Сэбиэскэй литэрэтиирэни төрүттээбит суруйааччы, саха судаарыстыбаннаһын тэрийсибит, XX үйэ саҥатыгар олох-дьаһах чыҥха уларыйыытын оҥорсубут уһулуччулаах бэлитиичэскэй диэйэтэл, лингвист-учуонай, наука салайааччыта П.А. Ойуунускай төрөөбүтэ 125 сылын көрсө улахан тэрээһиннэр буола тураллар. П.А. Ойуунускай аатынан судаарыстыбаннай Литературнай түмэлгэ тутта сылдьыбыт мала-сала, аата норуотугар хайдах төннүбүттэрин туһунан прозаик, драматург, судаарыстыбаннай, уопсастыбаннай диэйэтэл, П.А. Ойуунускай аатынан Литературнай түмэл маҥнайгы дириэктэринэн үлэлээбит Василий Андреевич Протодьяконов-Кулантай “Олох далааныгар” диэн кинигэтигэр уонна “Чолбон” сурунаалга тахсыбыт автобиографическай уочаркатыгар суруйан хаалларбыта (“Чолбон”, №6, 1990 с.).
Тоҥ буортан хостоммут кинигэлэрэ
Учуутал идэлээх Никифор Харлампьевич Андросов, Ойуунускай хаайыллыбытын истээт, суруйааччы үлэлэрин, айымньыларын тус бибилэтиэкэтиттэн хомуйан ылан, дэлби суулаан баран, сиргэ көмпүт. П.А. Ойуунускай аатынан Саха литературнай түмэлэ аһыллар буолбутугар, “чыкылы тоҥҥо сыппыт кинигэлэрин” хостоон, аҕалан биэрбит эбит. Ол билигин барыта көрдөрүүгэ турар. Ити саха дьоно барахсаттар киниэхэ күүскэ сүгүрүйэллэрин, аата тиллиэ диэн ис сүрэхтэриттэн эрэнэллэрин көрдөрөр үтүөкэн холобур буолар.
Олоппоһо
Василий Андреевич-Кулантай “норуот Ойуунускайы ыарахан да күнүгэр хайдах курдук ытыктыырын туһунан туоһу үгүс» диэн суруйбутун салгыы ааҕабыт. Биирдэ үлэ кэнниттэн хаалан, түмэли тэрийэн түбүгүрэ сырыттаҕына, фтизиатр-быраас Михаил Флегонтович Шепетов (кэлин мэдиссиинэ билимин дуоктара) олоппоһун бэйэтэ сүгэн кэлэн соһуппут. Ол устуоруйата маннык...
П.А. Ойуунускайы кытта М.Ф. Шепетов олорбут, билсибит, ытыктаабыт. Онтон П.А. Ойуунускай былаҕайга былдьаммытын кэннэ, кэргэнэ Акулина Николаевнаттан кини кириэһилэтин көрдөөн ылан, бэркэ кичэйэн, ууран илдьэ сылдьан баран аҕалбытын туһунан Василий Андреевич-Кулантай ахтыытыгар үчүгэйдик кэпсэнэр.
Эркин чаһыта
Тыл уонна литэрэтиирэ институтугар П.А. Ойуунускайга учуонай сэкирэтээринэн үлэлээбит, кэлин бөлүһүөпүйэ билимин дуоктара, бэрэпиэссэр буолбут А.Е. Мординов эркин чаһытын П.А. Ойуунускай кэргэнэ Акулина Николаевнаттан эмиэ кэриэс гынаары ылан, уура сылдьан баран, түмэлгэ аҕалан биэрбит эбит. Бу чаһы П.А. Ойуунускай мемориальнай түмэл дьиэтигэр ыйанан турар. Эркиҥҥэ киһи хараҕа быраҕыллар бэрт тупсаҕай көстүүлээх.
«Дьулуруйар Ньургун Боотур» олоҥхотун илиинэн суруллубута
Салгыы Кулантай П.А. Ойуунускай Москубаҕа тахсарыгар бэлэмнээбит айымньыларын 6-с туомун уруукапыһын иккис эксэмпилээрэ массыыҥкаҕа бэчээттэммитэ ТЛИ архыыбыгар хаалбытын булбуттарын туһунан суруйар. Онно үс эрэ туома: хоһоонноро, кэпсээннэрэ уонна дыраамалара – бары бааллара, олоҥхото эрэ суоҕа. Кэлин Василий Андреевич түмэлгэ үлэлии сылдьан, краевед И.Д. Новгородов өлбүтүн кэннэ архыыбын, бибилэтиэкэтин Судаарыстыбаннай архыыпка биэрэ турдахтарына түбэһэ түһэн, бастаан – «Автономная Якутия» хаһыатынан, иккистээн «Чурумчуку» балет биллэриитинэн (афиша) кичэйэн сууламмыт «Дьулуруйар Ньургун Боотур» олоҥхо тоҕус ырыатын бүтүннүү булан турар. Билигин ол Литературнай түмэлгэ көрдөрүүгэ сытар.
Онон саха норуотун чулуу уола П.А. Ойуунускай аата үйэтитиллэрин туһугар дьон-сэргэ олус да бэриниилээх, кини нэһилиэстибэтэ билиҥҥэ тиийэ кэлбитигэр чахчы хорсун уонна үтүө быһыыны оҥорбуттар эбит диэн сүгүрүйэ саныыгын. Бу кини дьиҥнээхтик тутта сылдьыбыт малларыттан М.К. Аммосов Ойуунускай үлэлээбит сиригэр (ЯЦИКка) турбут ыскаабын биэрбитин, ол кинигэ ыскаабыгар П.А. Ойуунускай бэйэтэ атыылаһан аахпыт марксизм, РКП (б) сийиэстэрин стенографическай отчуотун кинигэлэрэ, уус-уран айымньылар, о.д.а кинигэлэр баалларын туһунан уонна алта туомнаах айымньыларын уруукапыһыгар испииһэгин, дьиссэртээссийэтин туһунан киллэрбэтим. Ону сиһилии Василий Андреевич Протодьяконов-Кулантай кинигэтиттэн булан ааҕыаххытын сөп. Киһи курутуйар ыарахан дьылҕаламмыт, дириҥ өйдөөх, эргиччи айдарыылаах саха норуотун баар-суох чулуу киһитэ Былатыан Алексеевич Ойуунускай барахсан, төһө да кылгастык олордор, төрөөбүт норуотугар баай нэһилиэстибэни хаалларбытын билиэх, үөрэтиэх тустаахпыт
Санааттан санаа
Салгыы «Олонхо в мировом эпическом пространстве: наследие П.А. Ойунского» диэн норуоттар икки ардыларынааҕы улахан кэмпириэнсийэ буола турарынан кэмпириэнсийэ сорох ыалдьыттарын уонна кыттыылаахтарын кытта кэпсэттибит.
Талантаалы Алымбекович Бакчиев, филология билимин дуоктара, Кыргыыс Өрөспүүбүлү-кэтин ускуустубаҕа туйгуна:
– Мин бэлиэтиирим диэн, уопсастыбаннай уонна бэлитиичэскэй диэйэтэл быһыытынан П.А. Ойуунускайга биһиги өрөспүүбүлүкэбит уһулуччулаах бэлиитигэ, култуура чулуу диэйэтэлэ Касым Тыныстанов олоҕо, суолтата, айан хаалларбыт үлэтэ үүт-үкчү майгынныыр. Кини эмиэ эрэпириэссийэҕэ түбэһэн, 1938 с. ытыллыбыта. Кыргыыс норуотун тыл билимин чинчийбит маҥнайгы бэрэпиэссэрэ, бэйиэтэ, Манааһы үөрэппит литературоведа буолар. Биир кэм дьоно эрээри араас омук, тус-туһунан айылҕалаах сиргэ олорор норуот чулуулара эрэйдээх олоҕу эҥээрдэринэн тыырбыт, алдьархайынан түмүктэммит дьылҕаламмыттар. Хас биирдии норуот бэйэтин чулуу дьонун, сайдыы, сырдык олох туһугар чаҕылхай сулус буолан сыдьаайбыт, олохторун толук уурбут дьонун өйдүөхтээх. Кинилэр, чахчы, дьоһуннаах олоҕу олорбут, устуоруйаҕа сүдү суолталаах дьон буолаллар. Мин саха норуотугар уонна салалтатыгар махталбын тиэрдэбин. Маннык киэҥ тэрээһиннээх кэмпириэнсийэни ыыппыттарыгар, төрөөбүт тылга, олоҥхоҕо улахан болҕомтолорун ууралларыгар. Олоҥхо тыыннаах буоларыгар, олоҥхолуур сатабыл сүппэтин туһугар үрдүк таһымнаах, күүстээх үлэ баар буолуохтаах. Хомойуох иһин, билиҥҥи дьон олоҥхону урукку олох көстүүтүн курдук көрөллөр, сатаан истибэттэр. Төрөөбүт норуот тылын-өһүн, уус-уран айымньытын чулуу көрүҥүн өйдөөбөттөн элбэҕи сүтэрэллэр. Мин бу кэмпириэнсийэҕэ түүр уонна монгуол олоҥхону үөрэтээччилэрин норуоттар икки ардыларынааҕы түмсүүнү тэрийэргэ этии киллэрдим. Эпоһы, чуолаан, чинчийээччилэр көмүскүөхтээхтэр. Кинилэртэн ураты ким онно ылсыай?!
– Олоҥхо уонна Манаас туһунан тугу этиэҥ этэй?
– Бары эпостар уопсай тутуллаахтар: саҕаланыыта, чыпчаала, түмүгэ баар буолар. Уратыта диэн саха олоҥхотугар ордук былыргы, сир-дойду айыллыыта, мифтиҥи элэмиэннэр бааллар. Онтон Манаас дьиҥнээх олоххо ордук чугас, кээмэйэ улахан буолар. Мөлүйүөн аҥаарыттан ордук устуруокалаах, аан дойду үрдүнэн саамай улахан кээмэйдээх. Онон бу икки түүр омугун улуу айымньылара күн сириттэн сүппэккэ, көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэн иһиэхтэрин наада. Саха сиригэр элбэх эдэр олоҥхоһут баарын кэрэхсии көрдүм!
Вероника Адольфовна Разумовская, дьыалабыай омук тылын хаапыдыратын бэрэпиэссэрэ, Сибиирдээҕи федеральнай университет:
– Бүгүн манна кэлэн кытта сылдьарбыттан олус үөрэбин. Саха олоҥхотун интэриэһиргээн үөрэтэр буоламмын, кэмпириэнсийэҕэ кытта кэллим. Мин хас да научнай-чинчийэр үлэлээхпин. Оннооҕор Улуу Британияҕа тахсыбыт ыстатыйалаахпын. Бу кэмпириэнсийэ чэрчитинэн олоҥхону бары өттүттэн чинчийии олус интэриэһинэй. Саха сирин анал үөрэхтээхтэрэ, атын куораттар, аан дойдутааҕы да чинчийээччилэр бааллара олоҥхону саҥалыы көрүүгэ, П.А. Ойуунускай нэһилиэстибэтин сыаналааһыҥҥа сонун хайысханы торумнуур.
Устуоруйа диэн дьикти көстүү. Сорох чулуу дьону үөрэтии кэнниттэн омсолоох да өрүттэрэ тахсан кэлээччи. Оттон П.А. Ойуунускай таһыччы таһымнаах киһи буолар. Норуот устуоруйаны айар. Ол эрээри бу кини курдук, чахчы, норуотун туһугар олорбут чулуу дьон суохтара эбитэ буоллар, устуоруйа эмиэ атын хайысхаламмыт буолуон сөбө. Дьонтон уһулуччу өйдөөх киһи буолан, өйүнэн өлбөт үйэлэммитин этэн турар. Ойуунускай Саха сирин хаайыытыгар өлөрүгэр, кинигэлэрин уматалларыгар 2018 с. кини аатыгар, нэһилиэстибэтигэр аналлаах норуоттар икки ардыларынааҕы кэмпириэнсийэ ыытыллыаҕын ким да сэрэйбэтэх буолуохтаах.
Олоҥхоҕо мин ордук кэрэхсиирим диэн, аан дойду айыллыыта, сир-дойду тутула, онно олорооччулар буолаллар. Саха мындыр уонна олус уус буолан, маны барытын илиитинэн оҥорон, уһанан көрдөрөр.
Мин тылбаас исписэлииһэ буоларым быһыытынан, култуураны, “культурная память” өйдөбүл олоҥхоҕо хаалбытын хайдах билиҥҥи дьоҥҥо аан дойду таһымыгар тиэрдиэххэ сөбүн чинчийиигэ үлэлиибин. 2006 с. олоҥхо ЮНЕСКО билиниитигэр киирэн, киһи айбыт улуу айымньыта буолан сыаналаммыта мээнэҕэ буолбатах.
Кэмпириэнсийэҕэ турбут быыстапка аныгы таһымҥа оҥоһуллубут. Ол – Саха сирэ литэрэтиирэтин, фольклорун баайын аныгы тиэхиньикэнэн көрдөрөргө дьулуһарын туоһулуур. Маннык сайдан истэр, бэрт буолуо эбит. “Кэм массыынатыгар” олорон былыргы үйэҕэ сылдьар курдук оҥорор буолбуттар диэн бэлиэтии көрдүм.
Варвара Борисовна Окорокова, филология билимин дуоктара, М.К. Аммосов аатынан Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университет бэрэпиэссэрэ:
– П.А. Слепцов дакылаатыгар да эппитин курдук, П.А. Ойуунускай нэһилиэстибэтэ билигин да кыайан өйдөммөккө турар. Өйдөнүө да ыраах. Ол курдук, кини уустук өйдөөх-санаалаах, байҕал курдук дириҥ, далай курдук киэҥ айар үлэлээх буоллаҕа. Ону өйдөөн ырытар таһым наада. Саамай кутталлааҕа диэн, билигин биһиги кинини кыайан өйдөөбөккө, чинчийбэккэ хааллахпытына, кэлин олох даҕаны иэдэйэрбит буолуо. Билиҥҥи ыччат аахпат, умнан иһэр, кэрэхсээн үөрэппэт. Онон маннык тэрээһин чулуу дьоммут ааттарын сөргүтэргэ сүрдээх улахан суолталаах.
П.А. Ойуунускай инникини өтө көрбүт уһулуччу өйдөөх бөлүһүөк. Талаанын таһыма олус үрдүк, ураты уонна хатыламмат. Литэрэтиирэҕэ киллэрбит кылаата, уһулуччу истиилэ, поэтиката уонна туох ханнык иннинэ тылын күүһэ, кыаҕа, баайа ситэ ырытылла илик. Акадьыамык П.А. Слепцов дакылаатыгар эппитин курдук, тылбытыгар сыһыан мөлтөөн иһэрин көрдөххө, ити боппуруос инникитин быһаарыллара өссө уустугуруох курдук.
Ангелина КУЗЬМИНА.
