева иилэ хабан ылан, “бастаан Даши Намдаковы бэйэтин аҕала сылдьыахха” диэн тыл көтөхпүт. Даши Илиҥҥи пуорумҥа Ил Дархаммытын көрсүбүт, онуоха Айсен Сергеевич кинини ыҥырбыт. Дьэ уоннааҕыта биллэр: дьоҥҥо көрдөрөр баҕа, улахан үлэ түмүгэ – киэргэлтэн, кыраапыка хартыыналарыттан, скульптураттан турар сүҥкэн улахан быыстапка.
Бу үлэлэрин Даши Намдаков пуондатын кэллиэксийэтиттэн, Красноярскайдааҕы Суриков аатынан түмэлтэн уонна Улан-Удэ Национальнай түмэлиттэн хомуйуох, тиэйэн аҕалыах диэтэххэ, уустук дьыала буолара өйдөнөр. “Маннык ыарахан ыйааһыннаах быыстапка Саха сиригэр өссө кэлэ илигэ” диэтэ Влада Тимофеева, түмэл дириэктэрэ. Онон улуу скульптор үлэлэрин көрөр ыра санаабыт туолбутунан, олохтоохтор СӨ Култуура министиэристибэтигэр, Национальнай түмэлгэ, үбүлээһинин уйуммут АЛРОСА хампаанньаҕа уонна “Үүнэр көлүөнэ” пуондатыгар махтаныахтаахпыт. Бу быыстапканы көрөр, чахчы, туохха да тэҥнэммэт дьол!
Даши Намдаков түмэл үлэһиттэригэр, дириэктэр Влада Тимофееваҕа экспозицияны хайҕаан, “дьиҥ ис сүрэхтэн оҥорбуккут тута көстөр” диэн махтанна. Суруналыыстары кытта буолбут пресс-кэмпириэнсийэҕэ ыйытыыларга хоруйдаата. Даши кэпсэтиигэ үөрүнньэҥ, сырдыгы эрэ ыраланар, аһаҕас киһи буолара көһүннэ – оҕону да, миниистири да, үлэһиттэри да кытта элэккэй, көнө... Чахчы, “киһи төһөнөн улахан да – соччонон судургу” дииллэрин итэҕэйэҕин.
Даши Намдаков сахалар биир чулуу скульпторбыт Эдуард Пахомов туһунан “Красноярскайдааҕы институкка кини мин маҥнайгы учууталым этэ”, – диэн аҕынна. Доҕордоспуттарын, үтүө сүбэһитэ, биир санаалааҕа буоларын эттэ, “он научил меня нежности” диэн сүрдээх истиҥник махтанна. “Кини үөрэппэтэҕэ буоллар, хайдах скульптор буолуом биллибэт этэ”, – диэн эбэн эттэ. Кырдьык, боруонсаны ыллатыах диэтэххэ, уустук, оттон Даши скульптуралара ураты иэйиилээх пластикалаахтар, сыыйыллар нарын-намчы лииньийэлээхтэр.
“Аан дойду барыта – Матёра”
Быыстапка, пресс-кэмпириэнсийэ туһунан элбэхтик сурулунна, ону хатылаабакка, саамай сүрэҕи таарыйбыты суруйар ордук буолуо. Ол курдук, пресс-кэмпириэнсийэҕэ Дашинима Бальжанович “Мин төрөөбүт дэриэбинэбин сөргүтэ сылдьабын” диэн ахтан аһарбыта. Ону аахайбакка, көннөрү истэн эрэ кэбиһиллибитэ, улаханнык токкоолоһо барыллыбатаҕа. Кэлин өйдөөтөххө, бу дьыалата киниэхэ – саамай сүрүн эбит.
* * *
Итинэн сибээстээн, бу күннэргэ Саха тыйаатырыгар аатырар Валентин Распутин сэһэнинэн туруохтаах “Матёра, бырастыы...” испэктээккэ аналлаах пресс-кэмпириэнсийэҕэ режиссёр Андрей Борисов “Бу – нуучча дэриэбинэтин эстиитин эрэ иэдээнэ буолбатах, бу глобальнай тиэмэ буолла, аан дойду барыта Матёра буолла”, – диэбитин санаан кэлэҕин. Кэм да Андрей Саввич бэргэнник да бэлиэтээбит! Биһиги өбүгэлэрбит сирдэрэ төһөлөөх быраҕыллан, өтөхсүйэн сытара буолуой... “Тыа сирэ – норуот кэскилэ” диэн ааспыт сайын буолан ааспыт уопсастыбаннас пуорумун, онно долгуйбут, аймаммыт дьон тахса-тахса тыа сирэ эстэн, быраҕыллан, олох умуллан эрэрин туһунан тыл эппитин, “быыһанар суол баар дуо?” диэн ыйытарын санаан кэлэҕин... “Дэриэбинэ тиллиэ дуо, онно төннүөхпүт дуо?” – диэн Андрей Саввич ыйытыыта эмиэ салгыҥҥа ыйанан хаалбыт курдуга.
Омук дойдуларынан тэлэһийэн
Дьэ, онуоха Даши Намдаков холобура толору харда буолар эбит. Бу туһунан суруйар, хас муннук аайы кэпсиир наада дии саныыгын. Чахчы, олох ураты холобур. Даши – аатырар-суолурар скульптор буоллаҕа. Италиянан, Париһынан, Лондонынан, Эмиэрикэнэн, Япониянан сылдьыбыт, быыстапкалаабыт, аан дойду ааттаахтарын кытта алтыспыт киһи. Арассыыйа бэрэсидьиэнэ Владимир Путин Даши Намдаков “Стихия” үлэтин, Германия канцлера тойон Шредер эмиэ кини айымньытын атыыласпыттара элбэҕи этэр. Кини үлэлэрин сырсар, онно сүгүрүйэр, кэрэхсиир Арассыыйа да, тас дойдулар да биллэр-көстөр дьоннорун ааҕа барбаккын. “Кини хайа баҕарар аан дойду киин куоратыгар олорор, үлэлиир кыахтааҕа”, – диэн Влада Тимофеева эппитин саныыгын.
Улахан талааннаах худуоһунньуктары Аангылыйаҕа туох баар усулуобуйа тэрийэн, үлэлэтэр үгэстэринэн, Даши Намдаковы онно ыҥырбыттар. Кинини далбарга көрсүбүттэрин, Аангылыйа королевата Елизаветаны, кини кэргэнэ герцог Эдинбургскайы кытта билиһиннэрбиттэрин, киин болуоссаттарыгар скульптуратын туруорбуттарын, чулуу саалаларга быыстапкалара тэриллибитин, биллэр-көстөр талааннаах дьону кытта билсибитин кэпсээбитэ баар. Тугу баҕарарын барытын ситиспит курдук буолбут. Дьиэ кэргэнин кытта хаалыан, олохсуйуон да сөбө эбитэ буолуо. Ону кини “хайдах эрэ, чыпчаалбын ситистим, салгыы туох да суох, бүтүөх баҕайым буолуо дуо дии санаабытым” диир.
“Уот кыламнаабат дэриэбинэтэ”
Тэһийиминэ-тулуйумуна, кини Арассыыйаҕа, дойдутугар төннүбүт. “Дьиҥэ, мин тугу да эрдэттэн былааннааччым суох. Олоҕум бэйэтэ көрдөрүө диэччибин”, – диир. Төрөөбүт сирэ – Забайкалье кыраайыгар баар Укурик дэриэбинэ, онтун “биһиги старовердарбыт” диэн күлэн кэпсиир. Тоҕо диэтэххэ, тула “булкаас” дэриэбинэлэр, оттон Укурик үгэстэри, дьарыктары илдьэ сылдьыбыт төрүт бүрээт түөлбэтэ эбит. Даши онно былыр-былыргыттан олохсуйан олорбут уустартан төрүттээх. Аангылыйаттан төннүбүтүн утаатыгар, дойдутугар кэлэ сылдьан, аттынааҕы дэриэбинэлэргэ биир да уот кыламнаабатын, тула барыта иһийбитин-иччитэхсийбитин бэлиэтии көрөн, сүрэҕэ хам туппут, улахан санааҕа ылларбыт. Кини Укуригар өссө аҕыйах дьон, үксэ кырдьаҕастар, хаалан олороллор эбит. Атын дэриэбинэлэргэ дьон сайылыы эрэ кэлэр буолбут. Онон “Укурик олох эстэ илигинэ, тилиннэриэххэ наада” диэн санаа үүйэ-хаайа туппут.
Ускуустуба көмөтүнэн
Даши: “Мин билэрим, сатыырым ускуустуба эрэ, онон ускуустуба көмөтүнэн тилиннэрэр кыахтаахпын” диэн, бырайыактаан, былааннаан, баҕа санаатын олоххо киллэрэн барбыт. Биир санаалаахтарын, биир идэлээхтэрин, доҕотторун уонна аймахтарын мунньан дэриэбинэни сөргүтүүгэ үлэтин саҕалаабыт. Бииртэн биир тутуулар, дьиэлэр, архитектура эбийиэктэрэ, мас оҥоһуктар (скульптуралар) оҥоһуллан, дьэндэйэн барбыттар. Дэриэбинэҕэ кэлэр оҕолору дьарыктыырга, сайыҥҥы оскуола дьиэтэ тутуллубут, ускуустуба дьоно сайылыы кэлэр оҕолору уһуйалларыгар анаан. Ас өттүнэн хааччыйарга, эрэстэрээн, кафе баар буолбуттар. Эрэстэрээни үлэлэтэргэ Чита бастыҥ эрэстэрээтэрэ ылсыбыт.
Тужи паарката
Үс сэргэстэһэ сытар дэриэбинэни хабар Тужи диэн кэрэ айылҕалаах сиргэ мустан, олохтоохтор урут бырааһынньыктыыр, күрэхтэһии ыытар, “маевкалыыр” эбиттэр. Даши манна сир ылан, арт-паарканы тэрийэр санаалаах, араас оҥоһуктары оҥорон, туруоран барбыт. Билигин онно сыл аайы ыытыллар “Тужи арт-бэстибээлэ” дойду араас муннугуттан ыалдьыттары түмэр, манна туристар көрө кэлэр буолан эрэллэр. Даши онно кэлэн, төһө баҕарар, сылдьыҥ, сынньаныҥ диэн ыҥырда.
Үтүө хамсааһыннар
Ол эрэ буолуо дуо! “Кини үтүө дьыалатыгар кыттыһан” диэххэ сөбө дуу, эрэгийиэнин салалтата дэриэбинэҕэ тиийэр суол куттаран оҥотторбут, уот лииньийэтин саҥардан тардыбыт... Хайдах курдук киһи сөҕөр, үөрэр хамсааһыннарай! “Көмөлөспүттэрэ олус үчүгэй, онтон үөрэбин. Суолу оҥорор, уоту тардар – бу кинилэр үлэлэрэ буоллаҕа. Миэхэ, ускуустуба киһитигэр, ол уустук буолуо этэ. Бииргэ үлэлээн, дьон-сэргэ төннөрүн ситиһиэхпитин сөп”, – диир Даши. Оттон олохтоохтор дэриэбинэлэрэ тиллэн эрэриттэн үөрэн, уолларын хайдах да хайгыахтарын билбэттэр. Кини тула түмсэн, биир киһи курдук, туора турбакка, үлэҕэ-хамнаска кыттыһаллар.
Ол иннинэ, дэриэбинэ олоҕо умуллан, оҕо-уруу суох, оскуола үлэлээбэт буолбут эбит. Оттон билигин онно оскуола тутуллан эрэр. Даши “үс дэриэбинэ оҕолорун оптуобуһунан тиэйэн, онно хомуйан үөрэтиэхпит, ол олоххо киириэ” диэн бүк эрэллээх. Эстэ сыспыт забайкальскай боруода сылгы үөрүн аҕалан, ону тэнитэ сылдьаллар, аны араас төрүт дьарыгы – уһанары, ииһи уо.д.а. сөргүтэн, дьарыктаах буоллуннар диэн, дьону үөрэтэллэр. Манна даҕатан, биһиэхэ онно майгынныыр уопут эмиэ баар диэн, Таатта улууһугар Мандар Уус кыһатын, уус уһуйаанын санатыахха сөп.
“Силистээх буолан, тыыннаахпыт”
Даши Намдаков “биһиги силистээх буолан, тыыннаахпыт. Оттон ол – биһиги төрөөбүт төрүт түөлбэбитигэр кистэнэ сытар. Холобур, биһиги ийэбит барыбытын дьиэтигэр төрөппүтэ. Онуоха кииммитин, итэҕэлбит быһыытынан, дьиэбит анныгар кистии көмөллөрө. Биһикпит ыйаммыт сириттэн, төрөөбүт дойдубутуттан, алаһа дьиэбититтэн тэйдибит-тэлэһийдибит даҕаны, силиспит кууран-хатан барар... Онон төрүт сири сөргүтүү – бу биһиги тыыннаах хаалар суолбут” диир.
Дохуота суох – сайдыыны
Кини “миэхэ тус бэйэбэр бу бырайыак туох даҕаны дохуоту биэрбэт, мин мантан туох да барыһы сомсон ылар санаам суох”, – диэн тоһоҕолоон бэлиэтиир. Өссө дьиктитэ, кини: “Кэлин бу Тужи паарката ситэн-хотон, атаҕар турдаҕына, кэнэҕэскитин сөргүтүллүбүт Укурик бэйэтин бэйэтэ ииттинэр дэриэбинэҕэ кубулуйдаҕына, манна оҥорон таһаарыы (производство) тэрилиннэҕинэ, оҕо-уруу төрөөн бардаҕына, олохтоох дьон элбээтэҕинэ, ол барыта салҕаннаҕына – ол буолуо этэ, ситиһиим” диир. Ол эбэтэр, кинини дьиҥнээх мэссэнээт, “романтик-практик” диэххэ сөп. Дойдута атаҕар туруута, салгыы сайдыыта – бу киниэхэ наҕараада курдук. Тус бэйэтэ онтон туох да дохуоту ылар санаата суох.
Оттон Арассыыйаҕа төһөлөөх элбэх араас баай дьон, олигарх, миллиардер баарый! Ол дьонтон төрүт түөлбэтин сөргүппүт биир эмэ киһи туһунан иһиллэр дуо? Баҕар, биһиги билбэппит буолаарай? Дьэ, саарбах... Хата, ханна эрэ арыыларга бииртэн биир дыбарыас, яхта, путбуол кулуубун атыылаһаллара, ойохторун сэттэтэ уларытартан соло буолбаттара эрэ кэпсэл буолар... Хомойуох иһин.
Нина ГЕРАСИМОВА.
