Орто дойдуну оройунан булбут, ийэ сиргэ олорорго анаммыт хас биирдии киһи төрөөбүт дойдулаах, дьонноох-сэргэлээх, аймах-билэ дьонноох, тулалыыр эйгэлээх, айгыр-силик айылҕалаах. Киһи олоҕун тыынын аар силик айылҕа, киҥкиниир киэҥ куйаар киэҥ киэлитин нөҥүө Айыы күүстэрин алтыһыннаран үрдэтии – саха омук үйэттэн үйэни туораабыт үтүө үгэһэ. Бу үгэс сүрүн өйдөбүлэ, сүрүн тутаах хайысхата Ийэ дойдуга бэриниилээх буолуу, атыннык эттэххэ, дойдумсах буолуу буолар. Бу өйдөбүл сахаларга куруутун баар уонна бу буола турар күһэҥэ туллаҥныыр, санаа-оноо хамсыыр быыһык кэмнэргэ сүнньүнү тутарга, санааны бөҕөргөтөргө олус тоҕоостоох.
Хайа да кэмҥэ, хайа да тутулга киһи аймах олоҕун туруга эр киһиттэн быһаччы тутулуктаах. Эр киһи – олорор олохпут хамсаабат акылаата, өһүллүбэт өһүөтэ. Биирдэ бэлэх буолан бэриллибит олоҕун акылаата балаҕан олоҕун курдук төһөнөн бөҕө-таҕа, чиҥ-чаҥ буолар да, соччонон киһи уонна кини дьиэ кэргэнин олоҕо ньир бааччы, дьоһун, толору, дириҥ силистээх-мутуктаах буолар. Чиҥ, хамсаабат, иэрэҥ-саараҥ буолбат акылаакка кэлин төһөнү баҕарар эбэн-сабан, элбэтэн, сааһылаан, дьаарыстаан тугу баҕарар тутан таһаарыахха сөп.
Бу күннэргэ үөһэ этиллибит барытын туоһута буолар СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, СӨ норуодунай артыыһа Алексей Калининскай-Луҥха Өлөксөйө «Баллада о солдатах...» диэн айар киэһэтэ буолан ааста. Кини, сүүһүнэн ырыатыттан сааһылаан-саамылаан, дойдубут туллубат тутаахтарыгар, көһөҥө дьонугар – Ийэ дойдуну көмүскүү сылдьар эр дьоҥҥо, дойдуну көмүскээччилэргэ – анаммыт ырыаларын араас көлүөнэ дьон толоруутугар таһаарда.
Киниэхэ дойдуга бэриниилээх буолуу тиэмэтэ айар-тутар суолун саҕаланыаҕыттан баар буолан бастакы толоруллубут ырыанан Сэмэн Данилов тылыгар суруллубут «Аан дойду – Саһыл Сыһыы» буолла. Дьэ, кырдьыга даҕаны улуу бэйиэппит иитэр-үөрэтэр эйгэҕэ олох анаан курдук суруллубут хоһооно Алексей Кириллович дьүрүлүгэр олус даҕаны тоҕоостоох, хас биирдии тыла тоһоҕо курдук саайыллан киирэр диэн сөҕөҕүн эрэ.
Ырыаны үүнэр көлүөнэбит, Дьокуускайдааҕы педагогическай колледж ыччата, күргүөмүнэн ыллаата. Хуору эдэркээн Юлиан Семёнов салайан ыллатта. Хуор толоруутугар айымньы тылын хас биирдии сүһүөҕэр, дорҕоонугар тиийэ хуор салайааччыта, дирижёра СӨ үөрэҕириитин үтүөлээх үлэһитэ Альбина Афанасьевна Пилецкая күүскэ үлэлэспитэ көстөр. Ханна эрэ чуумпуран, ханна эрэ дьиппинийэн, онтон сыыйа улааттар улаатан ыҥырар, угуйар, уһугуннарар турукка киллэрдилэр. Ол кэнниттэн Михаил Соров «Парадтаан хаамыаҕыҥ» диэн хоһоонугар ырыатын Алексей Кириллович бэйэтэ толордо.
Салгыы Хатастааҕы «Тускул» култуура киинин иһинэн үлэлиир-хамсыыр «Кэрэ Куо» ансаамбыл «Сапун хайатыгар» ырыаны бэрт иэйиилээхтик, киһиэхэ тиийимтиэтик ыллаатылар. Куолаһынан арахсыбыт буолан иэйиини, санаа оонньуутун араас кырааскатын таба тутан ситэрэн-хоторон толоруу дьэ манна баар.
Итиннэ даҕатан эттэххэ, Алексей Кириллович төрөппүт оҕолорун курдук күндүтүк саныыр айымньыларын олох устун айанныыр аартыгар киллэриитигэр, толорооччуга тиэрдиитигэр сүрдээх эппиэтинэстээхтик, толкуйдаан, ырытан, анааран баран биэрэрэ бу тэрээһиҥҥэ дьэҥкэтик көһүннэ. Бу ырыаны хайаан даҕаны бу эрэ толорооччу ыллыахтаах диэн буолбатах, бу ырыа аттанар, айанныыр түгэнигэр хайдах курдук истээччини-көрөөччүнү ыҥырар-угуйар, иитэр-үөрэтэр эйгэҕэ киллэрэр даҕаны соччонон бар дьоҥҥо тарҕанар, ыллыан, толоруон баҕарааччыны элбэтэр. Инньэ гынан бу кэнсиэринэн даҕаны сыаналаан ырытар, ыраҥалыыр буоллахха – эдэрдэр даҕаны бааллар, норуодунай диэн дьоһун ааттаахтар даҕаны бааллар, норуот ылынар, норуот таптыыр бэйэлэрэ ыллыы үөрэммит толорооччулар, эстрада ырыаһыттара уонна да атыттар бааллар.
Ырыа үөскээһинигэр үс өттүттэн – хоһооно, дьүрүлэ, толорооччута – биир санааҕа, биир тыыҥҥа киирии баар буоллаҕына кыайыылаах-хотуулаах, ситиһиилээх буолара өйдөнөр.
Онон ситимнээн Валентина Комиссарова-Күлүмүрэ санаатын болҕойуоҕуҥ.
«Бэҕэһээ, муус устар 11 күнүгэр, Опера, балет тыйаатырын камернай саалатыгар Алексей Калининскай-Луҥха Өлөксөйүн ырыаларынан тэриллибит «Баллада о солдатах...» диэн бэрт иһирэх кэнсиэргэ сырыттым. Бочуоттаах ыалдьыт – Арассыыйа Дьоруойа Филипп Евсеев. Мин тылбар үс ырыа, тылбааспар биир ырыа ылланнылар. Миэннэрин Александр Емельянов-Хотуулаах, Зинаида Колодезникова, көрбөт эдэркээн уол Мичил Моисеев барахсан ыллаатылар. «Танк Алёша» ырыаҕа махтанан буолуо, Дьоруой кэргэниттэн сибэкки дьөрбөтө тутан соһуйдум, үөрдүм. СӨ норуодунай артыыһа Александр Емельянов-Хотуулаах ырыа бөҕөнү толордо, төлөннөөх махталтан ытыс тыаһа хабыллан олорор, «браво!» бөҕөтө!
Луҥха Өлөксөйүн дириҥ хорутуулаах, киэҥ далааһыннаах үлэтин киһи сөҕөр. Кэнсиэргэ чаҕылхай ырыаһыттар ыллаатылар, дьоһуннаах ырыалар дуорайдылар».
Марина Иванова, «Дьүһүй» ырыа түмсүүтүн саҥа тэриллибит хуорун кыттыылааҕа, санаатын бу курдук үллэһиннэ.
«Уһуйааччыбыт Алексей Кириллович «Баллада о солдатах...» айар киэһэтигэр бэйэтэ айбыт, мелодияларын суруйбут элбэх патриотическай ырыата ылланна. Кини бары ырыатын байаанынан доҕуһуоллаан, истиҥ, күүстээх куолаһынан ыллаан дьону астыннарда, дохсун ытыс тыаһа сааланы толордо. Алексей Кириллович 48 сыл устата элбэх да патриотическай ырыаны айбыт эбит! Сахалыы уонна нууччалыы. Бу кэрэ киэһэҕэ А.К. Калининскай-Луҥха Өлөксөйө айар үлэтигэр сүгүрүйэр элбэх киһи муһунна. Кини айбыт ырыаларын хоһооннорун суруйбут Валентина Комиссарова-Күлүмүрэ, Полина Победа, Арчылан кыттыыны ыллылар. Бочуоттаах ыалдьыт буолан Арассыыйа Дьоруойа Филипп Евсеев кэргэнинээн кыттыыны ылбыттара сүргэбитин көтөхтө.
Дьокуускайдааҕы педагогическай колледж эдэр ыччатын хуора үрдүк таһымнаахтык ыллаата. Хатастан, Хаҥалас улууһун Мохсоҕоллооҕуттан вокальнай ансаамбыллар кэрэ ырыалара биэчэри киэргэттилэр.
Биһиги, уһуйааччыбыт салайар «Дьүһүй» хуора, Ксенофонт Уткин-Нүһүлгэн тылыгар «Саргыбыт сайыннын!» ырыаны Александр Емельянов-Хотуулаахтыын уонна ол суостаах сэрии саҕанааҕы ырыаларынан попурри ыллаатыбыт.
Кэнсиэри Евгений Прокопьев иилээн-саҕалаан үрдүк таһымҥа ыытта, бары астынныбыт.
Махтал буоллун уһуйааччыбытыгар – Алексей Кириллович Калининскайга! Баҕарабыт кытаанах доруобуйаны, айар үлэҕэр элбэх ситиһиилэри, олоххор дьолу-соргуну! Мэлдьи үөрэ-көтө, айа-тута сырыт!»
Итиннэ даҕатан эттэххэ Алексей Кириллович ырыа дьоҥҥо тиийимтиэ буоларыгар аныгы технологияны олус таба туһанар, ол курдук хас биирдии нүөмэр биидьийэ, хаартыска матырыйаалынан ситэриллэн-хоторуллан сүрэҕи өрүкүттэ, дууһаны долгутта. Ырыа дьайар күүһүн нөҥүө дойдуга бэриниилээх буоларга, олоххо баар чахчылары баарынан ылынарга иитэр-үөрэтэр тосхоллоох кэнсиэр өссө киэҥ-куоҥ уораҕайдарга, хас эмит сүүһүнэн киһи түмсүүлээх түһүлгэҕэ тахсара буоллар төһөлөөх туһалаах, тоҕоостоох буолуо этэй...
Түмүкпэр уус тыл улуу күүстээх, тыл ол күүһүн дьүрүл дорҕоонунан тупсаран, байытан, өйү-санааны түмэн, сомоҕо күүһү үөскэтэр, ох тыл батас буола кубулуйар айымньытын – Ырыа – дьайар күүһүн таба туһанар ытыктабыллаах Алексей Кирилловичка-Луҥха Өлөксөйүгэр махталбытын тиэрдэбин уонна аар тайҕа харабыла – тиит мас, киһи аймах харысхала – Эр Киһи диэн өйдөбүл тулхадыйбат туоһуларын – Ийэ дойду көмүскээччилэрин, чиргэл тиит курдук эрэллээх дьоммутун – аны даҕаны, кэлэр да кэмнэргэ бу курдук туойа-ыллыы, иитэр-үөрэтэр эйгэни кэҥэтэ-дириҥэтэ сырыт диэн алгыыбыт.
Наталья РУФОВА, СӨ култууратын туйгуна. Дьокуускай, Хатас.
