Саха уус-уран литературатын төрүттээбит, сайыннарбыт, байыппыт чулуу суруйааччыларбыт бары кэриэтэ нуучча улуу суруйааччыларын айымньыларыгар иитиллэн, онтон кынаттанан, ону холобур оҥостон, сүдү айымньылары суруйбуттара, устуоруйаҕа ураты суолу хаалларбыттара. Ол да иһин сэбиэскэй кэмҥэ хас биирдии саха суруйааччыта нуучча классиктарын айымньыларын сахалыы тылбаастаан дьоҥҥо тиэрдэргэ кыһаллара.
Дьоһуннаах тылбаас бэрт сэдэхтик тахсар кэмигэр энтузиаст-тылбаасчыт Антонина Мохова үс сыл устата алмаас таастыы чочуйан, тохтоло суох үлэлээн таһаарбыт уус-уран тылбаастарын «Сахам уран тылынан, төрүт тылым күүһүнэн...» диэн бастакы хомуурунньуга Нуучча тылын күнүнэн билиниллэр бэс ыйын 6-с күнүгэр саамай чугас дьонун – биир дойдулаахтарын, үөрэнээччилэрин, үөлэннээхтэрин ортотугар сүрэхтэннэ.
Национальнай бибилэтиэкэ мааны саалатыгар олус долгутуулаах истиҥ эйгэҕэ улуу суруйааччылар: Александр Пушкин, Михаил Лермонтов, Николай Языков, Александр Блок, Анна Ахматова, Сергей Есенин, Иван Бунин, Федор Тютчев, Николай Заболоцкай, Афанасий Фет, Александр Твардовскай, Андрей Дементьев дьоҥҥо-сэргэҕэ киэҥник биллэр айымньыларын тылбаастара ыраас үрүйэ уута сүүрэринии дьикти кэрэтик ааҕылыннылар.
Антонина Александровна Мохова
Сунтаар улууһун Тойбохой нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо, Тойбохой оскуолатыгар үйэ аҥаара курдук эҥкилэ суох бэриниилээхтик айымньылаахтык үлэлээбит педагог, Саха Өрөспүүбүлүкэтин үөрэҕин туйгуна, бочуоттаах бэтэрээнэ.
Магаданнааҕы педагогическай институту ситиһиилээхтик бүтэрэн, 45 сыл устата алын кылаас учууталынан, орто сүһүөх кылаастарга нуучча тылын уонна литературатын учууталынан, «продленка» бөлөҕөр иитээччитинэн үлэлээн, үгүс саха оҕотун ийэ тылынан сайыннаран, улуу нуучча тылыгар уһуйан, олох киэҥ аартыгар үктэннэрбитэ.
Ийэ тылынан айар-тутар дьоҕура, учууталлыыр талаана үөрэх эйгэтигэр саҥа киирэр уларыйыылар кэмнэригэр ордук арыллыбыттара. Холобур, 1987-1988 сылларга саҕаламмыт алта саастаахтары үөрэтии бириинсиптэрэ, онтон салгыы Национальнай оскуола кэнсиэпсийэтин идиэйэтэ кини саха кэнчээри ыччатын иитиитигэр тус көрүүтүн, ис санаатын кытта дьүөрэлэһэн, кэскиллээхтик үлэлииригэр төһүү буолбуттара.
Ол туоһутунан биир санаалаах кэллиэгэлэрин кытта оҥорбут «Аан дойду дьиктилэрэ» уонна «Ахсаан кистэлэҥэ» диэн 1-4 кылаас үөрэнээччилэригэр аналлаах босуобуйаларын Үөрэх министиэристибэтэ 2011 сыллаахха «Бичик» национальнай кинигэ кыһатыгар бэчээттэтэн, өрөспүүбүлүкэ оскуолаларыгар тарҕаппыта буолар.
Антонина Александровна Пушкин хоһооннорун тылбаастаабытын аан бастаан «Сахалайф» уонна «Кыым» интэриниэт таһаарыылар 2023 сыллаахха Нуучча тылын Аан дойдутааҕы күнүн көрсө бэчээттээбиттэрэ. Оттон Николай Алексеевич Заболоцкай хоһооннорун тылбааһа «Күрүлгэн» уус-уран сурунаалга эмиэ 2023 сыллаахха
«Икки тылы муҥутуурдук баһылааһын чаҕылхай холобура»
Кинигэ таҥыллан, бэчээттэнэн күн сирин көрөрүгэр көмөлөспүт Светлана Семенова аан тылыгар маннык суруйбут:
«Нуучча классик суруйааччыларын айымньыларын 1920-1970 сылларга П.А. Ойуунускай, А.И. Софронов, С.Р. Кулачиков-Эллэй, В.М. Новиков-Күннүк Уурастыырап, И.Д. Винокуров – Чаҕылҕан, В.Г. Чиряев, С.П. Данилов, С. Ф. Софронов – Феоктист Софоронов, И.Е. Слепцов - Иван Арбита уо.д. а. тылбаастаан сахалыы саҥардыбыттара, оччотооҕу саха дьоно аатырбыт хоһооннору, сэһэннэри, арамааннары төрөөбүт тылларынан ааҕалларыгар кыах биэрбиттэрэ.
Идэтийбит суруйааччыларбытын сэргэ нуучча улуу бэйиэттэрин айымньыларын кэрэтин ийэ куттарыгар-сүрдэригэр иҥэриммит иэйиилэрин, дьоннорун-сэргэлэрин кытта тус бэйэлэрэ тылбаастаан үллэстэр, икки тылы муҥутуурдук баһылаабыт саха дьоно бааллар.
Киһи онтон олус үөрэр-долгуйар, кинилэринэн киэн туттар, кыахтарын сөҕөр-махтайар, талааннарыгар сүгүрүйүөх санаата кэлэр. Кинилэр истэригэр биһиги Антонина Александровнабыт баар! » диэн
Тыл билимин хандьыдаата, РНА СС Гуманитарнай чинчийии уонна хотугу аҕыйах ахсааннаах омуктар кыһалҕаларын институтун үрдүкү научнай үлэһитэ Саргылана Карманова биэрбит сыанабылыттан быһа тардан таһаарабыт:
«Бастатан туран, тылбаасчыт оригиналга харыстабыллаах сыһыанын үлэтин сүрүн бириинсибин, биир бэлиэ уратытын быһыытынан сыаналыыр сөп. Ол курдук, хоһооннор кээмэйдэрэ уларыйбакка, муҥутуурдук оригиналга чугастарын көрөбүт. Хас биирдии тылбаастанар айымньы этиллэр санаатын, устуруокатын оригинал ис хоһоонугар, халыыбыгар сөп түбэһиннэрэргэ дьулуһуу - бу тылбаасчыт үрдүк маастарыстыбатын туоһута.
Антонина Александровна тылбаастыыр айымньытыгар харыстабыллаах сыһыана, тус бэйэтин ис култуурата, этиката кини тылбаасчыт быһыытынан ураты истиилин үөскэтэллэр. Саха норуотун төрүт өйдөбүллэрэ: алгыс (молитва оннугар), аарык (гремушка оннугар), ийэ мас (гроб оннугар), ийэ кут (душа оннугар), Улуу добдурҕа (октябрь оннугар), о.д.а. – оригинал ис хоһоонун кубулуппакка туттуллаллар. Маннык ньыма саха ааҕааччытыгар дэбигис өйдөнүмтүө, чугас буолара биллэр.
Саха тылын үгэһигэр туттуллар «ыллыыр-туойар” паараласпыт тылынан тылбаасчыт «аукает» диэн туохтууру солбуйбута эмиэ сонун. Бу тылбаастанар хоһоон тылын-өһүн истиилиттэн таһыччы атын тыл. Ол эрээри бу хорсун солбудаһык хоһоон настырыанньатын, идиэйэтин, уобарастааһынын ханан да уларыппат, төттөрүтүн ураты сэргэх, истиҥ түгэни үөскэтэр.
Маны тэҥэ эмиэ биир биһирэбиллээх өрүт быһыытынан тылбаасчыт ураты уус уран дэгэттээх тыллары булан туһанарын хайгыыр сөп. Холобура, иэрэгэй (веретено, прялка), ириэс (оттепель), олооччу (лапти) тыллар хоһоон истиилин дэгэтин, өҥүн дьүһүнүн олус сөпкө тиэрдэллэр. Бу, биллэн туран, тылбаасчыт сатабылын бэлиэтиир».
«Тылбаастыыр баҕам баһырхайа!»
Антонина Александровна тэрээһиҥҥэ тыл этиитигэр кини майгыта-сигилитэ, олоҕу көрүүтэ, дьоҥҥо сыһыана, тылга уонна уус-уран айымньыга таптала күн-күбэй ийэтиттэн саҕыллан оскуолаҕа учууталларын үтүөтүнэн сайдыбытын бэлиэтээбитэ. Кинилэр холобурдарынан алын сүһүөх учууталын идэтин талан, онтон учуутал тиийбэтиттэн нуучча тылын уонна литературатын үөрэтэ сылдьан, оҕолорго дириҥ билиини биэрэр баҕаттан тылбааска сыстыбытын кэпсээбитэ:
- Алын сүһүөх учуутала эрээрибин, күһэйиинэн, нуучча тылын, литэрэтиирэтин үөрэтиигэ анаабыттара. Каадыр тиийбэт диэн төрүөттээн. Анал үөрэҕэ суох киһиэхэ сүрдээх ыарахан үлэ этэ: түүннэри ааҕыы, билиини сырсыы... Хата, тыл уруоктарыгар Анастасия Ефремовна барахсан биһигини үөрэтэр ньымалара өйбөр-сүрэхпэр тыыннаах этилэр! Онон олус ыарырҕаппатаҕым. Оттон литэрэтиирэни үөрэтэрбэр, кини курдук иэйэ-куойа оҕолорго тылбын тиэрдибэккэ, эрэйдэнэрим. Сүрүн төрүөтэ,биллэн турар, билии, сатабыл татыма. Ол онтон саҕаламмыта үөрэтиллэр айымньылары, ийэ тылга сыһыаран, өйдүү сатааһын.
Сыллар ааһаллара... Ити дьарыгым ыллар ылан испитэ. Дьиктитэ, ону «чып» кистиирим, тоҕо эбитэ буолла, олус кыбыстарым... Тылбаас үлэтэ, олус эппиэтинэстээх буолан, сүрдээх илистиилээх, сыра-сылба эстэрэ мэлдьэҕэ суох, ол эрээри таптыыр дьарыгыҥ буолан, ону баардылыы барбаккын... Төрүт тыл уранын, араас иэйиини таба этэр күүһүн, сүмэтин-сүөгэйин көрдүүр эмиэ туспа дьаныар...Буллаххына, аны өҥүн-дьүһүнүн, сытын-сымарын наардаан, оҕуруо курдук таҥыы, биир олус умсугутуулаах үлэ.
Биһиги тапталлаах ийэбит, Максимова Марфа Гаврильевна, 1923 сыллаах төрүөх. Үйэтин тухары үлэттэн илиитин араарбатах туруу үлэһит. Элбэх оҕо күн күбэй ийэтэ, сиэн дьон хос-хос эбэтэ. 88 сааһын томточчу туолан, сирдээҕи олоҕун толору олорон ааспыта. Сэрии кэмин сорун-муҥун дьарамай санныгар сүкпүтэ. Ылсыбыт соругун хайаан да толорор булгуруйбат бигэ сиэрдээх этэ. Сырдык өйү-санааны саҕар, сүбэ - соргу тутар үтүөкэн доҕорбут кини буолара. Ийэбит 2023 сылга орто дойдуга төрөөн ааспыт кэмэ лоп-бааччы биир үйэ буолбута! Дьэ манна эрэ эр хоһууммун киллэрэн, күндү ийэбит сырдык аатыгар, өр сылларга иитийэхтээбит ыра санаабын олоххо киллэрэргэ санаммытым. Сахам уран тылынан, төрүт тылым күүһүнэн... Баҕам баһырхайа!
Тыл үөрэҕэр анаан үөрэммэтэх киһи, нуучча тылын, литературатын уруоктарыгар 40 сыл оҕолору ситиһиилээхтик уһуйбут, ЕГЭ-ҕэ сүүстэн сүүс баалы ылбыт үөрэнээччилээх, Сунтаар улууһун И.Г. Спиридонов аатынан Кириэстээх орто оскуолатыгыр үрдүк таһаарыылаахтык үлэлээбит Н.Е. Васильеваҕа тиийбитим. Наталья Егоровна сөбүлэһэн үөрдүбүтэ. Онон, туох баар кыахпытын ууран, бииргэ үлэлээтибит, – диэн үтүө киһи Антонина Александровна кими да умнубакка махтанар
Ити курдук ытык сааһын баттаһа дьоһуннаах үлэни оҥорбут Антонина Мохова үөлэннээхтэригэр уонна үүнэр көлүөнэҕэ икки тылы тэҥинэн билии ураты күүһүн, айар дьоҕур, сырдык санаа муҥура суох кыаҕын тус холобурунан көрдөрдө.
Уус-уран тыл умсугутар эйгэтигэр ылларбыт педагог тылбаастаабыт хоһооннорун иҥэн-тоҥон ырытыытын, "Таптыыр хоһооннорбун тылбаастыы олорон өссө күүскэ таптыыбын" диэн ис сүрэҕиттэн билиниитин мустубут дьон долгуйа, манньыйа иһиттибит.
|
Я воспитан природой суровой
Я воспитан природой суровой,
Мне довольно заметить у ног
Одуванчика шарик пуховый,
Подорожника твердый клинок.
Чем обычней простое растенье,
Тем живее волнует меня
Первых листьев его появленье
На рассвете весеннего дня.
В государстве ромашек, у края,
Где ручей, задыхаясь, поет,
Пролежал бы всю ночь до утра я,
Запрокинув лицо в небосвод.
Жизнь потоком светящейся пыли
Все текла бы, текла сквозь листы,
И туманные звезды светили,
Заливая лучами кусты.
И, внимая весеннему шуму
Посреди очарованных трав,
Все лежал бы и думал я думу
Беспредельных полей и дубрав.
Николай Заболоцкий (1953)
|
Ииппитэ миигин аар айылҕа
Ииппитэ миигин аар айылҕа,
Ыллыкпар алтан от түү төбөтө
Сандаара, угуйа күкээрэр,
Биэс тымыр тэрэйэ көҕөрөр.
Намчы үнүгэс сэмэй көрүҥэ
Олустук долгутар кэрэтэ,
Сааскы сарыаллыын сипсиһэ
Сэбирдэх сэгэйэ, тыллара.
Күн чэчик күөнэхтиир күөнүгэр,
Үрүччэ, тыын ыла, чурулуур дуолугар,
Бүтүн түүн халлааны одуулаан,
Сыттарбыан кэтэхтэн тардыстан.
Баар эйгэ тэтимин күлүмнэс күдэнэ
Сэбирдэх быыһынан тарҕана сыыйыллыа,
Тумарык быыһынан сулус сарпата,
Бөлкөй талахха сандаара кутуллуо.
Саас иһэр күргүөмүн иһиллии
Абылаҥ нууралга таалар от быыһыгар,
Санаабын сааһылыы, ырабын ыпсара
Киэҥ дуоллуун, аар тыалыын силбэһиэм.
Антонина Мохова тылбааһа
|
Бэлэмнээтэ КҮНДЭЛИ.
