Быйыл Арассыыйаҕа – Аҕа дойдуну көмүскээччи сыла. Сахабыт сиригэр ону сэргэ – Ийэ дойдуну көмүскээччи сыла.
Аҕа дойдуну көмүскээччи күнүгэр дойдубут Баһылыга В.В. Путин өссө биир саха хоһуунугар Андрей Григорьев-Тутаҕа Арассыыйа Дьоруойун Сулуһун туттарда.
Онно тоҕооһуулаахтык олунньу 24 күнүгэр анал байыаннай дьайыы чахчытын уус-уран тыл күүһүнэн арыйан, буойуннар уонна доброволецтар хорсун быһыыларын итиэннэ бар дьон дойду кыайарын, барҕарарын туһугар дьулуурун көрдөрөр, саха тылын уонна уран суругун сайыннарар, айар куттаах дьону көҕүлүүр, саҥа уус-уран айымньы суруллуутун ситиһэр соруктаах «Дойдубут туһугар!» диэн хоһоон күрэҕин түмүк тэрээһинэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин Национальнай бибилэтиэкэтин төрүт дьиэтин мааны саалатыгар ситиһиилээхтик ыытылынна.
Санаттахха, күрэҕи «Ситим» медиа бөлөх, «Кыым» бар дьон хаһыатын уонна «Күрүлгэн» уус-уран сурунаал эрэдээксийэлэрэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин Национальнай бибилэтиэкэтин өйөбүлүнэн тэрийдилэр.
Күрэххэ хоһоону тутуу икки ыйы кыайбат кэм устатыгар барда. Ол түмүгэр Дьокуускай куораттан уонна 16 улуустан (Амма, Бүлүү, Дьааҥы, Кэбээйи, Мэҥэ Хаҥалас, Муома, Нам, Ньурба, Олоохуна (Өлүөхүмэ), Сунтаар, Таатта, Томпо, Уус-Алдан, Үөһээ Бүлүү, Хаҥалас, Чурапчы) барыта 85 сайаапка киирэн дьүүл сүбэтин көрүүтүгэр турда. Сайаапка ахсааныгар хааччах суох буолан биир кыттааччы үс сайаапканы, икки кыттааччы иккилиини киллэрбиттэр. Онон барыта 81 хоһоонньут кытынна. Араас идэлээх дьон кыттыбыт. Саастаахтар да, эдэрдэр да бааллар. Биллэриигэ «хоһоон кээмэйэ 100 субурҕаны (строканы) таһынан барыа суохтаах» диэн этиллибитэ, инньэ гынан, сорох кыттааччылар биир сайаапкаҕа сүүс субурҕа иһинэн буолар иккилии-үстүү хоһоону киллэрбиттэр. Ол түмүгэр дьүүл сүбэтигэр көрүллүбүт хоһоон ахсаана сүүстэн лаппа тахсар.
Дьүүл сабыылаах күрэх ирдэбилинэн барда. Ол быһыытынан дьүүллүүр сүбэ кыттыылаахтара ааптардара ыйыллыбатах нүөмэрдэммит үлэлэри (сайаапкалары) көрөн тус бэйэлэрин уон бастыҥ үлэлэрин (сайаапкаларын) таллылар. Бастыҥ хоһоонноох сайаапкалар кинилэр оҥорбут эриэйтиннэрин тэҥнээн көрүү түмүгэр быһаарылыннылар.
Биллэриллибитин курдук, тургутааччылар күрэх ирдэбилин уонна саха тылын-суругун үгэһин тутуһууну, хоһоон хомоҕойун, ууһун-уранын, тыла-өһө этигэнин, хоһуйуута-дьүһүйүүтэ бэргэнин-сонунун, ис хоһооно тоҕоостооҕун, номоҕо дириҥин көрөн дьүүллээтилэр.
Дьүүллүүр сүбэҕэ үлэлээтилэр:Түсчүт – Фролова Галина Алексеевна, суруйааччы, СӨ Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ, СӨ култууратын туйгуна;Тургутааччылар:Григорьева Людмила Павловна – ХИФУ ХИНТуоКИ саха уран суругар кафедратын дассыана, филология билимин хандьыдаата;Иванова Линда Николаевна – Б.Ө. Ойуунускай аатынан уран сурук судаарыстыбаннай түмэлин солбуйааччы дириэктэрэ;Калининскай Алексей Кириллович-Луҥха Өлөксөйө – ырыа айааччы, СӨ норуодунай артыыһа; Калининская Варвара Иннокентьевна – суруналыыс, СӨ култууратын туйгуна;Капрынов Альберт Гаврильевич – суруналыыс, «Кыым» шеф эрэдээктэрэ;Кычкина Лариса Иннокентьевна – СӨ НБ кыраайы үөрэтэр национальнай пуонда салаатын сэбиэдиссэйэ, филология билимин магистра; Попова Екатерина Ивановна – СӨ НБ кыраайы үөрэтэр национальнай пуонда салаатын сүрүннүүр үлэһитэ;Черкашин Иван Петрович – Байыаннай дьайыылар бэтэрээннэрин өрөспүүбүлүкэтээҕи ассоциацияларын бэрэссэдээтэлэ, «Мужество» уордьан кавалера.
Национальнай бибилэтиэкэ үлэһиттэрэ уонна кэргэннии Калининскайдар хас биирдиилэрэ холбоһуктаах биирдии эриэйтини оҥордулар. Онон барыта сэттэ эриэйтин оҥоһуллан тургутууга, тэҥнэбилгэ турда.
Тэрээһин саҕаланыытыгар Никииппэр Сэмэнэп аатынан ырыа күрэҕин кылаан кыайыылааҕа Мичил Моисеев Валентина Комиссарова-Күлүмүрэ тылыгар, Алексей Калининскай-Луҥха Өлөксөйүн дьүрүлүгэр «Эр бэрдэ, эн төнүн!» диэн ырыаны толордо.
Аныгы кэмҥэ «Кыым» хаһыаты сөргүппүт, бар дьон хаһыатын уонна «Күрүлгэн» уус-уран сурунаал холбоһуктаах кыахтарын туһанан «Дойдубут туһугар!» хоһоон күрэҕин далааһыннаахтык ыытыы туһунан этиини киллэрбит Мария Николаевна Христофорова тэрийээччилэр ааттарыттан тыл эттэ. Кини – билигин «Ил Түмэн» бэчээт дьиэтин салайааччыта.
Дьүүллүүр сүбэ аатыттан сүбэ түсчүтэ Г.А. Фролова санаатын үллэһиннэ, кини дьүүл үлэтэ кырдьыктаахтык, тэрээһиннээхтик барбытын бэлиэтээтэ.
Кыттааччылар ааттарыттан бойобуой Кыһыл Знамя уордьан кавалера Усементай Николаевич Алексеев (Дьокуускай к.) тыл эттэ. Кини, Афганистан сэриитин ахтан туран, сэрии толоонугар саллаат дьылҕата хамандыыр бэлэмиттэн, мындырыттан улахан тутулуктааҕын тоһоҕолоото. Бэйэтин хоһооннорун ааҕан иһитиннэрдэ. Олор ортолоругар «Күрүлгэн» сурунаалга анабылын. Ол хоһооно маннык саҕаланар:
«Күрүлгэн» сурунаал туһатаСүҥкэн быһыылаах норуокка.Үлэлиир үлэтэ, быһата,Эппиэттиир аныгы олоххо.
Киниэхэ «Күрүлгэн» уус-уран сурунаал эрэдээксийэтин анал биһирэбилэ ананна. Онон ааҕааччылар сурунаал муус устардааҕы нүөмэригэр олох сыанатын кыргыһыы уот холоругун курдары ааһан туран билбит сонун хоһоонньут айымньытын билсиэхтэрэ.
СӨ Национальнай бибилэтиэкэтин анаммыт биһирэбилин Н.П. Кардашевская-Куттаахха (62-с №-дээх үлэ) дьүүл сүбэтин кыттыылааҕа Л.И. Кычкина туттарда.
ӨКСӨКҮДьолбутун дьалкытан тоҕооруАдьарай аймаҕа турунна,Көрдүгэн көйөрүн кэриэтэКэҥэрдии сытынан тунуйда,Си дьүгээр өспөтөх өстөөҕүСир үрдэ уйбута сөхтөрдө...Дойдубут сүрэҕин тэбиитэҮһүс сыл уйаргыы тиҥийдэ.Бухатыыр удьуора барытаБыыппаста, хомулла оҕуста,Биир бииргэ киирсибэт өстөөххө,Сутурук ыар күүһүн көрдөрдө...Хотугу өксөкү кынатаМодун тыал түһэрэн сапсынна,Арҕааҥҥы тас тыймыыт күтүрүТутардыы тус арҕаа күпсүттэ.Адьарай аймаҕа, хаһан даЫлбаккын ымсыылаах куһуогу!Ылтаһын ытыскын уунума,Сырааҥҥыҥ халтайга бараама!Сахаттан саалаах «үөн» самынна,Быһахтан охтоох «кыыл» оҕутта!Кыыһа тур кырдьыкпыт кылаана,Тупса тур Дойдубут килбиэнэ!Надежда КАРДАШЕВСКАЯ-
КУТТААХ. Үөһээ Бүлүү.
Надежда Петровна Үөһээ Бүлүүгэ олорор. ИДьМ бэтэрээнэ. Араас таһымнаах күрэхтэргэ ситиһиилээхтик кыттар. Бирииһи туппут уола Богдан Кардашевскай эмиэ ИДьМ-гэр үлэлиир эбит. Хабаровскайга спецназка сулууспалаабыт. Эдэр киһи саха тылын туһунан бэйэтин санаатын сайаҕастык үллэһиннэ.
Б.Ө. Ойуунускай аатынан уран суруксудаарыстыбаннай түмэлин биһирэбилин дьүүл сүбэтин кыттыылааҕа Л.Н. Иванова күрэххэ 76-с №-дээх үлэни киллэрбит В.В. Эверстоваҕа туттарда. Влада Владимировна тэрээһиҥҥэ Нам улууһун Үөдэй нэһилиэгиттэн киирбит. «Отуу уота» түмсүү чилиэнэ.
ЭрэнииБырааттыы омуктар утары турдулар,Куораттар, тутуулар күл-көмөр буоллулар.Арҕааҥҥы дойдубут оҕурук толкуйаЫтыйда, булкуйда төрдүттэн эһэрдии.Ол онно сир ньуура өрүтэ ньиргийэр,Ынырык түүлүттэн уһуктуон баҕарар,Чэр буолбут баастара хаанынан оҕуолаанСир кырсын устунан сүүрүктүү уһунна.Эн бардыҥ, доҕоруом, соҕотох хаалларан,Аймалҕан, арахсыы абатын биллэрэн.Дойдугун көмүскүү туруннуҥ бигэтик:«Эргиллэн кэлиэҕим», – эрэли саҕаҥҥын.Эн тиийбит сирдэргэр – аймалҕан, ытаһыы,Кый ыраах халлааҥҥа дроннар көтөллөр,Үөрдүспүт чыычаахтар кэриэтэ элбэхтэр,Кэтииллэр күннэтэ сылайан ылбакка.Бу кэмҥэ эйигин, санааҕын көтөҕөн,Кыайыаҕым барытын, сатыаҕым элбэҕи.Этэҥҥэ сылдьыаххар көрдөһүөм Айыыттан,Эргиллэн кэлэргэр эрэли саҕыаҕым.Өйдүүбүн ол онно окуопа сиик сытын,Хараҥа, ыыс-быдаан, аһылык тиийбэтин.Харыстаан элбэҕи миигиттэн кистииргинСүрэҕим сэрэйэр, эрэнэр эн күүскэр.Күннэтэ халлааммар хайыһан тураммынАаттаһыам көстүбэт күүстэртэн күүс ылан,Хорсуннук киирсиһэр түүннэриҥ-күннэриҥАйыыттан арчылаах, күрүөлээх буолуоҕар.Ол анал байыанай дьайыыга тиийэҥҥинЭдэркээн эттэриҥ сэймэктии сүппэтин,Эргиллэн кэлээр дуу барыбыт дьолугар,Эйэ-дьол үктэллээх Кыайыыны уһансан!Влада ЭВЕРСТОВА.Нам улууһа, Үөдэй.
Дьүүл сүбэтин кыттыылааҕа Л.П. Григорьева, күрэххэ киирбит үлэлэри билим хараҕынан көрөн, айар-суруйар дьоҥҥо суолталаах анаарыыны оҥордо. Ол курдук, холобур, бар дьон суруйааччыта Софрон Данилов этиитигэр олоҕуран, суруйуу тиэмэтин булуу буолбакка, суруйуу тиэмэтин арыйыы ордук уустугун ыйда.
Күрэх түмүгүнэн үһүс үктэлгэ тахсыбыт «Ийэ суруга» хоһоону Үүнэр көлүөнэ тыйаатырын артыыһа, СӨ култууратын туйгуна Екатерина Семёнова истиҥ иэйиилээхтик аахта.
Ийэ суругаДорообо, тоҕойуом,Хомпоруун хотойуом!Сурукпун суруйдум,Суумкаҕар бу уктум.Этэҥҥэбит биһиги.Олоробут кэминэн.Халлаан сыыйа тымныйар,Киһи тыына бурҕайар...Иһит эрэ, тоҕойуом,«Дойдум тыына» диэн сыаххаИистэнньэҥнэр мустаннарСаллааттарга тигэллэр.Ийэ сылаас илиитэ,Эдьиий нарын тарбаҕа,Эбээ истиҥ илдьитэИҥмит эбээт бу иискэ.Сииктэр аайы кыһананТапталларын тигэллэр,Таҥастарын сиэбигэрЭрэллэрин угаллар.Мөһөөччүгү астаргынДойдуҥ тыына илгийиэ,Сылааһынан угуттаан,Санааларгын илбийиэ.Онон, оҕом, кытаатан,Бу таҥастан таҥнаар дуу,Куйах курдук кытаанахКөмүскэллээх буолууҥ дуу...Манан бүттүм суруйан,Баҕа санаам биир эрэ:Дьиэҕэр тиийэн кэлиэххин,Миигин сыллаан ылыаххын!Оннук буолуо хайаан да!Атын буолуон сатаммат!Салгын устун тиийиэхтинМодун күүстээх алгыһым!Дом!Антонина ХОБУСАРОВА. Үөһээ Бүлүү.
Бу 32-с №-дээх хоһоону Антонина Гаврильевна Хобусарова (Үөһээ Бүлүү) суруйбут. Кини – нуучча тылын учуутала. Хоһоон уонна тылбаас күрэхтэригэр ситиһиилээхтик кыттар. Үһүс үктэл 10 000 солкуобайдаах бирииһин Лука Митрофанович Егоров салайааччылаах «Уран Саха» симэх тэрилтэтэ туруорда.
Тустаах бирииһи үһүс кыайыылаах кыыһа Майя Хобусароваҕа дьүүл сүбэтин кыттыылааҕа И.П. Черкашин Ийэҕэ махталы этэн туран туттарда.
Майя соторутааҕыта ийэтин хоһооннорун хомуурунньуга сүрэхтэммитин туһунан кэпсээтэ.
Иккис үктэллээх «Дойдуну көмүскүүр боотурбут» хоһоону СӨ үтүөлээх артыыһа Мария Данилова бэрт уйаҕастык ааҕан иһитиннэрдэ.
Дойдуну көмүскүүр боотурбутБарбытыҥ саадаххын курданан,Баабырдыы хапсыһар хааннанан,Бар дьонуҥ алгыһын ылаҥҥын,Баатырдар суолларын хайаҥҥын!Сайыһа хаалбыта алааһыҥ,Саймаархай салгыннаах чараҥыҥ,Сайылык түптэтин буруота,Сардаана сибэкки кутаата...Уонунан өстөөҕү сууһаран,Урааҥхай саханы ааттатан,Дьоруойдуу оҕуннуҥ, буойуммут,Дойдуну көмүскүүр боотурбут!Алааскар хатыҥыҥ санньыйар,Аҕакаҥ баттаҕа аастыйар,Барыбыт сүрэхпит аһыйар,Бар дьоммут дууһата айманар!Ол эрэн, олохпут салҕанар,Сахабыт саргыта сандаарар,Ол уолу ырыаҕа ыллыахпыт,Сулустаах түүннэргэ саныахпыт!Елена ПРОКОПЬЕВА. Мэҥэ Хаҥалас, Хочо бөһүөлэгэ.
Бу 18-с №-дээх хоһоон ааптара – Елена Петровна Прокопьева (Мэҥэ Хаҥалас, Хочо бөһүөлэгэ). Иитэр-үөрэтэр үлэ бэтэрээнэ. Арассыыйа Суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ. «Эркээйи», «Саха сирэ» хаһыаттар уопсастыбаннай кэрэспэдьиэннэрэ. Айар күрэхтэргэ ситиһиилээхтик кыттар.
Киниэхэ «Все 32» стоматология клиникатын 15 000 солкуобайдаах туоһубулун салайааччы М.С. Платонова туттарда. Марина Спиридоновна Хомпорууна диэн аатынан хоһоон суруйар, онон үөрэ-дьүөрэ тыллаах, аныгы быһыыга-майгыга тоҕоостоох хоһоонун ааҕан иһитиннэрдэ. Итиэннэ Елена Петровнаҕа хоһооннорун хомуурунньугун уонна тэрийэн таһаарар «Кистэлэҥ күүс» сурунаалын бэлэхтээтэ. Туһааннаах бириис ордук «Кистэлэҥ күүс» сурунаал аатыттан буоларын бэлиэтээтэ.
Ити кэннэ «Халыҥ буор холлороон иһигэр...» диэн тылларынан саҕаланар аата суох хоһоону Саха академическай тыйаатырын артыыһа Григорий Иванов ис-иһиттэн өрө күүрэн аахта.
Халыҥ буор холлороон иһигэрЧүмэчи умайан сандаарар.Ол сэмэй төлөнө сырдатар,Тоҥ хахха салгынын сылытар.Симии буор хаххаҕа дьурулуурЭтигэн хомуһум дорҕооно.Мин сахам уолана охсуолуурНарынчаан тылларын сэрэнэ.Хараҕар ол көстөр алааһа,Ийэтин иһирэх мичээрэ,Тапталлаах кэргэнин мөссүөнэ,Оҕотун чаҕаарар күлүүтэ.Бу быстах тохтобул түгэҥҥэАлгыстаах харыстал ымыыта,Лыҥкынас ырыалаах хомуһа,Санаатын күүһүрдэн биэрэрэ.Хомуһун сэрэнэ-кичэйэСүрэҕин туһунан уктуоҕа.Тахсыаҕа өстөөхтүүн кыргыһаАлааһым ол сэмэй уолчаана...Ыллыыбын эйигин арчылаан,Олоҥхом дойдутун уолана.Этэҥҥэ кэлиэххин баҕаран,Алааһым ол хорсун хотойо!Николай НУТЧИН-СОФРОНОВ-Ньукулай ДЬУУР. Олоохуна (Өлүөхүмэ) улууһа, Кыыллаах нэһилиэгэ.
Бу 64-с №-дээх хоһоону күрэххэ Николай Николаевич Нутчин-Софронов-Ньукулай Дьуур (Олоохуна (Өлүөхүмэ) улууһа, Кыыллаах нэһилиэгэ) киллэрбит. СӨ үөрэҕириитин туйгуна. Айар күрэхтэргэ ситиһиилээхтик кыттар. Ньукулай Дьуур тылыгар саҥаттан саҥа ырыалар айыллан тарҕана, дуорайа тураллар.
Дьүүллүүр сүбэ кыттыылааҕа Луҥха Өлөксөйө киниэхэ «Элиэнэ эбэкэм, эн ааккар!..» диэн САССӨ тэриллибитэ 100, Кэбээйи улууһа тэриллибитэ 85 сылыгар ананан 2022 сыллаахха тахсыбыт нуоталаах ырыанньыгын анабыл суруктаан бэлэхтээтэ. Бу ырыанньыкка дойдулаах санаатын өрө күүрдэр, дойдунан киэн туттуу иэйиитин көбүтэр ис хоһоонноох ырыалар киирбиттэр. Луҥха Өлөксөйө күрэх, хоһоон, ырыа туһунан санаатын үллэһиннэ.
Онтон дьүүллүүр сүбэ кыттыылааҕа А.Г. Капрынов, эмиэ күрэх туһунан санаатын этэн туран, бастакы кыайыылаах Ньукулай Дьуурга «Табаҕа хайата» тэрилтэ 25 000 солкуобайдаах өҥөнү оҥоруу туоһубулун дохсун ытыс тыаһын доҕуһуолунан туттарда. Онно даҕатан кыайыылаахха биир дойдулаахтара, үөрэнээччилэрэ сибэкки дьөрбөтүн туттардылар, далааһыннаах күрэх бастыҥа буолбутуттан үөрэллэрин, кининэн киэн тутталларын эттилэр.
Оттон Ньукулай Дьуур харда тыла маннык буолла:
– Бу үрдүк күүрээннээх күҥҥэ сахалыы тыыннаах бар дьоммунуун үөрүүбүн бииргэ үллэстэбин. Махтанабын бу үөрүүнү күөдьүппүт, бу күрэҕи иилээн-саҕалаан ыыппыт тэрийээччилэргэ, «кыымнарга», бас-көс дьоннорбор. Бу күрэх ыытыллыыта дойдуга, дьоҥҥо-сэргэҕэ сүҥкэн көдьүүстээх, туһалаах, суолталаах үлэ буолар. Махтанабын күрэҕи дьүүллээбит дьоһуннаах дьоннорбор, саха тыла сайдарыгар төһүү күүстэрбэр. Баҕарабын «Кыым» хаһыат кутаата улаатыан, төрүт тылы төлкөлүөн, саха тылын саргылыан!
Афанасий ГУРИНОВ-АРЧЫЛАН, күрэх дьаһабыла.
