Татьяна Егоровнаны саха биир ураты суоллаах-иистээх киинэ устааччытын, продюсер, режиссёр быһыытынан билэбит. Олоҕо, айар суолун булуута, Арассыыйаҕа аатырыыта “саха хойут ситэр” диэн өбүгэлэрбит этэллэрин, олохпут Үрдүк Айыылары, өбүгэлэрбитин, чараас эйгэни кытта ыкса алтыһан устарын көрдөрөр курдук. Итиниэхэ саха киһитэ айылҕаттан тобуллаҕас, сатабыллаах өйө, санаабытын ситэн тэйэр ураты майгыта кини олох чыпчаалын дабайарыгар төһүү күүс буолбутун Татьяна кэпсээниттэн истиэҕиҥ.
Хаан хаһан баҕарар күүстээх
– Мин Уус Алдан Майаҕаһыгар төрөөбүтүм. Ийэм Кырылыаптар аҕа уустарыттан төрүттээх. Эһэбин кытта бииргэ төрөөбүттэр бары – сэрии кыттыылаахтара, ыччаттара өрөспүүбүлүкэ араас улууһугар тэнийэн олороллор. Өбүгэлэрбэр биир аатырбыт Суолдьут Онооппур диэн киһилээхпит. Кыылы сонордуурун таһынан, уоруйахтары кытта суоллаан булар дьоҕурдаах эбит. Аны буолбуту, сороҕор киһи үөйбэтэҕин-ахтыбатаҕын кэнниттэн көрөн турбут курдук кэпсиир эбит. Дьон кэлэн, тугу гыналларын сүбэлэтэллэр үһү.
Эбэм аҕатынан баай дьон эбиттэр. Аҕата Жирков диэн тыһыынчанан сүөһүлээх ыал 1-кы Бэрт ууһугар олорбут. Холкуостааһын кэмигэр кулаактаан сүөһүтүн былдьаабыттар, бэйэтин хаайбыттар, оннук сураҕа суох сүтэн хаалбыт. Ол эрээри, дьиэтээҕи атын баайын ылбатахтар. Кулаак удьуора эстиэ диэбиттэрэ, хааммыт күүһүнэн хайа да былааска Жирковтартан төрүттээхтэр син биир тахсан иһэллэр диэн дьон этэр. Чахчы, хайа да былааска үлэлиир-хамсыыр, олоҕу сайыннарар дьон инники сылдьаллар. Сэрии кэмигэр, салайыы мөлтөөн, дьон хоргуйан өлөн барбытыгар ыксаан, эбэбин, кулаак кыыһын, кылгас кэмҥэ атын киһи ананыар диэри, холкуос бэрэссэдээтэлэ оҥоро сылдьыбыттаахтар. Ыарахан кэм этэ, ийэм эбэтэ Мүрүгэ киирэн, кутуйах хасааһын хостоон сиэннэрин аһата сылдьан, аччыга бэрт буолан, кып-кыра сыыры дабайбакка охтон өлбүт. Ийэм 1941 с. төрүүр, ас суоҕуттан кыаммакка, үс сыл сатаан хаампатах. Ол хаан күүһүнэн сэбиэскэй былааска эдьиийим сопхуоска эмиэ биригэдьиирдии сылдьыбыта. Онтон ити былаас эстибитигэр, аны биһиги көлүөнэ тахсан кэлбиппит.
Ийэм, аҕабар эргэ тахсан баран, Тандаҕа тиийэн кылгастык олорбут. Аҕам биир кыыстаах, түөрт уоллаах ыал улахан уоллара. Мин төрүөм иннинэ оһолго түбэһэн өлбүт. Ийэм “ити кэмҥэ аҕаҥ чугас дьонноро ким эрэ оһоллонон, ким эрэ ыалдьан биир-биир өлүтэлээн барбыттара” диирэ. Кини, миигин ыарахан сылдьан, үс киһини көмсүбүт. Онон кэргэнэ өлбүтүн кэннэ, Майаҕаска төннөн кэлбит.
Билигин саныыбын: аҕам тыыннааҕа буоллар, Тандаҕа олоруо этибит, олоҕум олох атын буолуох, Мүрү туһунан тугу да билиэм суоҕа этэ диэн. Дьылҕа Хаан туохха эрэ анаан ыытарыгар олохпут суолун итинник уустугурдан оҥорбута буолуо дуу диэн санаан ылабын.
Дьолун булуута
– Благовещенскайга мединститукка биир кыыстыын бараары бэлэмнэммиппит аҕай. Ону баара, оскуола кэннэ биһиги кылаастан миигин эрэ үөрэххэ ыыппыттара. Атыттары икки сыл сопхуоска үлэлии бараҕыт диэбиттэрэ. Ол кэмҥэ байыаннай таайым кыыһын соҕурууттан Дьокуускайга ыытта. Дьоммут “университекка кыайан киирбэккит, кинилиин медучилищеҕа туттарсыҥ” диэбиттэригэр киирэн, үөрэнэн барбыппыт. Кыһын ханна да сылдьыбаппын, дэриэбинэ оҕото түҥкэтэхпин. Саас ийэм куораты көрдөр диэн, балтыбын ыытта. Кыһыны атаарыыга барбыппыт. Мороженайга уочараттаан турдахпытына, атын кыргыттарым кэллилэр. Кинилэри кытта уолаттар сылдьаллар. Олор көҕүлээн, хаартыскаҕа түстүбүт. “Ат сүүрдүүтүгэр бардыбыт” дииллэр. Мин аккаастыыбын, балтым олох барыахха диэн хаайар. “Барбаппыт, таҥаһыҥ илийбитин уларытыахха” диэн уопсайга бараары, олору кытта тохтобулга диэри бииргэ тиийдибит. Онтон “оптуобуспут кэллэ” дэстилэр, балтым сүүрэн тиийэн киирэн хаалла, хайыахпыный, батыһан киирдэҕим дии. Арай биир саҥалаах баҕайы уол билиэт үллэрэр. Урут билиэт нүөмэрин инники уонна кэнники үстүү сыыппараларын тэҥнээн “дьоллоох” билиэти көрдүүр буоларбыт дии? Икки өттө тэҥ сыыппара “дьол”, биирдии сыыппара араастаннаҕына, “көрсүһүү”, арыта улаханы “арыгылааһын” эҥин дииллэрэ. Ол уол миэхэ “дьол, таптал” диэн икки өттө биир сыыппаралаах билиэти биэрдэ. Наһаа дьиктиргээтим. Аны бу уол билиэт түҥэтэригэр арыгыһыттары күлүү гынар. Маачаха аҕам иһэрин олох сөбүлээбэт этим. Аны оччолорго уолаттар үгүстэрэ кыргыттардыын билсэллэригэр хайдах итирэн баран сылдьыбыттарын кэпсээччилэр. Онон эмиэ бу уолу өссө дьиктиргээтим. Автобус ортотугар кинилэртэн тэйиччи турабын, балтым олорон эрэ үөр да үөр буолар. Мин хайыспатым, ким эрэ кэлэн өр баҕайы көрөн баран ытарҕабын сэрэнэн тыкта. Эргиллибитим – били уолум кэлэн турар. Ис-иһиттэн сырдаабыт, үөрбүт аҕай. Кини билигин да наһаа үөрүнньэҥ, санаабытын барытын кэпсиир, этэр, иһигэр тутан хаатыйалана сылдьыбат. Ат сүүрдүүтүгэр баран уксар, онтон кэлэн сүүйбүтүн миэхэ кэпсиир. Кэргэним Мэхээлэни кытта оннук билсэн турабыт.
Ити 1983 с. сыл ыам ыйыгар 18-пын туоллум. Мэхээлэ артыыс бөҕөтүн, Эдьиий Марыыналааҕы, “Сэргэ” бөлөҕү ыҥыран олус үчүгэйдик ыллыбыт. Сайын холбостубут. Онтон эһиилигэр оруобуна били билсибит күммүтүгэр оҕолоннубут. Үөрэхпин бүтэрэн баран иккиспин оҕолоннум. Уопсайынан, мэдиссиинэҕэ сыл эрэ курдук үлэлээбитим. Кэргэним Хаандыгаҕа милииссийэҕэ үлэҕэ киирбитигэр онно лабораннаан иһэммин, оҕолорбун таһар буолан, тохтообутум. Наһаа аһыныгас, уйан буолан, ыалдьар дьону кытта сатаан үлэлээбэппин билбитим.
Айылҕатын арыллыыта
– “Отох киһи отутугар диэри улаатар” дииллэр, мин наһаа кыра, хатыҥыр этим. Эргэ тахсарбар Мэхээлэ биир төбө улахан этэ, ону ситэн куоппутум. Онтон өйбөр-санаабар улахан уларыйыым 33-пэр, эһэм өлбүтүгэр, тахсыбыта. Москубаҕа олорорбут, “көмө кэлимэ, оҕолоргун көр” диэннэр барбатаҕым. Арай үс күн эһэбин түһүүбүн. Наар биир түүл: эп-эдэр, уп-уһун, сэрииттэн илдьэ кэлбит синиэлин кэтэ сылдьар, саҥа бартыбыаллаах, таҥастаах, улахан хоско киирэн тугу эрэ көрдүүр. Ыйытыахпын баҕарабын да, өлбүтэ диэн уһуктан кэлэбин. Үһүс түүммэр дьэ “эһээ, тугу көрдүүгүн?” диэтим. “Ээ, чыычаах эйигин” диэтэ. Хааман кэллэ, куустустубут. “Эрэйдэнним кыайан барбаккабын” диир. Ол кууһан туран, туман буолан сүттэ, онтон ыла түүлбэр киирбэт. Итинтэн бэттэх киһи өйдөөбөт туох эрэ чараас эйгэни кытта ситимнээх түгэннэр кэлэр буолбуттара.
Арылларбар ыллыыр дьикти турукка киирбитим. Ис-испиттэн ис хоһооно, ритмэ эҥинэ суох духуобунай ырыа кэлэр. Ыллаатахпына, турукка киирбит курдук, уоскуйан хаалабын.
– Урут ыллыырыҥ дуо?
– Суох, эмискэ “Хара кыталык” арамааҥҥа кыыс хос куоластанарын курдук, ис куолаһым аһыллан ыллыыр буолбутум. Дьиэбэр ыллыы-ыллыы төттөрү-таары хаамабын, санаам хаамтахпына кэлэр. Кыргыттарбар, сиэннэрбэр анаан ырыа килииптэрин устуохпун баҕардым. Устуудьуйалары кэрийэн уһултардым, арай видеорядым суох. Устар дьону көрдөөтүм, онно киинэбит технологията манна сайда илик. ВГИК-ккэ саха устудьуоннара тоҕо эрэ суохтар. Билигин биллэр оҕолор бары Питергэ үөрэнэллэрэ. Ол иһин Питер үчүгэй дуу диэммин “Ленфильмҥэ” тиийэн биир устуудьуйаны кытта үлэлэстим. Олор мин “итинник, маннык оҥоруҥ, ити мин култуурунай кодтарым” диирбин өйдөөбөттөр. Кинилэр өйдүүллэринэн, килиипкэ микрофоҥҥа ыллыыгын, эҥин араастаан туттаҕын-хаптаҕын, оттон кэннигэр үҥкүүлүүллэр. Оттон мин сахалыы ырыаларбын киинэ курдук көрдөрөбүн. Онон үлэлэһэн иһэн, аны Саха сиригэр оҥорууһубун диэн, эбэлээх эһэм ыһыахха билсэллэрин, эһэм эбэбин сөбүлээн, кэргэн кэпсэтэ кэлэрин, холбоһоллорун, эһэм кэргэнин сүктэн барарын “Кыыс Амма” диэн клиппэр көрдөрбүтүм. “Туллукка” бастакы сиэним туллукчаан кэлээри сылдьар. Ол иһин кып-кыра туллук кэлэн тымныыны, хаары уулларан сааһы аҕалар диэн идиэйэлээн оҥорбутум. Оҥорор дьонум идиэйэбин өйдөөбөт буолан, барытын бэйэм оҥоробун. Оннук эрэйдэнэн, хас да килииби уһуллум. Киинэни хайдах оҥороллорун иһиттэн өйдөөтүм, продюсер, режиссёр талааннаах эбиппин диэн санаам бөҕөргөөтө.
Киинэлэрин устуута
– Ол сылдьан, кылгас киинэлэри оҥоруохха сөп эбит диэн санаан, Иннокентий Аммосовтыын “Алаас” диэн кылгас киинэни уһуллубут. “Алааска” эр киһи олоҕун устун баран иһэн, халтай хаамымаары, таптал, дьол уйатын – алааһы көрдүүр. Алаас, балаҕан – кыыс сиимбэлэ, эйгэтэ. Биир алааска баар кыыһы сөбүлүү көрөн, манна букатынныы хаалар.
Онтон “Таҥ хатыытыгар” киирдим. Идиэйэтэ эрдэттэн испэр үөскээн сылдьар, тыытар, тахсыан баҕарар. Ону уһатан, ыалдьыахча буоллум. “Этитэри оҥорботоххо, куһаҕан” диэн оҕо эрдэхпиттэн истэрим. Оҥорорбор Киһилээх хайатын баран көрүөхпүн баҕарабын. Аан дойдуга күн тахсар сирэ – Саха сирэ, онно туох эрэ баар буолуохтаах диибин. Оччолорго Киһилээҕи ким да кэпсээбэт кистэлэҥин курдуга, ким да бара илигэ. Кыыһым сыбаайбатын кэнниттэн турфирманы буллубут, балар бэс ыйыгар, от ыйыгар бара сатаабыттар да, кыайан барбакка, хаалан иһэллэр эбит. Ыксаан, көрбүөччүттэн ыйыппыттарын “биир дьахтар барсыахтаах, Киһилээх хайа оччоҕо арыллыа” диэбит. Мин эрийбиппэр үөрдүлэр. Табыллан бардыбыт. Айаннаан истэхпитинэ, олус кэрэ айылҕа арыллар, хомуһунум барыта уһугунна. Наһаа үчүгэйдик көрүстүлэр. Сирдьит биэрдилэр. Үөһэ тахсар олус ыарахан, оттон үөһэ олус дьикти настарыанньа кэлэр. Олох көтүөххүн баҕараҕын – кынатыҥ суох. Уоллаах кыыс, олорор эр киһи, үҥэ турар дьахтар, сахалар күнү көрсөөрү кэтэһэн турар курдук таастары түһэрдим.
Кэлэн устар бөлөхпөр хаартыскаларбын көрдөрдүм. “Былыр саха цивилизацията мантан саҕаланан аан дойдуну сайыннаран баран эстибитэ, ол иһин манна кэлбиппит, билигин эмиэ күн тахсыытын кэтэһэн олоробут, күммүт сахаларга тахсыаҕа, оччоҕо цивилизация төннүөҕэ, сайдыаҕа, күүһүрүөҕэ” диэн идиэйэлээхпин. Киинэбэр ойуу хайдаҕын кэпсиибин, худуоһунньугум уруһуйдуур. Ону эпэрээтэрим көрөн “бу Дуулаҕа Дьуһаал диэн ыллыыр киһи олорор” диэтэ. Кинини ыҥырдыбыт. Тыйаатыртан бухатыыр таҥаһын уларыстыбыт. Икки миэтэрэлээх “быраабылата суох охсуһуу” уолаттарын таҥыннаран уһуллубут. 10 күнүнэн бүтэрдибит. Киинэ идиэйэтинэн, уот үс таһымҥа баар. Биир аан дойдуга тыгар күммүт, иккис алаһа дьиэбит уота, бу барыта умуллар, онон дьон иһигэр утум быатын төрдүгэр хаалбыттарын харыстаан, эрэллэрэ баар уоттаах дьон күнү көрсөн, таастан тиллэн кэлэллэр. Ол саҕана 3Д сайда илик, ол иһин таас дьоно тиллэрин оҥортороору, Тимур Бекмамбетовтаахха эҥин барабын. Сыаналара олус ыарахан, ол иһин онно-манна оҥоттордум. Күн киирэрин үөһэттэн устан үчүгэйдик көрдөрөөрү, Алтаайга баран уһуллум.
Өрөгөй чыпчаалыгар
– Мин барыта 5 килиип, икки кылгас уонна икки уһун киинэлээхпин. “Кини кыыһа” диэн улахан киинэм эмискэ аатырбытыгар, бэйэбит да соһуйбуппут. Билигин санаатахха, ити киинэҕэ баар иэйээн (чувство) дьон аайы баарын иһин өйдүүллэр. Иккиһэ – атын дьон өйдөөбөт култуурунай кода баара “ити тугу гынна, тугу эттэ” диэн атын дьону интэриэһиргэтэр. Сахалар итиннэ саҥаны көрбөттөр, “ээ, оттон дэрэбинэ олоҕо буолбат дуо?” дииллэр. Аны оҕо олоҕо көстөр, киһи барыта оҕо буола сылдьан өйдөөн хаалбыт саамай үчүгэй түгэннэрдээх. Итини барыта таҥыллыбытын өйдөөбүттэрэ быһыылааҕа. Аны бэстибээллэри сөпкө талыахтааххын. Кинематографистар биирдэр курдук эрээри, күүскэ арахсаллар. “Кинотавр” – харчы оҥорор маассабай киинэлэр. Миэнэ үгэһи тутуһан баран иһэринэн 2016 с. Выборг куоракка буолбут М.Таривердиев, М.Хуциев, С.Кулиш тэрийбит “Окно в Европу” диэн ааттаах-суоллаах киинэ бэстибээлин талбытым. Ыһыахха кэлээри ыксыы сылдьан, киинэбин постпродакшенын оҥорбут дьон “ВГИК-гы саҥа бүтэрбит Ваня диэн уоллаахпытыгар биэр, бэстибээлгэ сүүрдүн” диэбиттэригэр биэрдим. “Окно в Европу” тиийбитигэр бастаан “саха киинэлэрин билэбит, ылбаппыт” диэн бырагыраама дириэктэрэ дьахтар аккаастаабыт. Нэһиилэ тылларыгар киллэрэн, көрөн баран сөбүлээбит. Онтон бэстибээл бэрэсидьиэнэ Медведев диэн уруккута Госкино тойоно көрөн баран көҥүллээтэ. Тиийбитим барыта биллиилээх дьон сылдьаллар. Биирдэ Ванябыныын кафеҕа киирбиппит, киинэ биллэр кириитигэ Разлогов муннукка тугу эрэ суруйа олорор. Уолбар баран “киинэбитигэр ыҥыр” диибин. “Кэлин” диэтэ. Кырдьык, киэһэ лиипкэ көрсөн ыҥырбыт. Ону Разлогов ити кэмҥэ Таривердиев үбүлүөйүгэр барабын диэбит. Ол эрээри,“ити киинэни истибитим, кэлэ сатыам” диэбит.
Киинэ көрдөрүүтүгэр кэпсии туран көрөбүн – Разлогов суох. Хомойдум, онтон ааппын Светлана Эверестова диэбиттэрин көннөрө эҥин турдахпына, киирэн кэллэ. Мин олох көнө түстүм уонна бу киинэҕэ туох санаабын киллэрбиппин барытын кэпсээтим. Киинэ саҕаланна, 4 кондиционер үлэлиир, киинэм чыычааҕын саҥатын эҥин иһитиннэрбэт. Онтон ньиэрбинэйдээн тахсан, хоспор баран олордум. Киинэ бүтүүтэ уолбун ыыттым, “мин барбаппын” диэтим. Арай киһим кып-кыһыл буолан кэллэ. “Үчүгэй уонна куһаҕан сонуннаахпын” диэтэ. Куһаҕана диэн – кондиционер иһитиннэрбэт, субтитрдара кыралар диэбиттэр. Үчүгэйэ – сибэкки бөҕөтүн биэрбиттэр, дьахталлар уолбун дэлби сыллаабыттар, режиссёру тоҕо суоҕуй диэн ыйыппыттар. Сабыллыытыгар тугу да ылбаппыт диэн паарка көрө бардыбыт. Дэлби сылайан, 4 чааска кэлэн сыттахпына, уолум “үчүгэйдик таҥнан барар үһүбүт” диэтэ.
Бастакы бирииһи кириитиктэр биэрэллэр. Онно миигин ааттаатылар. Наһаа үөрэн, сүүрэн таҕыстым. “Уоскуйдум, бүттэ” диэн олордохпуна, өссө биир жюри чилиэнэ тахсан “за глубину, чистоту” диэн бириэмийэ биэрдэ. Онтон “Гран при” диэн миигин ааттаатылар, олох сүрэҕим уһулу ойон тахса сыста. Тугу эппиппин соччо өйдөөбөппүн, кэлин видеоны көрөн эрэ билбитим. Сөлүүт ыттылар, пресса бөҕө төгүрүйдэ. Сарсыныгар туох баар телеканалга барытыгар баарбын, биллиилээх буолан уһугуннум. Онтон ыла наар “Якутский феномен” диир буоллулар. Онон саха киинэтигэр болҕомто уурар буолбуттарыгар, онно суолу тэлбиппинэн киэн туттабын.
– Айар үлэҕэр салгыы туох былааннааххыный?
– Ковидка күүскэ ыалдьан, олус өр тыыным хаайтара, сүрэҕим 28-35-тэ тэбэр буола сылдьыбыта. Анараа дойдуну өҥөйөн ылбытым эрээри, ылбатылар, эмиэ тугу эмэ оҥоруохтааҕым буолуо. Ол кэнниттэн уста иликпин. Тула куһаҕан буоллаҕына, киһи үлэлиэх настарыанньата кэлбэт. Үлэлиэхпин баҕарабын, атын көрүҥү көрдүү сылдьабын. Испэр идиэйэм элбэх. Тугу да гыммакка сылдьар кыаҕым суох.
Владимир Степанов кэпсэттэ.
