Норуот тапталлаах ырыаһыта Сиэйэ Уола-Айыллыата Дьырылыат кулун тутар 22 күнүгэр “Сэргэлээх уоттара” култуура киинигэр “ЭТИЭМ ЭТЭ” диэн ырыа түһүлгэтин тэрийэр. Бу күн таптыыр ырыаһыппыт “АЙЫЛЛЫАТА ДЬЫРЫЛЫАТ” диэн саҥа айар аатынан бар дьонугар сүрэхтэнэр.
Уопсайынан, “урут даҕаны кини ырыаларыгар киһи бэйэтэ да билбэтинэн эмтэнэр, арчыланар этэ” диэтэхпинэ, омун буолбатах. Бэйэтэ даҕаны кэнники сылларга бу эйгэҕэ сыстан, күүскэ үлэлээн эрэр. Онон уолбут билигин көннөрү “ырыаһыт Сиэйэ Уола” эрэ буолбатах.
Үөһээлэр эрдэттэн бэлэмнээн, күүһэ-уоҕа эбиллэн, бар дьонугар атын өттүнэн тахсар кэмэ кэлэн, ырыа түһүлгэтин тэрийэн эрдэҕэ. Бүгүн бу туһунан атах тэпсэн олорон сэһэргэһэбит.
– Бииктэр, айар ааккын тоҕо соһуччу уларыттыҥ? Оччотугар билигин Сиэйэ Уола диэбэппит дуо? Саҥа ааккынан эрэ ааттыыбыт?
– Тэнитэн эттэххэ маннык: миигин Олоҥхо дойдута Сунтаарым, Сиэйэм кыра эрдэхпиттэн уһааран ырыаһыт уонна киһи киһитэ оҥордоҕо дии. Бу аатым бастакы үрдэллэрбэр, норуокка биллэрбэр төһүү буолбута диэтэхпинэ – сөбүлэһиэхтэрэ.
“Сахалыы ааттаннахха, киһи күүһүрэр” дииллэрин итэҕэйдим. Сахалыы аат, чахчы, киһини сүрдээҕин уларытар эбит. Сиэйэ Уола диэн аатым өссө ситэтэ суох курдук буолан барбыта, Сунтаар Сиэйэтигэр төрөөбүттэр бары да кэриэтэ Сиэйэ уолаттара, кыргыттара буолан сырыттахтара. Онон “төрөөбүт тылбынан дьарыгыран, ыллаан-туойан дьоммор-сэргэбэр дьайа сылдьар киһи сахалыы ситэри ааттаах буолуохтаахпын” диэн саныы сылдьыбытым, толкуйдаан, ырытан көрбүтүм. Холобур, атын омуктарга эмиэ ким эрэ уола диэни Оглы биитэр Ола диэн баран, ааттара салгыы этиллэр. Миэнэ эмиэ ол кэриэтэ Сиэйэ Уола – Айыллыата Дьырылыат диэн.
– Ааккын бэйэҥ толкуйдаабытыҥ дуу, ким эрэ иҥэрбитэ дуу?
– Бэйэбэр бэлиэ көстөрүн, санаа киирэрин сэмээр кэтэһэ сылдьыбытым. Ону, хата, Чурапчы Арыылааҕар олорор Анна Никифоровна диэн 80 сааһын ааспыт эдьиийбит курдук ытык кырдьаҕастаахпыт. Биирдэ миэхэ эрийэн: “Эйигин аат кэтэһэ сытар. Айыылартан, айылҕаттан, өбүгэлэртэн айыллан Үөһэттэн ыйаахтаах кэлбит уолгун, бу – эйиэхэ анаан-минээн ыыппыт ааттара. Онон ылыныаххын наада”, – диэбитэ. “Айыллыата Дьырылыат” диэни тута сөбүлүү истибитим. Кини хас даҕаны киһиэхэ аат биэрбитэ.
– “Дьырылыат” ыллаан дьырылатар диэбит курдук, чахчы, ырыаҕар, куоласкар олус барсар аат эбит. Мээнэ аат буолбатах быһыылаах, бука, туох эрэ дириҥ суолталааҕа буолуо.
– Дьырылыат – ырыам-тойугум, тылым-өһүм дьоҥҥо-сэргэҕэ дьырылатан киирэр. Киһи үчүгэй ырыаны иһиттэҕинэ, этэ дьырылыыр дии. Дьону кытта ис сүрэххиттэн аһыллан кэпсэттэххинэ, киһи айылҕа ортотугар олорор курдук. Былыргы олоҥхоһут олоҥхолуу олордоҕуна Үөһэттэн суһум түһэн, тылын, саҥатын күүһүрдэн биэрэр үһү. Оччоҕо ону истэ олорор дьон эниэргийэ ылан, күүһүрэн хаалаллар. Олоҥхоһут өйдөбүлэ итиннэ сытар дии саныыбын. Маны миэхэ урут Николай Сафонов-Дьырылы диэн Сунтаар уус тыллаах олоҥхоһута, оһуокайдьыта быһааран турардаах. Кини аатын оччолорго эмиэ сөбүлүү истэр этим. Оттон Айыллыата диэн тылы урут хаһан эрэ күн тахсыытыгар ыһыахха истибитим.
Бу саҥа аатым күүспэр күүс эбэр, хас да сыл кистээн “үлэлээтэ”. Кэнники кэмнэргэ кыайыылары аҕалла. Холобур, “Үрдэлгэ” үстэ кыайыылаах аатын ыллыбыт. Саҥа ааппын ылыныам иннинэ алҕаабытым, Борис Федорович Неустроев - Мандар Ууска иллэрээ сыл тиийэ сылдьыбытым, онуоха саҥа ааппын сөбүлээбитэ, алгыһын эппитэ. Сахалыы ааттаннаххытына, ааккытын алгыстата сатааҥ. Оччоҕо ааккыт ситэр, тупсар, үлэлиир. Ол код курдук үлэлээн барар.
– Бу Дьырылыат диэн ааккынан хайдах эрэ олоҥхо тыла-өһө киириэх курдук буолбатах дуо?
– Биирдэ, тохсунньу 1 күнүгэр күнүс 16 чааска, таһырдьа үлэлии сырыттахпына, эмискэ туох эрэ тыллар кутуллан киирдилэр. “Туох дьиибэ тылларай?” диэн саныы-саныы, дьиэҕэ киирэн, ол тыллары суруйан киирэн бардым. Сарсыныгар эмиэ ити кэмҥэ тыллар кутулуннулар, эмиэ сурунан ыллым. Тохсус күммэр түмүктүүр курдук, тохтоон хаалбыта. Сорох күн кыра кэлэр, сорох күн элбэх буолар. Холбоон ааҕан көрбүтүм, дьэ, маннык этэ. Бастакы көстүү олоҥхоһут оллоонноон олорон оһоҕун иннигэр олоҥхолуу олороро ойууланар, ол кэннэ иккис көстүү Сата ууһа, Айыы ууһа уутуйан үөскээн, уһанарын сөбүлээн олороро ойууланар. Үһүс көстүүгэ Айыы Дьөһүөлдьүт ойууннар тохсуо буолан түмсэн, тохсус күн тобулан, ол күн өссө өлбөт-сүппэт алгыс сиэрин толорон, дьэ тарҕаспыттара диэннээх этэ. Сотору буолаат, Александр Кузьмич Петров - Аар Саарыны кытта билсибитим, Сата туһунан тыллар киирдилэр диэн кэпсээбитим. “Тыый, биһиги Сатабытыгар улахан уустар олоро сылдьыбыттара” диэтэ. Суруйбуппун ааҕан иһитиннэрдим, онуоха киһим: “Дьэ, эниэргийэ бөҕө кэлэр”, – диэтэ. “Чахчы, бу ойууннар тохсуо буолан муста сылдьыбыттара буолуо дуо?” – диэн саарбахтаан ыйыттым. “Дьэ, доҕоор, оруобуна көрбүккүн. Өрдөөҕүтэ Өймөкөөҥҥө муста сылдьыбыттар үһү. Биһиэхэ Үөһэттэн этитии илдьит кэлбитигэр, ол ойууннар муста сылдьыбыт хайаларын анныгар тиийэ сылдьыбыппыт”, – диэн быһаарбыта. “Хайдах ол миэхэ кэлбитэ буолуой?!” диэн мунаахсыйбыппар, “ити көрдөрөллөр, аһан биэрэллэр” диэбитэ. Бүтэһигэр: “Хайаан даҕаны мин дойдубар кэлэ сылдьыаххын наада эбит”, – диэн ыҥырбыта. Сата хайаларын арыйбыт Аар Саарын мин Сатаҕа тиийиэм иннинэ Орто дойдуттан барбыт этэ. Дьонугар мин туспунан эппит эбит, кэлин “аҕабыт кэриэһин толоробут” диэн, ыҥыран соҕотохтуу сырытыннарбыттара. “Отуу уота” ырыабар сорох көстүүтүн Вячеслав Борисовтыын онно устубуппут. Мария Николаевна Христофорова Сата сиригэр-уотугар барыыбын-кэлиибин барытын бэйэтэ төлөөн сырытыннарбыта, онон киниэхэ, “Кыым” хаһыаппытыгар махтанабын!
– Өссө ханна эрэ уста сырыттаххытына, алгыс кэннэ халлааҥҥа туох эрэ бэлиэ көстүбүт үһү диэн истибиттээхпин. Ол тугу этэллэрий?
– Сунтаарбар Тускулаана Кобельянова тэрийиитинэн “Отуу уотун” устан барбыппыт. Онно Кураһаай Мэхээлэ алгыһынан аспыта, миигин олох аттыгар сырытыннарбыта. Леонид Попов төрөөбүт алааһыгар, Уһун Күөлгэ. Алгыс кэннэ мастар үрдүлэринэн алааһы бүтүннүү сабардаан икки кынатын сараппыт хотой моһуоннаах былыт олох алларанан, мастар үрдүлэринэн эрэ сүрдээх түргэнник устан ааспыта. Онно баар дьон бары көрбүттэрэ, аҕыйах киһи төлөпүөҥҥэ устубута. “Ону олох ыһа-тоҕо тарҕатан кэбиһимэҥ. Кэмэ кэллэҕинэ, бэйэм хаһан эмэ кэпсиэҕим”, – диэбитим. Онтубун, дьэ, бу кэмэ кэлэн, эһиэхэ кэпсээтим. Онон алгыс үчүгэйдик дьайдаҕына, хайаан даҕаны бэлиэ кэлэр, ону өйдөөн көрүөххэ наада. Ол бэлиэтин биһиэхэ чуо бааччы хайдах баарынан көрдөрдөҕө дии. Онно баар дьон бары “¤оо” диэн баран, илиилэрин көтөхпүттэрэ. Итинник көстүүнү киһи мээнэ көрбөт. Баҕар, остуоруйа курдук иһиллэрэ буолуо эрээри, баары кэпсиибин. Онон дьоммор-сэргэбэр: “Алгыска чугаһааҥ, мэлдьи алгыһынан сылдьыҥ, тыаҕа таҕыстаххытына, иччилэргитин аһата, күндүлүү сылдьыҥ”, – диэм этэ. Мас да кэрдэ тахсарга баалаабаттарын курдук этиэххэ, көрдөһүөххэ, күрүөлэниэххэ наада.
– Кэнники кэмҥэ арыллан алгыска, арчылааһыҥҥа ыкса сыстан үлэлээн эрэҕин быһыылаах... Үгэс быһыытынан, алгысчыттар улахан тэрээһиҥҥэ ыҥырыллан алгыс оҥороллор. Эн эмиэ оннук сылдьаҕын дуо?
– Дьиҥэ, сэмээр үлэлээбитим хас да сыл буолла. Алгыс өттүгэр бу саҥа аатым күүс биэрэн, дьоммор-сэргэбэр үлэлии сылдьабын. Миэхэ араас сиртэн кэлэн алгыстаталлар. Кэлбит дьону хайдах баарбытынан көрсөбүт. Эмчиттэр да арчыланан, алгыстанан бараллар. Арыт күҥҥэ биэс-алта киһи кэлэр. Улахан тэрээһиннэргэ алгыы сатаабаппын, оннукка бастаан дьону бэлэмниэххэ наада. Ыллыҥ да алгыыры сөбүлээбэппин, сири-уоту кытта кэпсэтиэххэ наада. Үбүлүөйгэ ыҥырдахтарына, төлөпүөҥҥэ усталларын көҥүллээбэппин, төлөпүөннэрин араартаран баран биирдэ саҕалыыбын. Алгыс ыһыллыа суохтаах. Сорох дьон алҕаары гынныҥ да, төлөпүөннэригэр уһулан, тарҕатан кэбиһэллэр. Алгыс күүһэ итинниккэ мөлтүүр. Былыр-былыргыттан алгыс тыынын илдьэ кэлбит омук буоларбыт быһыытынан итини өйдүөхтээхпит. Эһиэхэ анаан оҥоһуллары харыстыахтааххыт...
– Кэнсиэргэр эмиэ алгыс оҥорор былааннааххын дуу?
– Саҥа аатым дьоҥҥо-сэргэҕэ тахсар кэмэ тиийэн кэллэ диэн, бу кэнсиэрбин онно анаан оҥордум. Аны туран, кулун тутар 21 күнэ – былыр күн уонна түүн тэҥнэһэр күнэ, “саха төрөөбүт күнэ” дииллэр эбит. Бу күн уот оттон баран, сиэли аҥаардастыы уматаллар уонна үстэ хаамаллар үһү диэн баар, ол аата ыраастанан сырдыкка тахсар туому оҥороллор эбит. Түүн-күнүс тэҥнэһэн, сарсыныгар сырдык баһыйар. Сырдык баһыйбыт күнүгэр түһүлгэм буолуоҕа... Кэнсиэрбэр уот оттон улахан алгыс түһэрэрин түһэриэм суоҕа. Тоҕо диэтэххэ, кэнсиэрдиир кэммэр бэлиэр хараҥарар, хараҥаҕа алгыс оҥоруохпун туттунабын. Ол иһин алгыс өттүгэр дьону эрдэ ыҥырааччыбын.
– Арчылыыр, алгыыр диэн өйдөбүллэри ааҕааччыларбытыгар быһаарыаҥ буолаарай.
– Арчы, ол аата ыраастааһын, харыстааһын. Манна араас көмөлөһөр күүстэр дьайыахтарын сөп. Оттон алҕааһын диэн – сырдык суолга үктэннэрии, алгыс көмөтүнэн аартыгы арыйыы. Үөһэттэн, өбүгэлэртэн эмиэ алгыс түһэриэххэ сөп, сир-дойду иччилэрэ ону барытын ситимнээн, арыйан биэрэллэр. Бу – кыра быһаарыыта, тэнитэн кэпсээтэххэ – киэҥ. Ол иһин дьоммор-сэргэбэр этиэм этэ: АБДЬ-тан кэлбит уолаттары төһө кыалларынан бастаан ыраастатыҥ, арчылата сатааҥ. Арчы кэннэ ырааһырбытын, чөлүгэр түспүтүн кэннэ, тута алгыахха наада, наһаа чэпчэкитэ суох үлэ эрээри, дьон сырдаатаҕына, олоҕо тубустаҕына, ол кэннэ махтаннахтарына, ама, дьарыгырар киһи үөрүө суоҕа дуо?! Сотору уолаттарбыт күргүөмүнэн кэлиэхтэрэ дии. Онно бэлэмнээн араас дьону арыйдылар, элбэх киһи арылынна. Сороҕор олус эдэр дьон арыллаллар. Олору харыстыахха, оннук дьону сирдээн, сөптөөх суолларын ыйан биэриэххэ наада. Атын суолунан баран, сыыһа туттубаттарын курдук. Аны дүҥүрү ким баҕарар тутуон, туттуон сөп диэн, кэлин эдэр дьон этэр буоллулар. Итини төрүт ылыммаппын, ама да барыта аһыллыбытын иһин, дүҥүр диэн ытык мал буоллаҕа. Мээнэ киһи тыаһатыа суохтаах, иччилээх, илбистээх, үөһэттэн анаммыт киһи туттар мала. Маҕаһыынтан ылан туттуллубат! Өбүгэлэрбит былыргыттан илдьэ кэлбит үгэстэрин тутуһуохтаахпыт, бэйэбит дьоммутугар сөпкө тарҕатыахтаахпыт, харыстыахтаахпыт.
– Бииктэр, бу эрдэттэн баар күүс этэ дуу, кэнники соһуччу баар буолла дуу?
– Миэхэ оҕо эрдэхпиттэн туох эрэ баар этэ. Кылааһым оҕолоро мэлдьи миэхэ сири аһаттараллар этэ. “Аал уоту аһат, эн эппитиҥ тиийэр”, – диэн тоҕо эрэ ала-чуо миэхэ эрэ этэллэр этэ. Ол аата, оҕо эрдэхпиттэн олоро сылдьыбыт эбит, ону бэйэлэрэ да билбэттэринэн этэр буоллахтара. Кэнники онтум күүһүрдэҕэ, баарын биллэрэн эрдэҕэ. Ыраастаан, арчылаан чөллөрүгэр түһэрэн биэрэбин. Ол кэннэ аартыктарын арыйан, алгыс түһэрэбин.
– Оттон тугу эмэ көрүүлэнэҕин дуу?
– Араас баар, олортон түһээн көрөрбүн кэпсиим. Оҕо эрдэхпиттэн иччилээх түүллэри түһээччибин. Холобура, биирдэ учууталым киирэн кэлбитин түһээбитим. Учууталым “Урал” массыына куусабыттан сүрдээх чэпчэкитик ыстанан түстэ уонна биһиги тиэргэммтигэр киирбэккэ, таһыгар туран, миигин сүүспүттэн сыллаан баран, төттөрү бара турда. Аҕам сарсыарда уһуктан баран: “Хайа, ханна сүүрэкэлии сылдьаҕын? Уулуссаҕа тахсан истэххинэ туппутум”, – диэтэ. Ол аата, түүн түлэкэдийэр эбиппин. Аҕабар түүлбүн кэпсээбитим кэннэ, эбиэт кэннэ аны убайбыт кэлэн: “Учууталбыт үрдүгэр хаптаһын түһэн, балыыһаҕа киирэн быстыбыт”, – диэн кэпсээтэ. Аҕам соһуйбута. Түүлбэр үксүн сирэйинэн көрөбүн. Дьоҥҥо сүбэлиирбэр эмиэ ханан да ханалыппакка, эргиппэккэ хайдах көрөрбүн көнөтүнэн этэбин, суолларын көннөрөн биэрэбин. Оччоҕо өйдүүллэр, оннук буолуохтаах даҕаны.
– Дьоҥҥор-сэргэҕэр тугу сүбэлиэҥ-амалыаҥ этэй?
– Бу билиҥҥи быыһык, уустук кэмҥэ бэйэ-бэйэҕитин уонна Ийэ айылҕаны харыстыахтаахпыт. Өбүгэлэрбит бэлэмнээбиттэрин салгыы сөпкө сайыннарыҥ, саҥа көлүөнэ туһугар хамсанар кэм кэллэ.
“Алгыс аалы хоҥуннарар” дииллэр. Алгыһы эрэниэххэ, үчүгэйи, үтүөнү үксэтиэххэ. Тылы сөпкө тутта үөрэниҥ, тыл уонна санаа күүһэ олус күүстээх эбит. Элбэхтэ этэллэр: БАҔАЙЫ диэн тылы туттумаҥ диэн. Ити сөп ээ, дьиҥэ. Былыргы тылбыт өйдөбүлэ билиҥҥи кэмҥэ сымнаабытын иһин, төрдө-төбөтө алдьатыылаах буоларын умнумаҥ. Итинник курдук тыллар бааллар, олорго туспа сэһэргэһии буолуон сөп.
– Сөпкө этэҕин. Чахчы да, бу истэ олордоххо, урукку Сиэйэ Уолуттан кынаттанан Айыллыата Дьырылыат диэн эбии ааттанан олох үрдүк үктэлгэ үктэммит курдуккун. Ол иһин даҕаны ырыаларыҥ ураты иччилээх, тыыннаах, эмтиир дьайыылаах буоллахтара.
Кэпсэттэ Туйаара СИККИЭР.
