Кулун тутар 21 күнүгэр 2025 сылга Хаҥалас улууһун киинигэр Покровскай куоракка бастакы өрөспүүбүлүкэтээҕи айар түмсүүлэри сомоҕолуур пуорум ыытылынна.
Бу дьоро күн Аан дойдутааҕы Поэзия күнүгэр уонна Хаҥалас бибилэтиэкэтэ тэриллибитэ 90 сылыгар сөп түбэспитэ суолтатын өссө үрдэттэ, хас биирдии кэлбит киһини үрдүккэ-сырдыкка угуйда. Амматтан, Тааттаттан, Чурапчыттан, Мэҥэ Хаҥаластан, Томпоттон, Алдантан, Нерюнгриттан айар түмсүүлэр мустан, литэрэтиирэ тула үчүгэй кэпсэтии таҕыста.
Пуоруму Хаҥаластааҕы киин бибилэтиэкэ, Хаҥаластааҕы "Өлүөнэ долгуннара" айар түмсүү уонна Хаҥалас улууһун дьаһалтата тэрийэн, салайан ыыттылар. Хаҥалас улууһун култууратын дьаһалтата, СС Национальнай бибилэтиэкэтэ, "Чолбон" сурунаал үлэһиттэрэ, "Айар" кинигэ кыһата, "Офсет" угуйук, кинигэ бэчээттиир киин, Саха сирин сойууһун суруйааччылара көҕүлээтилэр.
Билиҥҥи тэтимнээх үйэҕэ айар түмсүүлэр үлэлэрин сайыннарар, бэйэлэрин икки ардыларыгар ситимнэрин бөҕөргөтөр сыаллаах пуорум тэриллэн, элбэх боппуруоһу дьүүллэстилэр. Күн бастакы аҥаарыгар сүрүн чааһа буолла. Айар түмсүүлэр, бэйэлэрин үлэлэрин көрдөрөр, билиһиннэрэр сыалтан, эрдэттэн билиһиннэрии оҥорон ыыппыттара. Ол күрэх түмүгүнэн, Алдан куораттааҕы "Фламинго" айар түмсүү бастаата.
Эбиэттэн киэһэ үлэ түөрт хайысхаҕа арахсан ыытылынна. Ол курдук, поэзия, проза, кыра оҕо уонна хороччу улаатан эрэр саастаах оҕолор литэрэтиирэлэрэ уонна уус-уран тылбаас. Проза сиэксийэтин Валентина Николаевна Колесова салайан ыытта. Эспиэрдэринэн Анна Егоровна Варламова-Айысхаана, Иван Иванович Осипов-Ойуур Уйбаан уонна Афанасий Гаврильевич Гуринов-Арчылан үлэлээтилэр.
"Проза сиэксийэтин түөрт Саха Сирин сойууһун суруйааччылара: Айысхаана, Арчылан, Ойуур Уола уонна Огдо салайан үлэлэттилэр. Кэпсэтии дьоһуннаахтык барда. Хоточчу бибилэтиэкэтин сэбиэдиссэйэ Лира Михайловна Яндреева элбэх айымньы тахсыах, бэчээттэниэх кэриҥнээх диэн этии киллэрдэ. "Чолбон" уонна "Күрүлгэн" сурунаалларга сурутууну күүһүрдэр ирдэнэрин бэлиэтээтилэр. Миэхэ Саха сирин суруйааччыларын, сойуус чилиэннэрин кытта анал ханаал арыйан үлэлииргэ этии киирдэ. Саҥарар кэпсээннэри ааптардар эт куоластарынан ааҕан уһултаран киэҥ эйгэҕэ таһаарарга эттилэр. Афанасий Гуринов тылбааска сэрэхтээх буолуу ирдэнэрин бэлиэтээтэ. Тылы сыыһа туттар түгэҥҥэ аан дойдуга атын өйдөбүл тарҕанан хаалыан сөбүн эттэ.
Бэчээккэ тахсар улахан тиражтаах айымньыларга ырытыы, рекомендация баар буолуохтаах. Огдо билигин элбэх киһи суруйарыгар уонна бассаапка ыытарыгар болҕомтотун уурда. Ол кэпсээннэр бэрэбиэркэтэ суох ааһар буоланнар, тылы сыыһа-халты туттуу олус элбээбитин бэлиэтээтэ.
Айысхаана аныгы дьон кыра блокноттаах сылдьан эбэтэр төлөпүөҥҥэ да суруйан, эбэтэр аудио да устан, түгэни таба тутан хаалыахтарын сөп диир. "Чолбон", "Күрүлгэн" сурунаалларга билигин гонорар диэн суох. "Күрүлгэн" сурунаал айымньыларын ааптардарын араас күрэхтэргэ ыытан кытыннараллар.
Наталья Рязанская киһи суруйарыгар үп-харчы өттүн көрбөтүн бэлиэтиир. Киһи олох түгэнин тутар уонна ону уустаан-ураннаан таһаарар диир. Кылгас кэпсээн буоллаҕына, түүннэри да олорон суруйуохха сөп диир. Киһи элбэхтик суруйан, тылын-өһүн имитиэхтээҕин, дьарыктаныахтааҕын бэлиэтиир.
Ону таһынан ааптар быраабын туһунан кэпсэтии барда. Бу сокуону суруйааччылар оҥорон таһааран, аналлаах сиргэ бэриллиэхтээх диэн этии киирдэ. Холобура, киһи сакааһынан айымньы оҥорторон баран бэчээккэ таһаарар буоллаҕына, кини ол сакаастаабыт киһиэхэ атыыланан хаалар. Бэйэҕэ айымньыны туспа көннөрөн, туспа кинигэ гынан таһаартарар бырааба суох буолар. Тоҕо диэтэххэ, эйигин кинилэр атыылаһан ыллахтара дии. Онтон бэйэҥ салгыы суруйар түгэҥҥэр, ол айымньыҥ атын киһи айымньыта буолан тахсар. Ол иһин бу боппуруос олус мөккүөрдээх, быһаарыллыах кэриҥнээх.
Биһиги атын тэрилтэлэри кытта мустан бииргэ үлэлиибит. Кинигэ оҥорон таһаарабыт. Бу кинигэбит дьылҕата оччоҕо хайдах буоларый? Бу кинигэни сакаастааччы, харчы төлөөбүт киһи таһаартарар бырааптаах дуу? Эбэтэр оҥорон, суруйан, айан таһаарбыт киһи таһаартарар бырааптаах буолар дуу? Ити өттүнэн бу боппуруос эмиэ үөрэтиллэрэ, көрүллэрэ ирдэнэр эбит диэн биһиги түмүк докумуоҥҥа этии киллэрдибит. Ааптар быраабыгар сокуон оҥоһуллара, суруллара хайаан да ирдэнэр эбит диэн бэлиэтээтибит,"- диэн Саргылаана Сайын санаатын түмүктээтэ.
Үгүс киһи сэҥээриитин ылар Амматтан сылдьар суруйааччы Наталья Рязанскаяттан пуорум үлэтин туһунан сурастым.
"Проза сиэксийэтигэр элбэх айар куттаах дьон тоҕуоруһа мустубут этэ. Ааттаах-суоллаах суруйааччылартан А.Варламова - Айысхаана, Е.Иринцеева - Огдо, А.Гуринов - Арчылан бааллара. Кинилэр бүгүҥҥү күҥҥэ суруйар дьоҥҥо туох сүрүн кыһалҕалар баалларын, кинигэ тахсыытын, бэчээт эйгэтин тула кэпсэтиини таһаарбыттара. Уйбаан Шамаев түөлбэ литэрэтиирэтин туһунан сырдаппыта. Маны тэҥэ, биирдиилээн ааптардар тус санааларын этиммиттэрэ.
Маннык хабааннаах тэрээһиннэргэ элбэхтик сылдьыбат буоламмын, суруйар дьон кэпсэтиилэрин бэркэ сэҥээрэ иһиттим. Сорох түгэҥҥэ соһуйан, сонньуйан да ыллым. Биллэн турар, хас биирдии ааптар туспа көрүүлээх, ураты буочардаах. Ол эрээри, мин санаабар, суруйааччы киһи хас биирдии айымньытыгар сырдыгы, кэрэни, үтүөнү эрэ түстүөхтээх. Тус бэйэм кинигэ таһаараары буолбакка, дьон аахтын диэммин суруйабын.
Биир бэлиэ түгэнинэн норуот суруйааччыта Павел Николаевич Харитоновтыын-Ойукулуун көрсүһүүм буолла. Улахан суруйааччы сүбэтин-аматын, алгыс тылларын истэммин, кинигэтин бэлэх тутаммын олус үөрдүм, салгыы айарбар-тутарбар сэниэ-күүс эбиммиккэ дылы буоллум", - диэн кэпсээнин түмүктээтэ Наталья Рязанская.
Иван Александров, "Ситим" көҥүл сойуус салайааччыта:
"Суруйааччылар пуорумнарыгар "Ситим" сойуустан төрдүө буолан сырыттыбыт. Хаһан да мунньах, түмсүү диэҥҥэ сылдьыбат киһи, сойууһум дьонун туруорсууларынан кэллим. Суруйар идэлээх дьон элбэх эбит. Үксэ дьахтар, эр дьон тарбахха баттанар. Кэпсээн, сэһэн суруйааччылар кэпсэтиилэригэр кытынным. Кэпсэтии "дьиэ таһынааҕы" буолан хаалыа диэн, быыс булан, тута бэйэм санаабын этэ оҕустум. Саха аан дойдуга саҥа биллэн, саҥа кэрдиискэ тахсыбыт кэмигэр сахалыы кэпсээннэри, кинигэлэри араас омук тылыгар тылбаастаан таһаарарга күүспүтүн холбоон үлэлэһиэххэ диэн. Итини син өр ырытыстыбыт.
Онтон иккис этии: Күн ахсын куоратынан, тыанан кэнсиэр бөҕөтө буолар. Ити ырыалар тылларын хоһоон суруйааччылар айан таһаараллар. Аны бу хоһооммун ырыа гын диэн мелодиска харчы төлөөн ырыа оҥортороллор. Ол бэлэм ырыаны ыллаан ырыаһыт харчыланар. Хоһоон суруйааччы култуура үлэтигэр босхо үлэһит буолан тахсар. Арай ырыа хоһоонун суруйааччыларга ылламмыт ырыаттан харчы төлөнөр буоллун диэн иккис боппуруоспун көтөхтүм.
Түмүккэ үһүс этиим, Саха сирин суруйааччыларын сойуустара, оройуоннар түмсүүлэрэ биир сүрүн түмсүүлээх буоларбыт ирдэнэр эбит диэн санаабын эттим. Ити үс эппит этиилэрим пуорум үлэлиир сыалыгар-соругар былааҥҥа киирдилэр быһыылаах. Ити бастакы эппит тылларым хайысхатынан үлэлэһэ сылдьабыт, чугаһаттыбыт. Сүнньэ көһүннэ диэххэ сөп. Интэриэһиргиир дьон билсиэххитин сөп. Баҕар, саха кэпсээнигэр сытара буолуо – түгэҕэ биллибэт элбэх үп-харчы. Кытайдыы, англиялыы, туроктыы тылбаастыыр дьону кытта кэпсэтиилэр бара тураллар," - диэн кэпсээнин түмүктээтэ Иван Александров.
Анна Петровна Григорьева:
"Уопсайынан, билигин олоххо баар көстүүлэри тэттик кэпсээн оҥорон суруйуу сэҥээриллэр кэмэ кэлбит курдук санаалар этилиннилэр. Оттон улахан уус-уран айымньылары талааннаахтар, суруйааччылар син биир суруйаллар бөҕө буоллаҕа.
И.И.Шамаев сонун идеята - түөлбэ литературатын сайыннарыахха диэн. Ордук кэпсээн жанрын бэлиэтээтэ.
Евдокия Иринцеева-Огдо олоххо баар омсолоох быһыы-майгы ааҕааччы дьүүлүгэр суруллан тахсыахтаах диэн бэлиэтээтэ."
Поэзия сиэксийэтин Сардаана Николаевна Гермогенова салайан ыытта. Эспиэрдэринэн Наталья Владимировна Михалева-Сайа, Павел Николаевич Харитонов-Ойуку уонна Саргылана Васильевна Гольдерова-Саргы Куо үлэлээтилэр.
"Мин пуорумҥа поэзия салаатыгар аһаҕас кэпсэтиигэ сырыттым. Саха норуотун биллиилээх поэттара Наталья Михалева-Сайа уонна Саргылаана Гольдерова-Саргы Куо, тула төгүрүччү олороммут, ирэ-хоро ахтыһан баран көрсүбүт, уруккуттан билсэр дьон курдук, истиҥник кэпсэттибит. Сайа уонна Саргы Куо хайдах хоһоон суруйан саҕалаабыттарын, кими холобур оҥостубуттарын, киэҥ эйгэҕэ хайдах тахсыбыттарын туһунан кэпсээтилэр. Саҥа саҕалаан эрэр поэттарга сүбэ-ама биэрдилэр.
«Хоһоон сүрүн формаларын ырыттылар, рифма, тэтим, аллитерация диэн тугун быһаардылар. Үрүҥ хоһоон суруйуутугар тохтоон аастылар. Айымньы сурулларын тухары сахабыт тыла хаһан да сүппэтин, кэхтибэтин тоһоҕолоон эттилэр. Эрдэ суруйбут айымньыларыттан истиҥник ааҕан үөртүлэр уонна бу кэпсэтиигэ кэлбит поэттары кытта билсэн, кинилэр суруйбут хоһооннорун истэн, ырытыстылар.
Мин Сайаны кытта сирэй көрсөн кэпсэтиигэ суруйтаран сырыттым, тус бэйэбэр сүбэ ыллым уонна бэйэм оҕоҕо анаабыт хоһооннордоох кинигэбин бэлэх ууннум. Норуот суруйааччытыттан хайҕанан, алгыс ылан, кынаттанан, үөрэн-көтөн, махтанан дьиэбэр төнүннүм", - диэн Светлана Андреева-Маайа Сиэнэ санаатын үллэһиннэ.
"Уус-уран тылбаас" сиэксийэни Александра Александровна Алексеева салайан ыытта. Эспиэрдэринэн Данил Николаевич Макеев, "Чолбон" сурунаал сүрүн эрэдээктэрин солбуйааччы, Лилия Петровна Иванова, "Чолбон" сурунаал уус-уран тылбаас салаатын эрэдээктэрэ, Альбина Андриановна Борисова үлэлээтилэр.
Мин "Уус-уран тылбаас" диэн сиэксийэҕэ сылдьан, олус элбэх саҥаны биллим, сэргээтим. Кэпсэтиини Альбина Андриановна саҕалаата. Кини уус-уран тылбаас анал үөрэҕин бүтэрбит. "В поисках золотого зерна" диэн олус үчүгэй кинигэни бэчээттэтэн таһаарбыт. Бу кинигэҕэ Платон Алексеевич Ойуунускай айымньылара, хоһоонноро уонна прозата киирбиттэр. Маны таһынан, Сэмэн Тумат, Харысхал, Куорсуннаах, Наталья Харлампьева, Гаврил Андросов хоһоонноро киирбиттэр.
Тылбаас көрүҥэ элбэх буолар эбит: тылынан тылбаас, суругунан тылбаас, хаһыат тиэксин тылбааһа, докумуон тылын тылбааһа... Суругунан тылбаас хас да көрүҥнээх. Хас сыллаахха уонна тоҕо бу айымньы суруллубута улахан оруолу ылар. Олоҥхо тылын саха омук библията, философията диэн ааттыахха сөп. "Подстрочный перевод" диэн көннөрү тылбаас, ону редакциялаан уус-уран тылга киллэрэн биэрэҕин. Тылбааска синонимнары күүскэ туттар олус барыстаах буолар. Төһөнөн элбэх синонимы туттаҕын да, оччонон айымньыҥ ис хоһооно байан, киэркэйэн тахсар. Тылдьыты кытта күүскэ үлэлэһиэхтээхпит.
Тылбааһынан тоҕо күүскэ үлүһүйэбит диир буоллахха, биһиги атын омук култууратын үөрэтэбит, бэйэбитигэр иҥэринэбит. Биһиги тылбытын байытыахпытын баҕарабыт. Өй өттүнэн сайдыы күүскэ барар. Онон икки өттүттэн барыстаах буолар диэн түмүк оҥордо. Ити курдук, Альбина Андриановна кэпсээниттэн олус элбэҕи биллим, махтанным.
Маны таһынан, барыбытыгар тиэкис биэрэн, тылбаастыырга холоннубут. Тылбааска киһи оскуолаҕа сахалыы тылынан үөрэммитэ дуу, нууччалыы тылынан үөрэммитэ дуу улахан суолталааҕын бэлиэтээтибит. Ким эрэ сахалыы толкуйдаах буолар, ким эрэ нуучча тылыгар таттаран тылбаастыыр эбит. Онон олус интэриэһинэй билиилэри иҥэринэн, бу хайысхаҕа өссө күүскэ ылсарга сананан, иннибэр өссө элбэх үлэ күүтэриттэн үөрэн таҕыстым.
"Кыра оҕо уонна хороччу улаатан эрэр саастаах оҕо литэрэтиирэтин" салаатыгар эспиэрдэринэн Ольга Николаевна Корякина-Умсуура, Галина Ивановна Иванова-Айтыына Уран үлэлээтилэр. Гермогенова Сардана Николаевна иилээн-саҕалаан ыытта.
"Лидия Тарасова-Туллук Кындыкан бырайыактарын кэпсээтэ. Оҕо айымньытын суруйуу кистэлэҥин Умсуура иҥэн-тоҥон билиһиннэрдэ. Кинигэлээх кэлбит дьоҥҥо сүбэ биэрдэ. Амма Даайыс-Дария Васильева кинигэлэрин уонна сувенирдарын көрдөрдө. Кини, уһуйааҥҥа үлэлээбит буолан, оҕо айымньытын суруйарга ылсыбыт. Алдантан кэлэ сылдьар ыалдьыппыт: «Сахалыы тылынан суруллубут остуоруйалары нуучча тылыгар эмиэ тылбаастааҥ, нууччалыы тыллаах оҕо эһиги суруйууларгытын оччоҕо ааҕыа этилэр», - диэн этии киллэрдэ. Түмүккэ оҕоҕо аналлаах айымньы элбииригэр, өйөһүүгэ анаан өрөспүүбүлүкэни биир түмсүү курдук тэрийиэххэ диэн буолла," - диэн кэпсээнин түмүктээтэ Александра Жулева-Суһума.
Үлэ олус тэтимнээхтик, үрдүк таһаарыылаахтык барда. Пуоруму тэрийээччилэр электроннай "Долгун" диэн литэрэтииринэй киини аһан үлэлэттилэр. Бу киин улуустар айар түмсүүлэрин, кулууптарын сомоҕолуур сыалтан тэриллибит. Манна Хаҥалас улууһун айар түмсүүлэрин билиһиннэрэр сонуннар, өрөспүүбүлүкэ иһигэр олус таһымнаахтык үлэлии олорор айар түмсүүлэр киирбиттэр. Пуорум кыттыылаахтарын барыларын бу кииҥҥэ киирэн тэҥҥэ үлэлэһэргэ ыҥырдылар.
Тэтимнээх үлэ түмүгүнэн маннык быһаарыылары ылыннылар:1. Өрөспүүбүлүкэ айар куттаах түмсүүлэрин көҕүлүүргэ. Литэрэтиирэ пуорумун ыытыыны үгэскэ кубулутарга. Анал сэминээрдэри, "төгүрүк остуоллары" тэрийэргэ.2. Айар түмсүү дьонун айымньыларын бэчээттээн таһаарыыны көҕүлүүргэ.3. Кинигэ тахсыытын үбүлээһинин көрөргө, СӨ Култуура уонна духуобунай сайдыы министиэристибэтин гранын олохтуурга.4. Көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэ турар гына, эдэр суруйааччылары көҕүлүүргэ.5. Айар түмсүүлэргэ методическай көмө оҥорорго.6. Айар түмсүүлэргэ анаан үөрэтэр куурустары ыытарга.7. Уус-уран тылбааска болҕомтону уурарга.8. Айар түмсүүлэр салайааччыларын түмэн, анал кулууп тэрийэргэ, кыбаартал аайы онлайн көрсүһүүлэри тэрийэн, үлэ уопутун атастаһарга.9. Саха литэрэтиирэтин саҥалыы көрүүнэн сайыннарарга.10. Эдэр ааптардар айымньыларын бэчээттээн таһаарарга.
Ити курдук олус үрдүк таһымнаах тэрээһин буолла. Хас кэлбит киһи элбэх саҥаны билэн, бэйэтигэр элбэҕи иҥэринэн, астынан барда. Олус туһалаах киэҥ хабааннаах пуоруму тэрийэн уонна көҕүлээн ыыппыт бары тэрилтэлэргэ, күөн туттар суруйааччыларбытыгар дириҥ махталбытын тиэрдэбит.
Наталья Сергеева-Аана Кыыһа, "Иэйии" КСТ, "Айар Кут" поэттар уонна прозаиктар сойуустарын, "Чурапчы" айар түмсүүтүн чилиэнэ, СӨ үөрэҕириитин туйгуна.
