Сунтаар улууһун Сэргэй Сибиэрэп-Кыыл Уола төрөөбүтэ 125 сылын көрсөр үбүлүөйдээх ыһыаҕа хаһааҥҥытааҕар олус бэркэ тэриллибит. Ол иннинэ аҕай курулаччы ардыы турбут халлаан, ыһыах сарсыарда эрэ былыта ырааһыран, күнэ кылбаччы тыган “дьэ уонна ыһыахтааҥ” диэбиттии көҥүл биэрэн, бары да санаабыт көнньүөрдэ. Бука, алгысчыт Кураһаай Мэхээлэ оҕонньору бэйэтин кыттыһыннаран айылҕаны хамсаттахтара буолуо...
Араас улуустан, куораттан, бэл, соҕурууттан, тас дойдуттан ыалдьыттар тиийэн сунтаардар ыһыахтарын илэ көрөр дьоллоннулар. Хайдах курдук ураты ыһыахха, дойдуга сылдьан астыммыттарын куйаар ситиминэн суруйан тарҕаппыттарын үксүгүт аахпыт буолуохтаах. Дьэ, чахчы, туох да омуна суох, “чахчы оннук этэ” диибит.
Саха дьонугар-сэргэтигэр үрүҥ тунах ыһыахпыт – күүтүүлээх күндү кэм. Саха киһитэ ыһыахха Үрүҥ Аар Тойонтон, Үрдүк Айыылартан алгыс ылаары, куттуун-сүрдүүн ыраастанаары, сиэри-туому тутуһаары, үрүҥ илгэни сомсоору сүргэтэ көтөҕүллэн кэлэр кэмэ. Сунтаар улууһун быйылгы ыһыаҕа – ССРС Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ, Саха АССР ускуустубатын үтүөлээх диэйэтэлэ, РСФСР култууратын үтүөлээх үлэһитэ, норуот ырыаһыта С.А. Зверев-Кыыл Уола төрөөбүтэ 125 сылыгар ананна. Ыһыахха СӨ Бырабыыталыстыбатын Бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Сергей Местников, Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлэ Алексей Еремеев, сунтаардар тумус туттар киһилэрэ Матвей Евсеев, Сэргэй Сибиэрэп оҕолоро, сыдьааннара бааллар. Элбэх тойоту-хотуту, дьокутааттары, биллэр-көстөр дьону – барыларын ааттаан-суоллаан, норуот көрдүн диэн, түһүлгэҕэ хаамтаран киллэрдилэр.
Аар тайҕа ааттаах ырыаһыта, сүдү киһибит Сэргэй Сибиэрэп-Кыыл Уола төрөөбүтэ 125 сылыгар анаммыт Сунтаар уйгулаах ыһыаҕын аһыллыыта дириҥ ис хоһоонноох, кэнчээри ыччакка улуу киһи олоҕун, айар үлэтин чаҕылхайдык сырдатар сүдү суолталаах буолла. Айылҕаттан айдарыылаах киһи фольклор бары көрүҥүн толору баһылаабыта олус итэҕэтиилээхтик ойууланна.
Ыһыах аһыллыытын сынаарыйын сунтаардар тумус туттар кыыстара, Сэргэй Сибиэрэп сыдьаана, биир дойдулаахтара, саха норуодунай суруйааччыта Наталья Михалева-Сайа оҥорбут. Ыһыах режиссёра – СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ Алексей Степанов.
Кыыл Уолун үҥкүүтэ үксэ көһүннэ
Сэргэй Сибиэрэп саха сценическэй үҥкүүтүн олугун уурбут киһинэн биллэр. Үҥкүү ансаамбыллара ыһыах аһыллыытыгар кини «Оһуор», «Алгыс», «Ситим» курдук сиэр-туом, соҕотох оҕо аймахха туруорбут «Сайылык» үнкүүлэрин барытын көрдөрдүлэр. Манна «Оһуор» үҥкүүтэ эрдэ туруоруллубут көрүҥүттэн арыый уларыйан көһүннэ.
1957, 1969 сыллардааҕы Сэргэй Сибиэрэп туһунан киинэҕэ уһуллубут докумуон матырыйаалларга олоҕуран хаттаан таҥыллыбыт. Улууска «Удьуор ситимэ» үҥкүү бырайыак оҥоһуллан (ааптар Н.П. Яковлева), ол чэрчитинэн айымньы саҥаттан чопчуланан, хамсаныылара сааһыланан, кинилэр толоруллар майгылара уларыйан көрдөрүлүннэ. Сиэргэ-туомҥа олоҕуран туруоруллубут Сэргэй Сибиэрэп "Алгыс", "Ситим" үҥкүүлэрэ СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ Сима Толстякова оҥорбутунан толорулунна. "Оһуор" айымньыта саҥалыы тыыннанан, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ Ирина Аввакумова салалтатынан Сунтаардааҕы оҕо ускуустубатын оскуолатын хореографияҕа, фольклорга, ырыаҕа уһуйааччыларын чинчийэн ыыппыт үлэлэрин түмүгүнэн туруорулунна. Бу күҥҥэ диэри тиийэн кэлбит Кыыл Уола араас кэмҥэ илэ бэйэтинэн "Оһуору" такайан үҥкүүлэппит ансаамбылын кыттыылаахтарын көмөлөрүнэн сааһыланна, үҥкүү олоҕо төһө кыалларынан урукку чөлүгэр чугаһатылынна.
Үҥкүү муусукатын «Кыл Саха” саха норуотун үстүрүмүөннэринэн доҕуһуоллатан саҥаттан оҥордо, ураты сахалыы тыыннаан биэрэн, үҥкүү айылҕалыын силбэһэн толоруллуутун моһуона сахалыы налыйан-наскыйан биэрдэ.
Манна эбии көтөр кыылы хамсаныынан ойуулаан көрдөрөр "Хотой" үҥкүүтүгэр олоҕуран, композиция оҥорон, үрдүккэ көтүтэн норуот көрүүтүгэр таһаардылар. Саха ытык көтөрүн көрдөрөр үҥкүү өр кэмҥэ туруоруллубакка сылдьан баран саҥа толорулунна. Муусукатын аранжировкатын Сунтаардааҕы оҕо ускуустубатын оскуолатын уһуйааччыта Ньургун Данилов оҥорбут.
Үҥкүүнү өрө туппут талааннаах киһи үбүлүөйдээх ыһыаҕа буолан, ырыа-тойук, үҥкүү-битии үгүстүк көрдөрүлүннэ. Ол курдук, түһүлгэни үҥкүү араас ансаамбыллара: саха үҥкүүтүн киэҥ эйгэҕэ таһаара сылдьар, бары киэн туттар Кыыл Уолун аатынан Үҥкүү тыйаатыра, «Бриллианты Якутии» оҕо үҥкүү ансаамбыла, күөх Ньурба сириттэн «Кэскил» үҥкүү ансаамбыла кэлэн киэргэттилэр. Сунтаар улууһун үҥкүүлэрин бөлөхтөрө, оскуола оҕолоро ураты тыыннаан биэрдилэр.
Сылгыны өрө тутуу көстүүтэ
Ыһыах аһыллыытын биир ураты түгэнэ – АБДь кыттыылааҕа, саха буойуна, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ Василий Спиридонов саха бухатыыра буолан, түһүлгэҕэ атынан сүүрдэн киирбитэ дьон-сэргэ сүргэтин көтөхтө, кыайыыга кынаттаата.
Сылгы саха култууратыгар уонна итэҕэлигэр улахан суолталаах. Улуус, нэһилиэк аҕа баһылыктара сахалыы симэхтээх атынан киирбиттэрэ биир ураты көстүү. Сунтаар улууһун нэһилиэктэрин баһылыктара, солбуйааччылара бука бары кэрэ көстүүлээх чаппараахтарынан симэммит аттарга олорон киирбиттэрэ, дьэ чахчы, астык көстүү этэ. Нэһилиэктэр баһылыктара былыргы кинээстэр кэриэтэ аргыый аҕай атынан сиэллэрэн киирбиттэрин кэннэ, улуус аҕа баһылыга Анатолий Григорьев ыһыах аһыллыбытын биллэрэн, ытык бэлиэтин киллэрэн, туруохтаах миэстэтигэр анньан кэбистэ. Бар дьонугар, биир дойдулаахтарыгар, ыраахтан-чугастан кэлбит ыалдьыттарга ыһыах аһыллыбытын туһунан үөрүүлээхтик биллэрдэ.
Ыһыах аһыллыытын сүргэни көтөҕөр инникигэ эрэли саҕар, биир сомоҕо күүһү түмэр түгэнэ эр дьон оһуокайа буолла. Бу мээнэ оһуокай буолбатаҕа биллэр. Аҥаардас эр дьон эрэ кыттыылаах оһуокай тыына ой дуораана буолан, хайаан даҕаны сэрии толоонугар сылдьар уолаттарбытыгар тиийбит буолуохтаах. Кинилэр Кыайыы көтөллөөх дойдуларыгар этэҥҥэ тыыннаах кэлэллэригэр туһуламмыт буолуон сөп. Ыһыах аһыллыытын сиэригэр-туомугар үгүс киһи кыттыбыта сөхтөрөр. Улуус тэрилтэлэрин дьоно бары биир сомоҕо күүс буолан ыһыах аһыллыытын ситэрэн-хоторон биэрдилэр.
Дьөһөгөй оҕотун маанылаах симэҕэ
Сэргэй Сибиэрэп-Кыыл Уола төрөөбүтэ 125 сылыгар аналлаах өрөспүүбүлүкэтээҕи «Дьөһөгөй оҕотун маанылаах симэҕэ» ат симэҕин оҥорооччулар көрүү-күрэстэригэр уопсайа 11 симэх күөн көрүстэ. Манна Сунтаар, Ньурба, Дьокуускай, Хаҥалас, Уус Алдан улуустарыттан кытыннылар. Дьүүллүүр сүбэ быһаарыытынан Кылаан кыайыылаах – барыта үрүҥ көмүс симэхтээх Уус Алдан улууһун Бороҕон нэһилиэгин “Мүрү оһуора” түмсүү, салайааччы Екатерина Бочкарева, 1 үрдэл – Хаҥалас Нөмүгүтүттэн “Ситим” түмсүү, салайааччы Дора Игнатьева. Бу симэххэ барыта 19 киһи үлэлээбит диэн биллэрдилэр. Иккис үрдэл – барыта таҥалайдыы быысыбайынан тигиллибит. Раиса Степанова (Дьокуускай куорат) симэҕин үс сыл тикпит. Ону таһынан алта биһирэбил бириис олохтонно. Бу күрэс сыала диэн сылгы симэҕин-киэргэлин анабылын тутуһан тупсаҕайдык оҥорон, тигэн, маанытык симэммит аттары норуокка көрдөрүү.
«Саха бастыҥ батыйата» – ураты күрэх эбит
Сунтаар ыһыаҕар, уопсайынан, араас ураты күрэс тэриллибит. Ол курдук, “Кытыастар кыһа дьүһүйүүтэ” тимири уһааран дьоҕус скульптураны оҥоруу күрэһин, “Ыһыаҕым саргылаах иһитэ” саха иһитин оҥорооччулар, “Көмүскүүр аналлаах саха бастыҥ батыйата” диэн көрүү-күрэстэри ааттыахха сөп. Холобур, “бастыҥ батыйа” тургутуктаах көрүү-күрэс бэс ыйын 20 күнүгэр ат сүүрдэр сиргэ ыытылынна. Дьэ, манна тургутууга көстөр – ким хайдах хатаран батыйата тургутугу тулуйара. Тургутуу бириэмэҕэ барар. Бастаан тимир буочуканы дьөлө анньыахтаахтар, иккискэ 15-тээх буруус маһы суоран, ортотунан быһыахтаахтар, үсүһүнэн, үөл тиити түөрт аҥыы барыар диэри хайытыахтаахтар, төрдүһүнэн, түөрт уулаах былаастык бытыылкатын быһа охсуохтаахтар. Биир эмэ хааллаҕына, быһыллыбыт маһы (обрезной) ортотунан тосту охсуохтаахтар, ол кэннэ – ханаат быһыыта. Батыйа хатарыыта хатаныттан тостор түгэнэ эмиэ баар. Тургутукка уопсайа сэттэ киһи киирэн күрэхтэстэ. Кылаан кыайыылааҕынан Ньурба улууһун маастара Иван Васильев таҕыста. 1 үрдэл – Ньурбаттан Иван Саввинов. 2 үрдэл Станислав Стручков, Үөһээ Бүлүү маастара.3 үрдэл Бүлүү ууһун батыйатын Бордоҥтон Николай Еремеев итэҕэллээх киһи буолан, саастаахпын диэбэккэ, тургутугу бэркэ ааста.
Сэргэй Сибиэрэптиин илэ көрсүү, кэпсэтии
Ыһыах биир дьикти бырайыага – Сэргэй Сибиэрэптиин илэ көрсөн кэпсэтии. “Арктик капитал” хампаанньа бас дириэктэрэ, бэлиитик, уопсастыбаннай диэйэтэл, мэссэнээт, Сунтаар улууһун бочуоттаах олохтооҕо Матвей Евсеев биир дойдулаахтарыгар Кыыл Уолун 125 сыллаах үбүлүөйүгэр анаан оҥоһуллубут сүдү бэлэҕин уунна. Кини үбүлээн “Сэргэй Сибиэрэптиин алтыһыы” диэн виртуальнай бырайыага ыһыах күн сүрэхтэннэ. VR-шлем кэтэн баран, киһи улуу киһибитин кытта Сэргэй Сибиэрэптиин илии тутуһан дорооболоһуон, сэһэргэһиэн, ырыатын истиэн сөп. Сэргэй Сибиэрэп төрөппүт уола Төгүл Сергеевич бу виртуальнай “тилиннэрии” көмөтүнэн уол аҕатын кытта “көрүстэ”. Дьэ, туох да диэбит иһин, аныгы үйэҕэ киһи эҥинэ бэйэлээҕи көрөр-истэр. Бу бырайыак сайдан истэҕинэ, өссө эбии квест оонньуулары киллэриэхтээхтэр. Бу бырайыагы “Арктик капитал” хампаанньа сакааһынан Николай Апросимов оҥорбут. Кини билигин “Барҕарыы” пуонда нөҥүө “АйКуо” диэн тылдьыкка үлэлии сылдьар.
Дьэ, чахчы да, Сунтаар ыһыаҕа ханна да хатыламмат ураты ыһыах. Икки күннээх түүннэри-күннэри тохтообот оһуокай, Күн көрсүүтүн сиэрэ-туома, хаһан даҕаны ким да ыыппатах ураты күрэстэрэ, минньигэс астаах, ис мииннээх хорчуоппалар, нэһилиэктэр түһүлгэлэрэ, бэл, толору хааччыллыылаах туалеттара кэлбит ыалдьыттары сөхтөрдө, астыннарда. Сунтаар улууһун дьаһалтата, Сунтаардааҕы култуура салаата, Сунтаар тумус туттар, талааннаах дьоно-сэргэтэ бука бары улуу киһибит үбүлүөйдээх ыһыаҕын кэпсэлгэ киириэр диэри бэркэ тэрийбиттэр.
Бэлэмнээтэ Туйаара СИККИЭР.
