Хомус дьүрүскэнин аан дойдуга биллэрбит дьонтон биирдэстэрэ – виртуоз-хомусчут Юлияна Кривошапкина-Дьүрүйээнэни билбэт киһи суох. Муус устар 5 күнүгэр биир дойдулаахтарыгар, бар дьонугар, айар үлэтин 25 сыллаах үбүлүөйүнэн “Иһийии” диэн улахан кэнсиэрин бэлэх уунаары сылдьар. “Айархаан” бөлөхтөн кынаттанан айар үлэтэ, номнуо 25 сыл буолбут эбит. Бүгүн кини хаһыаппыт мааны ыалдьыта.
Сэттэлээхпэр тойугу истэр этим
– Дьүрүйээнэ, эн бэрт кыра эрдэххиттэн хомус алыптаах тыаһыгар, ырыаҕа-тойукка умсугуйан туран дьарыктаммытыҥ. Бука, ийэҥ уһуйуутунан буолуо?
– Сэттэ саастаахпар ийэм эбэбит хомуһун бэлэхтээбитэ. Эбэлээх эһэбин көрбөтөҕүм, эрдэ барбыттар этэ. Эһэм булчут буолан, тыаны кэрийэн бииртэн биир үүтээҥҥэ олорбуттар быһыылаах. Элбэх оҕону төрөппүттэриттэн, баара-суоҕа икки эрэ оҕону – мин ийэбин быраатын кытта, тутан хаалбыттар. Оҕолоро оскуолаҕа киирэллэригэр Кутанаҕа көһөн суол аартыгар олорбуттар. Айан суола буолан, дьон бөҕө киирэн тахсар үһү. Эбэм, олус ыалдьытымсах буолан, барыларын чэйдэтэн ыыталыыр эбит. Кэпсэтэн-ипсэтэн, айахтара аһыллан, ол ыалдьыттарыгар өссө хомус тардан, ыллаан-туойан иһитиннэрэр үһү. Ол иһин Кутана оскуолатыгар ыҥыран, быстах кэмҥэ оҕолору хомуска, тойукка үөрэттэрэ сылдьыбыттар.
– Тыый, олох удьуор дьоҕурдаах дьон эбиккит. Эбэҕиттэн бэриһиннэрбит буолуоххун сөп эбит.
– Алта-сэттэ сааспыттан тойукка тардыһан барбытым. Норуот ырыаһыта Кэтириинэ Захарова быластыыҥкатын сөбүлээн истэрим. Бүттэҕинэ, хаттаан эргитэ-эргитэ истэрим, өссө үтүктэрим ээ. Бэйэм саастыылаахтарым таһырдьа оонньуу сылдьар эбит буоллахтарына, мин тойук истэ олордоҕум дии. Оҕолор: “Эмээхсин курдук тоҕо туойаҕын?” – диэн кыбыһыннара сатыыллар этэ. Кими даҕаны истибэккэ, бэйэм бэйэбэр сылдьар ураты оҕо этим. Ийэм, мин оннук туойарбын истэн, Сергей Зверев ансаамбылын кыттыылаахтарыгар, бастаан Ксения Егороваҕа илдьибитэ, онтон норуот ырыаһыта Егор Николаевка туттарбыта. Ол кэмҥэ Егор Михайлович оскуолаҕа тойук куруһуогун ыытара, учууталлыыра. Оскуолабытыгар сарсыардааҥҥы сэрээккэ оннугар оһуокайдыыр буолбуппут. Билигин санаатахпына, наһаа да үчүгэй кэмнэр ааспыттар эбит! Ийэм бэйэтэ, саха тылын учуутала да буоллар, эбии үтүө баҕатынан оҕолорго араас куруһуогу толкуйдаан ыытар этэ. Оҕо бөҕөнү байаанынан доҕуһуоллатан, фонограмманан эмиэ ыллыырга уһуйбута, онно эбии баҕалаах оҕолору үҥкүүгэ үөрэтэрэ. Кэнсиэргэ кыттар көстүүмнэрин барытын бэйэтэ түүннэри олорон тигэр этэ. Драмкуруһуокка кытары дьарыктыыра, көрдөөх сыаҥкалары туруорара. Өссө суруналыыстыка куруһуогун эмиэ үлэлэтэ сылдьыбыта, онно хоһоон, кэпсээн суруйалларын таһынан “Бэлэм буол”, кэлин “Кэскил” хаһыакка ыстатыйа бөҕөнү суруйан ыыталлар этэ. Оҕолору итинник араас хайысханан дьарыктаан, оскуолаттан күнү быһа тахсыбат буолара. Уопсайынан, бу санаатахпына, кини оччолорго олус айымньылаахтык үлэлээбит эбит.
– Ол аата, төрөппүт, учуутал оҕо талаанын, дьоҕурун кэмигэр таба көрөн, суолун-ииһин ыйан-кэрдэн биэрдэҕинэ, хайдахтаах да киһи тыыллан-хабыллан туруон сөп буоллаҕа?
– Оннук. Баҕалаах оҕону эргиччи дьарыктаан, талаанын таба тайанан уһугуннаран сайыннарыахтаахпыт диэн өйдөбүллээҕэ. Ол иһин Анжелика биһиккини эмиэ араас куруһуокка сырытыннаран сайыннардаҕа дии. Оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан сыанаттан түспэт этим: ыллыыбын, туойабын, үҥкүүлүүбүн. Үс сыл үҥкүүлээбитим, онтон аны уруһуйдуохпун баҕаран, онно көһөн хаалбытым. Дизайнер буолуохпун баҕаран, сахалыы аныгы моһуоннаах көстүүмнэри уруһуйдуу-уруһуйдуу “Кэскил” хаһыакка ыытар этим. Хаста даҕаны таһаара сылдьыбыттара. “Дизайнер-модельер” буолар баҕа санаалаах оскуолабын бүтэрбитим. Дьокуускайга художественнай училищеҕа туттарса кэлбитим. Эксээмэммэр хап-халыҥ паапкалаах кэлбитим. 1996 сыллаахха оруобуна бастакы “Азия оҕолоро” буолбута. Саҥардыы атын олоҕу көрө-истэ сылдьар оҕолор оччолоох улахан бырааһынньыкка түүнү быһа күүлэйдээтибит. Сарсыныгар түүнү быһа утуйбатах оҕо эксээмэммэр утуктуу олорон кыайан туттарбатаҕым. Ол аата, “оннук буолуохтаах эбит” диэн соччо кыһаллыбатаҕым. Биир дьиэ нөҥүө култуура кэллиэһин фольклорга салаата баара. Онно тиийдим. Оҕо эрдэхпиттэн туойбут киһи туох да муоҕа-чуоҕа суох киирэн хаалбытым. Онно Охонооһойго, Уйбаан Дьарааһынапка, Өлөксөөҥҥө үөрэммитим. Ол тойукпунан сөп буолбаппын, син биир туох эрэ тэһитэ кэйэр курдук. Туох эрэ тиийбэт. Оччолорго хайыы үйэ ырыа матыыптара өйбөр кыралаан киирэллэр этэ. Сахалыы кылыһахтаах эстрада ырыатын ыллыахпын баҕарарым.
Уһуйуллуу
– Ыччат үксэ эстрадаҕа тардыһар буоллаҕа...
– Култуура кэллиэһигэр фольклордары эстрадаҕа олох чугаһаппаттар этэ. Ол иһин уурайан муусука училищетыгар бардым. Төһө да эстрадаҕа тардыстарбын, фольклорум син биир чугас этэ. Кыра эрдэхпиттэн илдьэ кэлбит, төрүт култуура улааппыт эйгэм буоллаҕа. Онно үөрэнэ сылдьан Альбина Михайловнаны көрсүбүтүм. Онтон ыла хомуска бүтүннүү ылларан, ити суолу талан барбытым. Бүтэрэр сылбар “Саянское кольцо” диэн бэстибээлгэ кыттар чиэскэ тигистибит. Билигин “Мир Сибири” диэн ааттаах, Арассыыйа үрдүнэн саамай улахан этно-муусука бэстибээлэ. Альбина Михайловна “Кылыһах” диэн ансаамбыл тэрийэн, онно илдьэттии барбыта, “гран-при” буолбуппут. Дьэ, онтон кынаттанан кэлэн баран, Альбина Михайловна, дьэ, дьиҥнээхтик “Айархаан” диэн ансаамбылы тэрийбитэ. Ырыаларбытын куоластарга арааран ыллаан, кыыл-көтөр саҥатын үтүктэн, араас дьүһүйүүнү оҥорон барбыппыт. Салайааччыбыт, иистэнэр буолан, таҥаспытын-саппытын барытын бэйэтэ айан, толкуйдаан таһаарар этэ. Бастакы илин кэбиһэрбитин кытай ырыынагар атыыланар фольганан силимнээн оҥорбуппут. Бастаан оннук саҕалаан баран, Чурапчы маастарыгар мельхиортан киэргэллэри сакаастаабыта. Дьэ, онтон сыыйа-баайа үрүҥ көмүскэ көспүппүт.
– “Айархааҥҥа” сылдьар кэмҥэр араас дойдуга сырыттаххыт аҕай буолуо?
– Тыый, оннук буоллаҕа, араас омук сиринэн сылдьан бэстибээллэргэ кыттарбыт, гостуруоллуурбут. Ол тиийдэхпит аайы барытыгар ытыс үрдүгэр түһэрэн илдьэ сылдьаллара. Төһөнөн атын дойдуга сылдьабыт да, соччонон көрүүбүт кэҥээн, өйбүт-санаабыт, олоҕу көрүүбүт, бэйэҕэр, дьоҥҥо сыһыаныҥ кытары уларыйар. Атын омуктар култуураларын, олохторун-дьаһахтарын билэн-көрөн, араас омук дьонун кытта алтыһан, лиичинэс быһыытынан сайдан иһэр буоллахпыт. Бары биир дьиэ кэргэн курдук сылдьыбыппыт. Эдэрбит да бэрт, олус эйэлээхпит. Туох да диэбит иһин, наһаа үчүгэй кэмнэр этэ. Кылыһахтаах ырыаларбытын ыллыы, хомус дьүрүскэн тыаһын көтүтэ сылдьар дьон ис турукпут эмиэ уларыйар буоллаҕа. Оччолорго майгыбынан ыгым соҕус эбит буоллахпына, хомуһу тыаһаттаҕым аайы сымнаан истэҕим дии.
– Хас сыл сылдьан баран туһунан барбыккыный?
– Бэһис сылбар ситэн-хотон, туһунан барарга санаммытым. Наһаа чугасаһан хаалбыт буоламмыт, барарга олус ыарахан этэ. Альбина Михайловнаҕа өссө ыарахан буоллаҕа. Биир ыал оҕолорун курдук сылдьарбыт. Ханна кыттарбытын, кэлиини-барыыны барытын, тугу таҥнарбытын эҥин тэҥҥэ быһаарсар этибит. Альбина Михайловна курдук киһини олоҕум суолугар көрсүбүппэр Дьылҕабар махтанабын, кинини кытта алтыһыым – олоҕум дьоллоох кэмнэрэ.
Хомус – уһугуннарар, ыраастыыр, эмтиир
– Хомус киһини эмтиир, сааһылыыр, арчылыыр, ыраастыыр дьайыылаах дииллэр.
– Кырдьык, оннук. Хомус тардарбын сахалар да, атын омуктар да араастык ылыналлар. Киһи аайы хомус атын-атыннык дьайар. Сорох киһиэхэ хомус этин сааһынан дьырылаан киирэр буолан, уйулҕатын хамсатар, этин-сиинин ыраастыыр. Ол иһин сорохтор истэ олорон бэйэлэрэ да билбэттэринэн маккыраччы ытаан киирэн бараллар. Кыргызстан, Казахстан диэки олус дириҥ итэҕэллээх дьон “шайтан илэ бэйэтинэн кэллэ” дии санаан, куттанан куотан хаалааччылар. Атыннык ылыналлар, ол иһин кэлин: “Маннык турукка киириэххитин сөп, ону эһиги куттанаайаҕыт, ол аата, эһиги ыраастанаҕыт”, – диэн сэрэтэр буолбутум. Киһи ис туруга сааһыланар, хомус эмтиир, дьайар.
– Хомуһу киһи бэйэтэ тардар буоллаҕына эмиэ ыраастанар, эмтэнэр дуо?
– Бэйэҥ тардаргар хомус дууһаҕын арчылыыр, налытар, уоскутар. Ону сэргэ хомуска оонньуургар этиҥ-хааныҥ барыта уһуктар. Бастатан туран, хомус тардар киһи иһинэн тыынар, ол иһин иһигэр салгын киирэн, ис уоргаҥҥын барытын угуттуур, хааныҥ эргиирин түргэтэтэр. Ис уорганыҥ бүтүннүү уһуктан, үчүгэйдик үлэлээн барар. Саамай сүрүнэ, хомуска тыл үлэтэ улахан. Үгүс киһи тыла нэһиилэ хамсыыр, сүрэҕэ суох, утуйа сытар курдук буолар. Тылы дьарыктаан уһугуннарабыт, хамсатабыт. Ис уорганыҥ туох баар ньиэрбэтэ тылга кэлэн түмүллэр. Уҥан эрэр киһини “тылгын ытыр” дииллэр дии. Тылгын үчүгэйдик үлэлэттэххинэ, дьарыктаатаххына, ис уорганыҥ эмиэ уһуктан, тиллэн, тыллан кэлэр. Онон хомуска оонньоон, киһи доруобуйатын чөлүгэр түһэрэр, бэйэтэ да билбэтинэн эмтиир.
Кытай Монголиятын билигин даҕаны ахтабын
– Кэнники сылларга дьону хомус тардарга үгүстүк үөрэтэҕин быһыылаах. Манна эрэ үөрэтэҕин дуу, атын дойдуларга эмиэ баҕалаахтары үөрэтэҕин дуу?
– Дьону үөрэппитим уонтан тахса сыл буолла. Бастаан утаа манна эрэ маастар-кылаастары оҥорор этим. Онтон дьон көрдөһүүтүнэн атын дойдуларга эмиэ үөрэтэбин. Аан бастаан Кытай Монголиятыттан Хайлар диэн куораттан саҕалаабытым. Кытайга сахалар ыһыахтарыгар бара сылдьан биир дойдулаахтарбын үөрэппитим. Онно Кытай Монголиятыттан биир кыыс кэлэн үөрэммитэ. “Мин эн айар үлэҕин кэтээн көрөбүн, астынабын уонна бу анаан көрсө кэлбитим, дойдубар илдьэ баран дьоммор-сэргэбэр хомуһу үөрэттэриэхпин баҕарабын”, – диэбитэ. Наһаа истиҥник кэпсэппиппит, көрдөһүүтүн ылынан, боруобалаан көрбүт киһи дуу дии санаабытым. Онно “биир эрэ куурус ыытан баран сөп буолуом” дии санаабытым. Үөрэхпэр улахан дьону кытта оҕолор бөҕө кэлбиттэрэ, барахсаттар наһаа чугастык ылыммыттара. Биир уол оҕо наһаа кыһаллан-мүһэллэн хомуска оонньуур буолбута. “Сыллата-сыллата миигин олох батыһа сылдьара. Кууруспун түмүктээн баран, бүтэһик тылбын эппитим кэннэ, ол уолум эмискэ “барыма” дии-дии, маккыраччы ытаан барда. Ол уолбутун кытта бэйэбит эмиэ тэбис-тэҥҥэ ытаһан бардыбыт. Инньэ гынан, өссө хааллардылар. Ити дойдуга кэлэ-бара үс сылы быһа үлэлээбитим. Бу тухары элбэх киһини үөрэппитим. Кытайдар, монгуоллар, хайистар эмиэ кэлэллэр. Биллэр-көстөр дьон эмиэ кэлэн үөрэммиттэрэ, кинилэргэ хайдах эрэ саҥа сүүрээн курдук буолбута. Хомустаах, хомуһу сатыыр буоллахтарына, туох эрэ үрдүк таһымҥа тахсыбыт курдук сананаллара. Миигин “бахчы” диэн ааттыыллар, ол аата – учуутал.
– Бу норуот төрдүлэригэр хомуһу эмиэ тардаллар эбит дуо?
– Оннук эбит, хааннарыгар баар буолан, түргэнник ылыналлар. Хомустарын умнан, атын үстүрүмүөннэрин тутан сырыттахтара дии. Урукку өбүгэлэригэр баар хомустарын санаан, миигин ыҥыран үөрэттэрэр буоллахтара. “Это звук неба, тенгри” дииллэр. Онно Чыҥыс Хаан улахан дыбарыаһа эҥин баар.
– Ээ, ол аата, Чыҥыс Хаан саҕаттан ордон хаалбыт аҕыйах ахсааннаах норуот буоллахтара.
– Урут “Айархааннардыын” сылдьан олус дьикти таҥастаах-саптаах кытайдары көрсүбүттээхпит. Кытайга аҕыйах ахсааннаах омуктара олус элбэх, бу таҥастара дьэрэкээнин, ырыалара-тойуктара баайын! Төрүт култуураларын, таҥастарын-саптарын бүүс-бүтүннүү илдьэ сылдьаллар. Оччолорго сэҥээрбит дьэрэкээн таҥастаах кытайдарбын бу Кытай Монголиятыгар тиийэн көрбүтүм. Кинилэргэ эмиэ араас бэстибээллэр, улахан тэрээһиннэр бөҕө буолаллар, онно эмиэ кытыннараллар. Биһиги нууччалыы, сахалыы саҥарарбыт курдук монгуоллуу-кытайдыы булкуйан саҥараллар. Аны туран, сабыылаах өрөспүүбүлүкэ буолан, таһыттан мээнэ туристары киллэрбэттэр. Ол норуоппун ахтан, аҥаарым буолла, сотору эмиэ тиийэрим буолуо.
Бары биир түүрдэрбит
– Араас омук сиринэн тэлэһийэ сырыттаҕыҥ, айаннаатаҕыҥ, үлэлээтэҕиҥ. Саамай өйдөөн хаалбыт сириҥ ханныгый?
– Ити эппитим курдук, Кытай Монголиятыгар иккис дойдум курдук сылдьабын. Туваҕа эмиэ олус астынан-дуоһуйан, сөбүлээн сылдьар сирим. Кинилэр хабарҕаларын ырыатын аан бастаан “Саянскай кольцоҕа” истэн баран, дьикти иэйиигэ ылларбытым. Ол иннинэ хабарҕа ырыата диэни истэ илигим. “Алаш” диэн эдэр уолаттар бөлөхтөрө кыттыбыттара, бэйэлэрин төрүт үстүрүмүөннэрэ хара баһаам. Хабарҕа ырыатын бастаан ыраахтан истэн: “Бу хайдах-хайдах муусуканый?” – диэн дьиктиргии, сэҥээрэ санаабытым уонна сыана иннигэр хайдах баар буолан хаалбыппын бэйэм да өйдөөбөппүн. Соннук дьикти турукка киирэн хаалбытым. Бүппүттэрин кэннэ сыана кэтэҕэр баран, билсэн кэпсэтии бөҕө буоллум. Онтон ыла ол уолаттары кытта табаарыстаһан, биир кэмҥэ бииргэ гостуруоллуу сылдьыбыттаахпын. Култуураларын, төрүт дорҕооннорун, хабарҕаларын ырыатын илдьэ сылдьар норуокка, маҥнай “Айархаан” бөлөҕүнэн, кэлин бэйэм тиийэр буолбутум. Хайдах эрэ уруккулуу сэбиэскэй таһымынан хаалан хаалбыт өрөспүүбүлүкэ эрээри, дьиҥ төрүт култуураларын илдьэ сылдьалларынан, чахчы, баай норуот. Кинилэргэ тиийдэхпинэ, хайдах эрэ дойдубар тиийбит курдук сананабын.
– Туваҕа доҕотторуҥ элбэхтэр быһыылаах, сотору кэнсиэргэр эмиэ биир доҕоруҥ кэлиэхтээх.
– Туваттан доҕорум элбэх, күн бүгүҥҥэ диэри алтыһабын. Биир түүр буоллахпыт, онон төрүт дорҕооммутун дьүөрэлээн, элбэх дойдуну кэрийбиппит. Эмиэрикэҕэ хас да штакка сылдьан кэнсиэрдээбиппит. Бу кэнсиэрбэр Радик Тюлюш диэн доҕорум кэлиэхтээх. Улахан кэнсиэрбэр мэлдьи ыҥыран “кынат” оҥостобун. Кини баар буоллаҕына, халлааҥҥа көтөр курдук дуоһуйабын, астынабын. Айаҕын атта да, көтө турабын.
– Дьикти эбит, ол аата, хабарҕа ырыата эйиэхэ искэр баар буоллаҕа дуу?
– Хааммар баар быһыылаах, урут олорон ааспыт дууһабын уһугуннарар. Атын норуот култуурата итинник күүскэ миэхэ киирбэт. Ол иһин урукку олохпор онно олоро сылдьыбыппын быһыылаах. Мин биир улахан ыра санаам – Чыҥыс Хаан баар кэмигэр тиийэн, илэ бэйэбин көрүөхпүн баҕарабын. Ол кэмҥэ баар буола сылдьыбыппын быһыылаах. Монголияҕа тиийэ сырыттахыпна, биир монгуол: “Урааҥхай сахалар, тувалар уонна биһиги урааҥхайдарбыт Чыҥыс Хаан саҕана былаах тутааччынан сылдьыбыт буойуннар, бэйэ-бэйэҕитин кытта тапсыбакка, үс аҥыы барбыккыт”, – диэбиттээҕэ. Мин ону кытта толору сөбүлэһэбин, итэҕэйэбин. Ол урааҥхайдарга төрөөн-үөскээн сылдьыбыт эбиппин...
– Бука, түүр омуктар сорохторун хаана сүүрэ сырыттаҕа буолуо...
– Оннук курдук. Түүр омуктары барыларын кэрийэн, кэнсиэрдээн, кинилэри кытта биир долгуҥҥа сылдьабын, биир салгынынан тыынабын. Түүр омуктар бииртэн биир талааннаах мусукааннарын, ырыаһыттарын кытта тэҥҥэ холбоһон, бары биир ыал оҕотун курдук алтыһабын. Дөрүн-дөрүн аан дойдуну кэрийэ гостуруолларга сылдьан, түүр омуктар төрүт култуураларын билиһиннэрэбит. Тылбыт да майгыннаһар, арыт бэйэбит да тылбытынан саҥара сылдьан өйдөһөбүт. Төрүт култуурабыт, олоххо көрүүбүт, олохпут-дьаһахпыт – барыта биир. Казахтарбар, кыргыыстарбар эмиэ дьиэбэр тиийэр курдук тиийэбин. Туроктар эмиэ төһө да арааптар баһылаабыт сирдэрэ буоллар, бэйэбит курдук дьонр. Биһигини чугастык ылыналлар.
Турция сулустарын кытта киинэҕэ онньообут дьоллоохпун
– Турция курдук киинэ сайдыбыт дойдутугар, бэл, үс киинэлэригэр, сэрийээллэригэр уһуллан турардааххын. Ол туһунан кэпсээ эрэ.
– Хамсык ыарыыта турбутугар кулун тутар 12 күнүгэр кыраныысса сабыллыытыгар Эмиэрикэттэн кыл мүччү көтөн кэлбитим. Ол кэлэн, дьиэбэр харантыыҥҥа хаайтаран сыппытым. Тохтоло суох аан дойдунан көтө сылдьыбыт киһи эмискэ хам бааччы олорунан кэбиспиппиттэн олус ыарырҕаппытым. Сөмөлүөтэ, былыта суох олох сатаммат киһибин. Ону сиргэ ылан быраҕан, буолаары буолан, биир дьиэ иһигэр хаайан кэбиспиттэригэр тыыным-быарым хаайтаран өлө сыспытым. Алтыс ыйбар “Алаш Улы” диэн казахтар биир биллэр чаҕылхай бөлөхтөрүн солиһа, актер Рахмат диэн кэллиэгэм эрийэн: “Доҕорум режиссер Нургиса Альтмурат Турцияҕа “Я и есть Джалолиддин” диэн сэрийээлгэ үлэлэһэ сылдьар. Онно Чыҥыс Хаан саҕанааҕы кэмҥэ удаҕан оруолугар сөбүлэһиэҥ дуо?” – диэн ыйытта. Мин, хаайтаран олорбут киһи, үөрүүнү кытта сөбүлэстим. Турция уонна Узбекистан бэрэсидьиэннэрин сакааһынан бөдөҥ бырайыак эбит. Узбектар төрүт хааннара Джелаладдин туһунан киинэ. Аҕыйах мүнүүтэлээх көстүүгэ уһуллаары биир нэдиэлэҕэ Турцияҕа көттүм. Тута көстүүм тиктилэр уонна биир түүн уһуллулар. Сарсыарда алтаҕа диэри уһуллубуппут.
– Дьэ, Турция курдук киинэ сайдыбыт сиригэр хайдах-туох хампаанньаҕа тиийэн уһулуннуҥ?
– “БоздахФильм” диэн Турцияҕа биир бөдөҥ киинэ хампаанньата. Устар былаһааккалара улаханыы-ын, бэйэтэ туһунан куорат курдук. Итиннэ сэрийээл уһулла сылдьар, манна уста сылдьаллар. Хас даҕаны сиринэн тэҥинэн усталлар эбит. “Курулуш Осман”, “Эртугрул” курдук биллэр сэрийээллэри устар хампаанньа. Мин уһуллуохтаах сэрийээлбэр киинэлэргэ эрэ көрөр бииртэн биир биллэр артыыстар уһулла сылдьаллар. Буойуннуун, кыргыттардыын бары, эчи, уһуннарын, кырасыабайдарын, хартыына курдуктар. Узбекистантан эмиэ биллэр артыыстара бөҕө кэлбит кэлбит этилэр. Уһуллубутум кэннэ бас дириэктэрдэригэр ыҥыран ыллылар. “Биһиги эйигин олус сөбүлүү, сэҥээрэ көрдүбүт. Мусукаан эбиккин, бу киинэҕэ наһаа үчүгэйдик көһүннүҥ... “Курулуш Осман” диэн сэрийээл уһулла сылдьар. Ол иккис сезонугар хаалан уһуллуоҥ дуо?” – диэн ыйыттылар. “Осман саҕана эһиэхэ ойууннар, удаҕаннар диэн бааллар этэ дуо?” диэн ыйыттым. “Суох, ол гынан баран син биир тугу эрэ толкуйдаан киллэриэ этибит. Онно Дирилиш ойуун курдук көстүө дииллэр, эн кини ойоҕо буолуоҥ этэ, Ол саҕана туркменнарга удаҕаннар бааллара, баҕар, оннук ойохтооҕо буолуо дии”, – диэн син биир иннилэрин биэрбэттэр. Син тылларыгар киллэрэн, уһуллар буоллум. Бэрэсидьиэн сакааһынан уһуллар устуоруйаларын көрдөрөр сэрийээл. Таах сытыахтааҕар ити үлүгэр гонорарга саатар эрэ уһуллан буоллаҕа. Инньэ гынан аны балтараа ый сыттым. Мин аны биир даҕаны сэрийээли көрбөт киһибин. Ити сэрийээлгэ уһуллар эрэ буолан, тулуйан көрө сатаатым. Толкуйдуу-толкуйдуу уһаталларыттан ньиэрбэм күүрэр. Ол гынан баран, олус кырасыабай артыыстар оонньууллар, киһи син көрөр сэрийээлэ.
– Устар кэмҥэ ис куукуната хайдаҕый? Бэйэ-бэйэлэригэр, эйиэхэ сыһыаннара?
– Ис куукуната олус үчүгэй. Күлэн-салан биир дьиэ кэргэн курдуктар. Тэрээһиннэрэ олус таһымнаах, хаһан сынньаталлара, тугу аһаталлара барыта эрдэттэн биллэр. Артыыстары барыларын тус-туһунан гримёркаҕа туталлар, бириэмэнэн эрэ ыҥыраллар. Миигин эмиэ туһунан гримёркаҕа киллэрбиттэрэ, таҥаспын барытын бэйэлэрэ кэтэрдэн, кырааскалаан биэрэллэр. Биллэн турар, тылбаасчыт нөҥүө кэпсэтэллэр. “Курулуш Осмаҥҥа” биир саамай биллэр артыыстарын ойоҕо буолуохтаахпын, удаҕан дьахтар. Режиссёрдара саастаах киһи, бары куттаналлар аҕай. Барыларын хаһыытаталыы сылдьар, аны хат-хат уһултарар олус ирдэбиллээх, суостаах киһи эбит. Миэхэ тугу гынарбын быһааран баран: “Бэйэҥ билэргинэн, хайдах сатыыргынан удаҕан дьахтар оруолугар киириэхтээххин”, – диэтэ. Мин саҕалаатым, тула уу чуумпу, бары тыыммакка да миигин көрөн тураллар. Турукка киирэн көттүм, илиим бэйэтэ хамсыыр, Үөһэттэн бэйэлэрэ хамсатар курдуктар. Бэйэлэрэ да соһуйдулар быһыылаах. Бүппүтүм кэннэ режиссёр биир даҕаны мөҕөр-этэр тылы эппэтэ, үөрдэ-астынна аҕай. “Тыый, олох эйигин эрэ астынна дии, хаһан да кимтэн да астынааччыта суоҕа”, – дэстилэр атыттар.
– Дьиҥнээх удаҕан диэн куттаммыта буолуо...
– Тугу устубуттарын көрдөрүҥ диэтим. Устуу олус табыллыбыт, хаарыан бэлэм килиип дии санаатым. Устан баран, аны сүтэн хааллылар. Мин көстүүнэйбэр кэтэһэн сытабын. Биирдэ ыҥыран ыллылар уонна: “Юлияна, эн айар үлэҕин сөбүлүүбүт, убаастыыбыт. Ол гынан баран сынаарыйбытын үс төгүл уларыта сатаатыбыт да, олох табыллыбата”, – диэн быһаардылар. Бэрэсидьиэннэрэ ойууннууру олох сөбүлээбэт уонна ылыммат эбит. Буолаары буолан, устуоруйаларын көрдөрөр киинэҕэ хайдах да кыайан киллэрбэтэхтэр. Кинилэргэ ол Осман саҕана ойуун, удаҕан төрдүттэн суох буоллаҕа, ону бэйэлэрэ кыбыта сатаабыттар да, Үөһэттэн кытаанахтык бобон кэбиспиттэр. Ол иһин гонорарбын биэрэн, алҕаан баран ыытан кэбистилэр. Миэхэ Бурак Озчивит, Керем Бюрсин курдук улуу артыыстары кытта уһуллубутум даҕаны үйэлэргэ өйбөр-санаабар хаалар буоллаҕа.
– Туох да диэбит иһин, устуоруйаларын көрдөрөр киинэҕэ удаҕаны норуот араастык ылыныан сөп буоллаҕа.
– Оннук буоллаҕа. Ол иһин куттаммыттар. Үс төгүл уларытан киллэрэ сатаабыттар да – кыайбатахтар. Кэнники эмиэ “Холоп. Великолепный век” диэн киинэҕэ эмиэ ыҥыран устубуттара. Дьиэбэр тиийэр курдук, эмиэ билэр дьоммор тиийбитим. Турцияҕа элбэх бэстибээлгэ кыттыбытым, хомуһу олус сэҥээрэллэр, ордук бөрөлүү улуйарбын астыналлар. Улуйдахпына, бары ойон тураллар. Бөрө кинилэргэ тотемнара. Татарстан, Башкирия, Турция омуктара бөрөнү тоҕо эрэ астыналлар.
Төрүт дорҕоонунан кынаттанан
– Былырыыҥҥыттан “УРАН ХААН” диэн төрүт дорҕоон ансаамбылын тэрийэн үлэлэтэ сылдьаҕын.
– Араас омук сирдэрин кэрийэ сылдьан, барыта төрүт тыыннаах үстүрүмүөннэринэн оонньуур норуоттар буоллахтара. Хас эмэ сыл тухары араас үстүрүмүөҥҥэ оонньуур дьону кытта алтыһан кэллэҕим дии. Дойдубар эмиэ бэйэм ырыаларбын тыыннаах төрүт дорҕоонунан доҕуһуоллаппыт киһи диэн санааччыбын. Кэлэ-бара сылдьан, сэмээр мусукааннары көрдүүр этим. Ол сылдьан, Айсены көрсүбүтүм – тута хоһуйар уолу. Миэхэ оннук киһи наада. Былырыыҥҥыттан үлэлээбиппит, биир сыл ааспытын кэннэ, дьэ, дьоммор-сэргэбэр иһитиннэрээри, бу кэнсиэрдээри сылдьабын. Наһаа үчүгэй ырыа-тойук баар, мээнэ кэлбэтэх ырыалар, Үөһэттэн кэлэллэр. Кэнсиэрбэр ансаамбылым таһынан доҕотторум Саарын, Радик Тюлюш, Вова Дормидонтов, үөрэнээччилэрим, хомус уустара кытары тахсан хомус тардыахтара, кыттыахтара.
– Тус олоххор киирдэххэ, олоҕуҥ аргыһын көрсө иликкин быһыылаах?
– Миигин өйдүүр, ылынар киһи көстө илик диэххэ сөп. Кэлэр-барар киһини кытта ыал буолан олорор уустук. Баҕар, бэйэм эйгэм киһитэ өйдүө эбитэ дуу, чэ, билбэтим, сэмээр кэтэһэбин эрэ. Кыыһым ыал буолан, билигин оҕотугар олорор. Сиэннээх олох атын иэйии эбит, эппиэтинэһэ өссө улаатар. Урут “оҕом туһугар” диэн олорбут эбит буоллахпына, билигин сиэним эбилиннэҕэ дии, өссө кэлиэхтэрэ. Кыыһым кыратыгар дьонум көрсөллөр этэ. Кыратыттан суруналыыстыка эйгэтигэр талаһан, оҕо биэриилэригэр уһуллар этэ. Москубаҕа суруналыыстыкаҕа киирэрин киирбитэ эрээри, биир сыл үөрэнэн баран “миэнэ буолбатах” диэн бырахпыта. Уйулҕа идэтигэр үөрэммитэ. Мин суолбунан барбата – бэйэтэ туһунан эйгэлээх, суоллаах киһи.
– Дьиэҕэр-уоккар хайдах хаһаайкаҕыный, астыыргын төһө сөбүлүүгүнүй? Эйиэхэ биирдэ эмэ соҕотохсуйуу диэн баар буолар дуо?
– Минньигэстик аһыырбын олус сөбүлүүбүн. Соҕотох да буоллахпына, уратытык астанан аһыыбын. Биирдэ эмэ соҕотохсуйан, бэйэм бэйэбин иһиллэнэн, уоскуйан, чуумпуран ылабын. Сороҕор чуумпуга олоробун, иһийэбин, толкуйдуубун, айабын. Оннук кэмҥэ ким даҕаны мэһэйдиэ суохтаах. Оччоҕо эрэ иэйии киирэр, туох эрэ айыллан төрөөн тахсар.
– Дьоҥҥо ордук туох хаачыстыбаларын сөбүлүүгүнүй?
– Сахалыы-махалыы, судургу, истиҥ дьону сөбүлүүбүн. Албыны-көлдьүнү, ньыла түһүүнү, ордук санааһыны, кэтэх санаалаах дьону олох ылыммаппын уонна чугаһаппаппын.
– Дьүрүйээнэ, олус сэргэх, истиҥ, аһаҕас кэпсээниҥ иһин махтанабын! Кэнсиэргин долгуйа күүтэбит.
Кэпсэттэ Туйаара СИККИЭР.
