Эстрадабыт тыйаатыра кэнники сылларга кэнсиэрдэрин таһынан ырыалаах мюзикллары, испэктээктэри туруорар. Көрөөччүлэр ону олус сэҥээрэ ылыммыппыт. Бу сырыыга таптыыр ырыаһыппыт, СӨ үтүөлээх артыыһа Байбал Сэмэнэп соторутааҕыта Москубатааҕы муусука-дыраама тыйаатырыгар “Рубеж героев” диэн испэктээккэ саха саллаатын оруолун оонньообутун истибиккит буолуо.
Москубалар бу испэктээги харах уута суох көрбөттөр. Кыайыы 80 сылын көрсө, муус устар 30 уонна ыам ыйын 1 күннэригэр Москубатааҕы “Поколение” тыйаатыр испэктээгин Дьокуускайга Пушкин аатынан Нуучча драмтыйаатырыгар көрдөрүөхтээх.
Дьиҥ олохтон ылыллыбыт испэктээк
Аҕа дойду сэриитигэр Саха сириттэн хас эмэ тыһыынчанан саллаат олоҕун толук уурбута. Олортон Өймөкөөнтөн төрүттээх биир дойдулаахпыт туһунан 1944 сыллаахха Румыния сиригэр буолбут ыар кыргыһыыттан соҕотох ордубут Василь Быков “Третья ракета” сэһэнигэр суруйан хаалларбыт. Онно өстөөх төгүрүктээһинигэр түбэһэн, тэҥэ суох киирсиигэ сэриилэспиттэрэ кэпсэнэр.
Василь Быков сэһэнигэр кинини “Поповунан” суруйбут. Оттон бэйэтин “Лозняк” диэн киһинэн көрдөрбүт. Ол аата, сэһэҥҥэ барыларын ааттара, араспаанньалара уларыйбыт буолуон сөп. Киинэҕэ эмиэ уларыйбыта өйдөнөр. Онон бу саха саллаатын аата-суола өссө да чуолкай биллэ илик буолуон сөп. Өймөкөөннөр бэйэлэрэ эппиттэринэн, кинилэртэн Попов да, Петров да диэн киһи сэриигэ барбатах үһү. Бу кыргыһыыга илэ сэриилэспит, кэлин сэһэни суруйбут Василь Быков бу олохтон барбыта ырааппыт. Баҕар, ханна эрэ бииргэ сэриилэспит дьонун дьиҥнээх ааттарын-суолларын суруйан хаалларбыта баара буолуо. Ол гынан баран сэһэҥҥэ “Якут из Оймякона” диэн суруллар. Ол аата, бу саха уола, чахчы, Өймөкөөн улууһуттан тиийбит саллаат буолуон сөп.
Бу сэһэҥҥэ олоҕуран 1968 сыллаахха “Мосфильмнар” “Третья ракета” диэн киинэ устубуттар. Киинэ сынаарыйын Василь Быков бэйэтэ суруйбут. Киинэҕэ саха уола аны Петров диэн уларыйбыт. Ол киинэҕэ саха саллаатын оруолугар мантан Ньурба тыйаатырын артыыһа Спартак Федотов оонньообут. Онтон бу хойут Москубатааҕы “Поколение” драмтыйаатыр бу киинэҕэ олоҕуран “Рубеж героев” диэн испэктээги туруорбут. Испэктээк сыл аайы олунньу 23 күнүгэр уонна Кыайыы күнүгэр толору саалаҕа көрдөрүллэр. Испэктээккэ саха уолун хара бараан сирэйдээх нуучча уола оонньуур. Суруйааччы дьиҥнээхтик буолбуту сэһэргээбит. Ол Румыния сиригэр төгүрүктээһиҥҥэ түбэспиттэрин, ыар кыргыһыыга сылдьыбыттарын, онно доҕотторо бары өстөөҕү утары хорсуннук киирсэн өлбүттэрин, кини эрэ соҕотоҕун ордубутун хайдах баарынан суруйдаҕа. Москуба атын драмтыйаатырын испэктээгэр Василь Быков сэһэнигэр уонна “Третья ракета” киинэҕэ олоҕуран эмиэ маннык ааттаах испэктээги туруорбуттар.
Испэктээккэ сиэттэрэн идиэйэ киирэр
Кыайыы 80 сылын көрсө, Юрий Платонов аатынан Эстрада тыйаатырын салайааччыта Татьяна ЧАРАНСКАЯ хаста да баран кэпсэтэн, саха саллаатын оруолугар Байбал Сэмэнэби киллэртэрбит. Ол туһунан маннык кэпсиир:
– 2021 с. уоппускабар Москубаҕа баран сылдьан драмтыйаатырга “Рубеж героев” диэн испэктээккэ сылдьыбытым. Көрүөм иннинэ саха уола баар диэн билбэт да этим. Нууччалыы мөлтөхтүк саҥарар биир уол баар. Онтон эмискэ онно оонньуу сылдьар Люся кыыс Попову “Попов, куда отправить запрос?” диэн ыйыппытыгар: “Лууса, пиши, Якутия район Оймякон...” диэбитигэр биирдэ “бабат” дии түстүм. Дьэ, онтон хараҕым кэҥээн, испэктээкпин болҕойон көрдүм. Харахпар тута бу саха уолун оруолугар тоҕо эрэ Байбал Сэмэнэп сирэйэ көстөн кэллэ. “Манна Байбал оонньуура буоллар, бэрт да буолуо этэ, өссө итиннэ саха ырыатын киллэрэн биэрбиттэрэ буоллар, киэргэтиэ да эбит” диэн саныы олоробун. Попову хара бараан дьүһүннээх нуучча уола оонньуур, саха киһитин көрдөрөр буолан, нууччалыы куһаҕаннык саҥарар киһи гынан көрдөрөллөр. Оччолорго, чахчы, оннук буоллаҕа, мантан тыа дьоно сэриилэһэ бардахтара дии. Араас омук дьоно биир окуопа иһигэр түбэһэн, ким хайдах сэриигэ кэлбитин кэпсэтэллэр. Ол саха уола Попов хамандыыр Желтых уҥа илиитэ эбит. Кэпсэтии кэмигэр хамандыыр Желтых бу иннинэ кыргыһыыга Попов хайдах курдук мындыр толкуйа, хорсуна кинилэри быыһаабытын кэпсиир. Попов өстөөхтөрү хас да туочукаттан сүүрэ сылдьан бүлүмүөтүнэн ытыалаан элбэх киһини охторбут. Оттон бу кыргыһыыга хамандыыра өлбүтүн кэннэ хамаанданы “уҥа илиитигэр”, саха уолугар, сүктэрэллэр. Кини наводчик эбит. Бүтэһигэр бу уолаттар барахсаттар бары ол кыргыһыы толоонугар сырдык тыыннара быстаахтыыр. Соҕотох Лозняк ордор. Бука, бу ордубут киһи сэһэн суруйан хаалларбыт быһыылаах. Киһи уйадыйан, харах уута суох көрбөт. Сыл аайы Сэбиэскэй аармыйа уонна Кыайыы күнүгэр көрдөрөллөр эбит. Мин испэктээк кэннэ сыана кэтэҕэр тиийэн уолаттары кытта билистим, Саха сириттэн сылдьарбын эттим. Онно Саха сиригэр үөрэммит, Абыйга олоро сылдьыбыт Александр Трубин диэн нуучча уола Лознягы оонньуур. Оттон саха уолун Александр Манохин диэн эдэркээн нуучча уола оонньуур. Онон артыыстары кытта үөрэ-көтө кэпсэттибит.
Кэпсэтии, сөбүлэһии түгэннэриттэн
Испэктээги туруорбут режиссёр Руслан Киршины кытта билсэн баран, Чаранская Аҕа дойду Улуу сэриитигэр саха буойуннара олохторун толук уурбуттарын туһунан кэпсээбит. Татьяна Чаранская манан эрэ сөп буолбатах, икки-үс хонон баран, бириэмэ анатан бу драмтыйаатыр салайааччытын кытта көрсөн, испэктээккэ саха уолун оруолугар Байбалы оонньоторго кэпсэппит. Биллэн турар, салайааччы тута сөбүлэҥин биэрбэтэх. Кэпсэтии үс сылы быһа ылбат-биэрбэт икки ардынан “ыйанан” турбут. Оттон былырыын Татьяна Чаранская Москубаҕа сылдьар кэмигэр туох да сэрэтиитэ суох тыйаатыр салайааччытыгар киирэн кэлбит. Хайыы үйэ хаһыс да сылын көрдөрүллэ сылдьар испэктээккэ уларытыы киллэрэ охсуохтарын баҕарбаттара өйдөнөр. Ол гынан баран “Кыайыы 80 сылын көрсө, сэрии толоонугар охтубут саха буойуннарын чиэстээн туран испэктээккэ дьиҥнээх саха артыыһын оонньотуохха” диэн эппит. Хата, биһиги дьолбутугар, сөбүлэҥин биэрбит.
“Сэтинньи ыйга москубалар бэйэлэрэ эрийэн: “Испэктээккэ эһиги артыыскыт оонньуурун сөбүлэһэбит, премьера олунньу 23 күнүгэр буолар, онон нэдиэлэ иннинэ кэлээриҥ”, – диэтилэр. Атын тыйаатыр артыыһа испэктээккэ туораттан киирэн хаалара тыйаатыр устуоруйатыгар суоҕун кэриэтэ. Буолаары буолан, олох атын эрэгийиэн артыыһа. Бэл, Дьокуускайга да маннык көстүү сэдэх. Киинэҕэ оннук буолар, араас сиртэн артыыстары ыҥыртыыллар, оттон испэктээккэ сэдэх. Олоҕун толук уурбут, Өймөкөөнтөн төрүттээх Попов диэн саха буойунунан сирэйдээн, Аҕа дойду Улуу сэриитигэр кыттыбыт саха саллааттарын чиэстээн туран, биһиги эмиэ кыттыахтаахпыт диэн санаа баһыйбыта”, – диэн Татьяна Чаранская санаатын үллэстэр.
Чахчы да, санаан көрдөххө, кини алҕас бу испэктээги түбэһэ көрбөтөҕө, манна Байбал Сэмэнэби оонньотор туһунан кэпсэтиини ыыппатаҕа буоллар, маннык испэктээк баарын да туһунан билиэ суох этибит. Попов, кимэ-туга биллибэт оччотооҕу буойун да буоллар, сэһэҥҥэ киириэр диэри хорсуннук сэриилэспит саллаат буоллаҕа.
Байбалы москубалар тута ылыммыттар
Бу кэпсэтии кэннэ москубалар тута сынаарыйы, устууну бүүс-бүтүннүү ыыппыттар. Инньэ гынан Байбал бэйэтин тыйаатырыгар саҥарыахтаах тылын-өһүн бэлэмнэнэн киирэн барар. Режиссёру, артыыстары кытта төлөпүөнүнэн сибээстэһэллэр, кэпсэтэллэр. Дьэ уонна олунньу ыйга тиийбиттэр. Биир дойдулаахпыт Александр Трубин көмөтүнэн эбитэ дуу, Саха сириттэн тиийбит дэлэгээссийэни олус истиҥник көрсөллөр.
Байбалы тыйаатыр олус үчүгэйдик көрсөн, көмөлөһөн оруолугар олус бэркэ киллэрэн кэбиһэллэр. Сүрүнэ диэн, Байбал хара аантан табыллан оонньоон тута режиссёрга, артыыстарга бэйэтин ылыннарар, сөбүлэтэр. Татьяна Николаевна туруорсан, испэктээккэ саха саллаата (Байбал), ахтылҕанын таһааран, бэйэтин төрөөбүт тылынан ыллыырын курдук киллэртэрэр. Байбалбыт ыллаабытыгар бары айахтарын эрэ атан кэбиһэллэр.
Дьиҥэ, Байбал маннааҕы да драмтыйаатыр испэктээгэр хаһан да оонньооботох ырыаһыт буоллаҕа. Арай бэйэтин тыйаатырыгар “Киристэпиэр”, “Ааттаах киһи Арбита” диэн муусуканан испэктээктэргэ сүрүн оруоллары оонньоон турардаах.
“Премьера буолуон биир күн иннинэ “прогон” буолбутугар тыйаатыр үтүөлээх артыыстара, үлэһиттэрэ бука бары саалаҕа киирэн көрбүттэрэ. Дьэ, онно кытаанах сыанабылы, тургутууну ааспыппыт. Онно Байбалбыт хайдах курдук ылыннарыылаахтык оонньообутун, өссө ыллаабытын көрбүккүт буоллар... Боруоста үчүгэйдик оонньообута. Испэктээк кэннэ Арассыыйа үтүөлээх артыыһа Байбалга кэлэн илиитин биэрдэ уонна: “Верю! Молодец, как вы душевно поете”, – диэтэ. Сарсыныгар премьераҕа тобус-толору киһи кэллэ. Билиэт эрдэттэн атыыланан бүтэр эбит. Биир дойдулаахтарбыт уончалар эрэ. Бары – москубалар. Испэктээк бүппүтүн кэннэ, бары атахтарыгар туран таһыннылар, “бис, браво” бөҕө түһэрбиттэрэ. Көрөөччүлэр улахан да дьон, оҕолор да Байбалга чугаһаан: “Как вы хорошо сыграли, как вы хорошо поете”, – диэн эҕэрдэлэрин эппиттэрэ уонна хаартыскаҕа түспүттэрэ”, – диэн Татьяна Николаевна москубалар уолбут оонньууруттан хайдах курдук астыммыттарын киэн туттан кэпсиир.
Сэриилээх оонньуур үөрүйэхтээх
Эстрада тыйаатырын салайааччыта Татьяна Николаевна анарааҥҥылар сөбүлэҥнэрин ылан баран, тута Байбалга: “Москубалар сөбүлэҥнэрин биэрдилэр, онон эн хайаан даҕаны ол испэхтээккэ оонньуохтааххын!” – диэн мас-таас курдук этэн кэбиспит.
“Тоҕо ала-чуо мин эрэ баран оонньуохтаахпыный, драм артыыһа буолбатахпын, кыайыам суоҕа”, – диэн бастаан батынан көрбүтүм. Кинилэр эйигин эрэ киллэрэргэ сөбүлэстилэр диэн иннин биэрбэтэҕэ. “Чэ сөп” диэн сөбүлэстим. Сынаарый быһыытынан манна тугу саҥарыахтаахпын бэлэмнэммитим. Оруолум – олус хорсун, мындыр толкуйдаах, кэннинэн кэхтибэт, кыргыһыы кэмигэр хамандыыра өлбүтүн кэннэ хамаанданы бэйэтигэр ылбыт киһи эбит. Аны элбэх кэпсэтэр тыллаах эбит, “нууччалыы мөлтөхтүк саҥарыахтаахпын, ыраастык саҥарыа суохтаахпын” диэн. Тиийбиппит кэннэ, анараалар бары үөрэ-көтө көрсүбүттэрэ. Тута боруобаланан, оонньоон барбыппыт. Бары идэтийбит артыыстар буолан, миэхэ тылбын умуннахпына дуу, сыыһа хамсаннахпына дуу тута күүс-көмө буолаллар. “Наһаа долгуйума, санааҕын түһэримэ, тылгын умнан кэбистэххинэ, бэйэҥ тылгынан тугу баҕарар саҥараар, онто өссө үчүгэй буолуо”, – дииллэр, бииргэ оонньуур уолаттарым. Онон олус табыгастаах этэ. Испэктээккэ ырыа киллэрэн биэрбиппит. Кинилэргэ саха киһитэ кэлэн оонньуура, өссө ыллаабыта диэн суох буоллаҕа. Ол иһин олус интэриэһинэй этэ. Биэс эрэ күн бэлэмнэммитим. “Прогоннуурбутугар” саалаҕа олус элбэх кырдьаҕас, үтүөлээх артыыс бөҕө баара. Олор сыанабылларыттан долгуйбутум. Хата, биир киһи кэлэн: “Я верю!” диэн астыммытын биллэрбитигэр хайдах эрэ тутум үрдүү түспүтүм. Дьокуускайга даҕаны драмиспэктээккэ хаһан да оонньооботох киһи буоллаҕым. Буолаары буолан, Москуба курдук улахан куорат тыйаатырын сыанатыгар. Олус долгутуулаах этэ. Хамсаныылаах хартыына буолан, хата, били, оҕо сылдьан урут уолаттар бары окуопа хастан эҥин, мас аптамаат тутан, ыһыытаан-хаһыытаан, сэриилэһэ оонньоон кэллэхпит дии. Онон оонньуурга хайдах эрэ урукку оҕо сааспар түһэн ылбытым. Урут оскуолаҕа сылдьан сыаҥкаларга эҥин син оонньуур этим ээ. Өссө биир кэмҥэ драмартыыс буолуохпун баҕарталаан ылбыттаахпын”, – диэн саха саллаатын оруолун оонньообут Байбал Сэмэнэп кэпсиир.
Уолбут бу испэктээккэ сэриигэ хорсуннук охтубут саха саллаатын уобараһын бар дьонугар көрдөрөөрү долгуйа сылдьар. Москуба артыыстара Байбалы өйөөн, анаан-минээн саха дьонугар испэктээктэрин көрдөрө кэлэллэр. Сахабыт дьоно, тыйаатыры сөбүлээччилэр, Улуу Кыайыыбытын уһансыбыт уонна билиҥҥи анал байыаннай дьайыыга сылдьар хорсун-хоодуот саха саллааттарын үйэтитэр испэктээги астына-дуоһуйа кэлэн көрүөххүт диэн эрэнэбит.
Туйаара СИККИЭР.
