Нерюнгрины сахалыы тыыннаан

Хомсомуол Бүтүн Сойуустааҕы тутуутун туоһута – Нерюнгри куорат – төрүттэм­ми­тэ быйыл 50 сыла. Манна олохторун күүрээннээх кэмин, эдэр саастарын эрчимин, сүрэхтэрин сылааһын анаабыт оччотооҕу ыччаттан биирдэстэрэ, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, норуот маастара, көҥүл худуоһунньук, “Нерюнгри куорат бастакы тутааччыта” бэлиэлээх Борис Егорович Корнилов буолар.

Борис Егорович эһэтэ Өлүөхүмэ Абаҕатын чугастааҕы дэриэбинэлэригэр миэлиҥсэ тутар биллэр уус эбитэ үһү. Ол удьуор уус идэтэ Бориска бэриллэн, уол кыратыттан уруһуйдуур, уһанар буолбут. Намнааҕы педучилищены бүтэрэн, 1976 сыллаахха Нерюнгри куоракка уруһуй, чэрчиэнньэ учууталынан ананан тиийбитэ. Онтон ыла Борис Егорович куорат тас көстүүтүгэр, сахалыы тыыннанарыгар 40 тахса сыл айымньылаах үлэтин анаата.

Бастаан тиийбиппэр, дьон өссө да балааккаҕа олороллоро. Анныгар хаптаһын муоста тэлгииллэрэ, үрдүнэн армейскай балаакканы тардаллара, ортотугар тимир оһох турара. Дьэ уонна уочаратынан оһоҕу манаан, дьуһуурустубалыыллара. Саатар, олус тымныы кыһын турбута. Кэлин, водохранилище оҥорбуттарын кэннэ, арыый сылыйбыта.

“Дьону балааккаҕа олордоҕут!” диэн үөһээ салалтаттан сэмэлэннэллэр да хайыахтарай? Кыбартыыра суох буоллаҕа. Уопсай, дьиэ-уот боппуруоһа олус кытаанах этэ. Сулумах дьон кэлиэхтэрэ диэбиттэрэ, дьон дьиэнэн көһөн кэлэллэрэ. Бэйэлэрэ быстах “самострой” дьиэ тутталлара. Түөрт хостоох кыбартыыраны түөрт ыалга биэрэллэрэ. Биирдии орон тиксэрэ, онно ийэлэрэ-аҕалара, оҕолоро буолан утуйаллара.

Мин 1-кы №-дээх оскуолаҕа анаммытым. Олорор сирим суох буолан, буҕалтыарыйа хоһугар хоно сылдьыбытым. Дириэктэрим – баата, саабыһым баайка суорҕан биэрбиттэрин остуолга тэлгэтэн утуйарым. Атын учууталлар олоппостору холбоон утуйан тураллара. Үлэбиттэн бүттэхпинэ, мэ­һэй­дээмээри, тайҕаҕа отоннуу-сугуннуу барарым. Бастаан оннук этэ. Сыыйа куорат тутуллан, кэҥээн, олох оннун булан барбыта.

4 симиэнэнэн

Оскуолабыт, дьиэтэ тутулла илигинэ, 4 симиэнэнэн үлэ­лиирэ. Бүтэһик симиэнэ киэһэ 10 чаас ааһыыта бүтэрэ! Педучилищеттан 5 буолан тиийбиппит да, атыттар тулуйбакка куоппуттара. Сойуус таһымнаах тэрилтэлэр эрэ уопсайдаахтара. Ону дириэктэрбит “учууталларбытын олордуҥ” диэн, тэрилтэ салайааччыларыттан куойка-миэстэ көрдүүрэ. Мин сайын кэлиэхпиттэн түөрт ый устата ускул-тэскил сылдьан баран, сэтинньигэ биирдэ уопсайга киирбитим. Оскуола ситэриитин-хоторуутун, ис бараанын барытын бэйэм тутан-хабан оҥорсубутум.

Үксэ нуучча, украинец, татаар, башкир оҕолоро үөрэ­нэллэрэ. Атын омук оҕолорун үөрэтэр уустук да буоллар, оҕолору кытта үлэлиири сөбү­лүүрүм. Оҕолор Саха сирин билбэт, Дьокуускайга да сылдьыбатах этилэр. Ону “Саха сирэ, саха дьоно маннык олороллор” диэн билиһиннэрэ, сири-дойдуну көрдөрө каникул кэмигэр Сунтаарга тиийэ илдьэ сылдьыбытым. Элгээйитээҕи Айылҕа түмэлин, Тойбохой Ботаническай саадын кэрэхсии көрбүттэрэ.

Ускуустуба оскуолата тэриллибитэ. Ол иһинэн муусука, уус-уран кылаастар арыллыбыттара. Куорат үөрэҕин управлениета уонна хас да тэрилтэ буолан, биир тэрилтэҕэ дьиэлэнэрбит. Онтон оскуолабытыгар икки этээстээх мас дьиэни биэрбиттэрэ. Мин онно художественнай отделениеҕа сэбиэдиссэйдээбитим. Үөрэммит оҕолорум үксүлэрэ архитектор, дизайнер, учуутал, ойуулуур-дьүһүннүүр ускуустуба өттүгэр идэлэри талбыттара.

Харчы туһугар?

Нерюнгри хомсомуол Бүтүн Сойуустааҕы “ударнай тутуута” диэн ааттанара. Ол эрээри дьон соҕурууттан үксүн харчы өлөрө кэлэрэ. Өссө массыына “целевой” чиэгин биэрэллэрэ. Онон “манна үлэлээтэхпитинэ, элбэх харчыны өлөрөбүт” диэн өйдүүр буолан, ыараханы тулуйарга бэлэм дьон кэлэллэрэ. Биһиги, олохтоох дьон, тугу да ирдиир кыахпыт суоҕа. Ол эрээри чахчы үлэлиир, айар-тутар, бэйэбит Сахабыт сиригэр буола турар улахан уларыйыылартан туора турбат санаалаах дьон этибит.

ПДУ-шка диэн ааттанар (передвижной универсальный дом) уопсайга үс буолан олохсуйбуппут. Икки хостоох, баанналаах этэ. Арай туалет таһырдьа этэ, онно бэлэмнэнэн-бэлэмнэнэн тахсарбыт. Аттыбытыгар атыыһыт, тутууга үлэлиир штукатур-маляр саха кыргыттара олорбуттара. Хайдах тулуйан сылдьыбыттара буолла диэн, билигин бэркиһиибин. Атыыһыт кыргыттар хойут баҕайы үлэлээн бүтэллэрэ, кэлэллэригэр биһиги ким эрдэ кэлбит, оһохторун оттон тоһуйарбыт. Штукатур-маляр кыргыттар сиэмэни, тутуу атын да матырыйаалын наһыылканан 5-с этээскэ таһаллара. Аны санаатахха, олус да ыарахан үлэҕэ сылдьыбыт эбиттэр! Ол эрээри эдэр, инникигэ эрэллээх уонна “саҥа куораты тутабыт” диэн санаа кынаттыыр буолан, ким даҕаны үҥсэргээбэтэ. Бары бэйэ-бэйэҕэ көмөлөсүһэн, өйөнсөн олус бэркэ сылдьыбыппыт, барытыгар көхтөөхтүк кыттан иһэр этибит.

Владимир Михайлов, Иван Горохов диэн уолаттарым Нерюнгрига хомсомуол путевкатынан кэлбиттэрэ. Володя Михайлов горнай институту бүтэрбит, идэтинэн хайа инженерэ, бастаан оробуочайдаабыта, тоҕо диэтэххэ, үлэҕэ киирэргэ улахан күрэс этэ. Салайааччылар, бэйэлэрин биир дойдулаахтарын, аймахтарын ыҥыран, олору үчүгэй миэстэнэн хааччыйа сатыыллара. Биллэн турар, оннук сыһыаны киһи эрэ тулуйбат этэ. Баҕар, оҕолору үлэ миэстэтин, олорор усулуобуйаларын мантан эрдэттэн кэпсэтэн ыыталлара буоллар, бастакы тиийбиттэртэн элбэх киһи хаалыа этэ.

Сахалыы тыын

Нерюнгрига Худфонд отделениета тэриллибитин Строганов аатынан художественнай-промышленнай училищены бүтэрбит Сергей Марков салайбыта. Бастакы архитектор, биллиилээх фольклорист Г.У. Эргис аймаҕа Георгий Гермогенов, иккис архитектор биһигинниин ыаллыы олорбут Виктор Перписов этэ. Бу саха уолаттара Нерюнгрины балай эмэ сахалыы тыынныы сатаабыттара. Холобур, саҥа тутуллуохтаах култуура дьиэтин бастаан “Ньургун Боотур” диэн ааттаары, ис хоһоонугар олоҥхо тиэмэтин көрдөрөөрү гыммыттара. Онуоха С.Марков “миигин көмөлөс” диэн ыҥырбыта.

Ыһыахтыыр сиргэ киириигэ Чульман өрүс кытылыгар 2005 с. “Олоҥхо дабаана” диэн комплекс бырайыагын толкуйдаабытым. Бүгүн онно 6 м үрдүктээх Аал Луук Мас бетонтан оҥоһуллан турар. Дьаһалта мунньахтыыр саалатыгар 14 м уһуннаах мастан кыһан, чеканкалаан, туойу туттан панно оҥорбутум. Туох баар элэмиэннэрэ ураты ис хоһоонноох. Сүрэхпин уурбут биир үлэм – “Тимптон” (Төмтөөн) сынньалаҥ комплексын ис бараана. Манна маһы кыһан – витраж, туоһунан мозаика, шелкография тиэхиньикэтин туттан араас панно оҥорбутум. Ис хоһооно олоҥхоҕо, олохтоох номохторго олоҕурар. Ити курдук, онно үлэлээбит сахалар бары даҕаны куораппытын сахалыы тыынныы сатыыр этибит. Олоххо киирбэтэх өттө да баар... Итини таһынан сүүрбэччэ улууска бырайыактаабыт, оҥорбут араас монуменым, атын да үлэлэрим баар.

Саха аймах

Омуктары кытта олорон, бэйэҥ омуккун ордук өрө тутар буолаҕын. Онон бэйэбин үчүгэй өйдөбүлгэ “националист” буоллум диибин. “Мин сахабын” диэн санааҥ уһуктар, бэл, аһара барар (күлэр – НГ). Атын даҕаны дьоммутун көрдөххө, хайдах эрэ дьоһуннара, күүстэрэ-кыахтара, дьоҕурдара бэйэлэрин биллэрэр, өтөн тахсар курдук.

“Саха аймах” диэн олус көхтөөх түмсүүнү тэрийбиппит. Докумуонунан 40 сыла диэн эрээри, дьиҥэ, ол инниттэн да булсан, көмөлөсүһэн сырыттахпыт. 1977 с. бастакы ыһыаҕы тэрийбиппит умнуллубат. Сергей Марковтыын сэргэ оҥорбуппут, эһиилигэр көрбүппүт – уоттаан кэбиспит этилэр. Хас да сыл оннук буолбутун төбөтүн уһуллар гына оҥорбуппут. 80–90 сс. биллэр-көстөр дьоммут үбүлүөйдэрин улаханнык бэлиэтиир үгэс суоҕа. Оччолорго хоспут да суоҕа, онон олохтоох сахалар, холобур, Ойуунускай, Максим Аммосов үбүлүөйдэрин ыҥырыы сурук бэчээттээн, мэтириэттэрин оҥорон кыбартыыраҕа ылбыппыт. А.П. Илларионов Ойуунускай туһунан литэрэтиирэни түмэн, бэйэбит испитигэр лиэксийэ ааҕан, сахалыы ас астаан, кэпсэтэн-ипсэтэн, олус бэркэ атаарбыппыт.

Оттон Өксөкүлээх үбүлүө­йүн “Саха аймах” түмсүү биби­лэтиэкэҕэ тэрийбитэ. Онно саха кыргыттара үлэлииллэрэ, эмиэ лиэксийэ истэн, быыстапка туруоран, хоһоон ааҕан эҥин тэрийбиппит. Тэрилтэлэринэн, оробуочай кэлэктииптэринэн сылдьан лиэксийэ оҥорбуттара. Ити барыта А.П. Илларионов көҕүлээн. Саха биир чаҕылхай салайааччыта Афанасий Петрович Илларионов, дьиҥ чахчы, норуотугар бэриниилээх, улахан патриот, чиэһинэй, амарах сүрэхтээх киһи этэ.

Саха киһитэ омуктарга салайааччы буолара манан дьыала буолбатах. Билиилээх, таһымнаах, чахчы, салайар дьоҕурдаах, дьон итэҕэлин ылбыт киһини ылыналлар. Оттон атын киһи, хайдах да ананан тиийдин, өр буолбат. Онон эмиэ бэйэбит ортобутуттан тахсыбыт, дьоҥҥо олус чугас уонна сүрдээх аптарытыаттаах салайааччы Ефим Егорович Протопоповы ахтыам этэ. Исписэлииһинэн тиийбит Иван Гороховы, Владимир Михайловы, чох разреһын кэлэктииптэрэ, нуучча оробуочайдара өйөөн, дьокутаатынан талбыттара. Федот Тумусов, тутууга ананан тиийэн баран, кыахтааҕын көрдөрөн, салгыы үүнэн тахсыбыта. Кини биригээдэ бэдэрээтинэн тутуу көдьүүһүн дакаастаабыта. Ол кэмҥэ уоппускаҕа бараргар дьиэ онно суох, кэлбитиҥ – дьиэ бүтэн эрэр. Тутуу олус тэтимнээҕэ, куорат адьас түргэнник тутуллан барбыта. Онон толлон-чаҕыйан турбат уолаттар-кыргыттар үлэлээбиттэрэ.

Ити курдук, саха араас идэлээх дьоно, тутааччылар, архитектордар, хайа инженердэрэ, быраастар, учууталлар, о.д.а. атын омук дьонун кытта тэҥҥэ куораты туппуппут, үлэлээбиппит. Бары да ол кэммитин сылаастык ахтабыт, биир дьиэ кэргэн курдукпут. Кэргэним Прасковья Николаевналыын манна көрсөн ыал буолбуппут, түөрт оҕобут манна күн сирин көрбүттэрэ. Оттон бастакы дьиэбитин ыларбытыгар Афанасий Илларионов суруйбут хоһооно билигин Нерюнгри тутааччыларын гииминэ буолан сылдьар.

Бастакынан ылласпыппыт

БАМ ньиргиэрдээх музыкатын,

Балааккаттан алҕаабыппыт

Бастыҥ-мааны куораппытын...

Борис Егорович былырыын 75 сааһын Нерюнгрига “Тимптоҥҥа” тиийэн, доҕотторун, чугас дьонун кытта үөрүүлээхтик бэлиэтээбитэ. Оҥоһуктарын көрөн, үөрэн, санаата көтөҕүллү­бүтэ. Кини сүрэҕин тэбиитэ, өйүн-санаатын кимиитэ, илиитин сылааһа иҥмит үлэлэрэ Нерюнгри ытык-бэлиэ сирдэригэр куораты киэргэтэн, ураты тыыннаан тураллар. Билигин кэргэнэ Прасковья Николаевналыын Нерюнгрига үлэлээн, олорон ааспыт көлүөнэ туһунан кинигэни ситэрэ-хоторо сылдьаллар. “Нерюнгрины араас элбэх омук туппута, ол иһигэр биһиги, саха дьоно, эмиэ кылааппытын киллэрбиппит”, – диэн киэн тутта этэллэр.

Нина ГЕРАСИМОВА.