Быйыл Саха сиригэр Хомус күнэ ахсыс сылын бэлиэтэнэр. 1990 сыл сэтинньи 30 күнүгэр Дьокуускайга Хомус түмэлэ тэриллэн, ол күн өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн Хомус күнүнэн биллэриллэрин туһунан оччотооҕу Ил Дархан Егор Борисов анал Ыйаахха илии баттаабыта. Хомус күнүн саха дьоно ылынан, сыл ахсын ыытыллар тэрээһин кэҥээн, кыттааччыта элбээн иһэр. Үгэс курдук, тэрээһин биир күн эрэ буолбакка, дэкээдэнэн барар. Быйылгы тэрээһин туһунан бу дьыл атырдьах ыйын 15 күнүттэн Хомус түмэлин дириэктэринэн анаммыт Дмитрий Бэстиинэп билиһиннэрэр. Дмитрий бу иннинэ түмэл дириэктэрин солбуйааччынан үлэлээбитэ. Үгүс киһи кинини «Саха» НКИХ ханаалыгар «Аал Луук Мас» биэриилэрин ыыттааччыта диэн билэр.
– Дмитрий, быйылгы Хомус күнэ хайдах быыһыылаахтык ыытыллан эрэрий?
– Дэкээдэ сэтинньи 13 күнүгэр быыстапкалартан саҕаламмыта. Быйыл быыстапкалар Дьокуускай куорат улахан түмэллэринэн турдулар. Ол курдук, Ярославскай аатынан кыраайы үөрэтэр түмэл, «Комдрагмет» быыстапкатын саалата, Национальнай художественнай түмэл уонна «История – моя Россия» историческай паарка салалталара тэрээһиҥҥэ кыттыстылар. Хомус күнүгэр, сэрэйиллэрин курдук, хомус маастардарын үйэтитэр, саха хомуһун көрдөрөр сыалы-соругу тутуһабыт.
Холобур, Иннокентий Готовцев-Хоһуун Уус хомуһу оҥорууга лазерынан быһыы курдук саҥа ньыманы киллэрбит маастарынан биллэр. Кини оҥоһуктара сүрдээх интэриэһинэй, кырасыабай, тыастара да ураты. Ойуунускай айымньытынан көтөрдөр мөккүөрдэрин, Абакаядалаах Дежнев тапталларын көрдөрөр үлэлэрдээх. Космическай хомуһу эмиэ кини эрэ айымньыларыгар булуохха сөп. Хоһуун Уус оҥоһуктара «Россия – моя история» пааркаҕа турдулар.
«Амынньыкы мичээрэ» диэн быыстапка Семен Гоголев-Амынньыкы Уус 105 сааһыгар ананар. Кини хомустара классическай көрүҥҥэ холобур буолаллар. Маастар төрөөбүтэ 100 сылынан хомус уустарыгар куонкурус ыытыллыбыта. Онно биһирэммит үлэлэри таһынан маастар бэйэтин үлэлэрэ «Комдрагмет» саалатыгар уонна художественнай түмэлгэ көрөөччүнү күүтэллэр. Ити быыстапканы Амынньыкы төрөөбүт дойдутугар – Мэҥэ Хаҥаласка туруора сылдьыбыппыт. «Олоҥхо дойдутун хомуһа» быыстапка Ярославскай аатынан түмэлгэ турда. Көрөөччү саха хомуһун маастардарын үлэлэрин көрөн дуоһуйуо. Саха хомуһа хайа да омук хомуһуттан этигэнинэн, уран көстүүтүнэн ойуччу уратылааҕын илэ көрөн итэҕэйиэ.
– Медитация-кэнсиэр диэн олус интэриэһинэй өйдөбүл кэлин тэнийэн эрэр...
– Бу көрүҥҥэ үлэни былырыын Ярославскай аатынан түмэл балаҕаныгар саҕалаабыппыт. Умайа турар көмүлүөк оһох сылааһыгар ураты тыыннаах тэрээһин буолбута. Баҕалаахтар олус элбэхтэрин иһин, быйыл былаһааккабытын кэҥэттибит. Онон Оҕо дыбарыаһыгар аан бастаан медитация-кэнсиэр диэни тэрийдибит. Хомуска төрүт оонньуу ньымаларын туһанан, кырыымпаны, флейтаны, киҥинэйэн ыллааһыны кытта хомус дьүөрэлэһэн тахсар дьикти дорҕоонун дьон олус сэҥээрбитэ. Кэлин аныгы тэтимнээх олоҕунан хомус тыаһа эмиэ тэтимирэн, тэбиэһирэн барбыта. Дьон онтон салҕа быһыытыйан, сыыйа тардыыга, наҕыл оонньууга наадыйар буолла.
– Ханнык да дьыала салҕааһына оҕоҕо, ыччакка көстөр. Бу араҥаҕа анаан туох тэрээһин ыытылларый?
– Оҕолорго сылы быһа «Дьүрүһүй, хомуһум!» диэн куонкурус ыытылынна. Сэтинньи 29 күнүгэр Оҕо айымньытын дьиэтигэр ити куонкурус кыайыылаахтарын кэнсиэрэ буолар. Оҕо кэнсиэрэ диэн быйыл аан бастакытын ыытылларын бэлиэтиибин. Сүүмэрдиир түһүмэхтэр улуустарынан бардылар. Онон бу тэрээһин инникитин хомуска оонньооһун маастардарын таһаарарга олук буолара саарбаҕа суох.
Хатаска уон биирис төгүлүн «Хомус – дьикти ускуустуба» биирдиилээн толорооччулар куонкурустара ыытылынна. Быйыл аһаҕас куонкурус буолан, Дьокуускайтан, Намтан, Хаҥаластан уопсайа икки бөлөх сааһынан 32 кыттааччы кытынна. Устудьуоннарга Лука Турнин аатынан куонкурус үгэскэ кубулуйда. Лука Турнин – «саха хомуһун аҕата» диэн ааттаммыт уһулуччулаах киһибит. Кини 1947 сыллаахха сахалартан биир бастакынан Москубаҕа хомус тылын тарпыта. 1957 сыллаахха Таатта хомусчуттарыттан састааптаах бэйэтин ансаамбылын Чайковскай аатынан кэнсиэрдиир саалаҕа таһааран, хомус устуоруйатыгар суолталаах хардыыны оҥорбут киһинэн биллэр. Былырыын төрөөбүтэ 100 сылын бэлиэтээбиппит. 95 сылыгар кини аатын үйэтитэр, оонньуур ньыматын тэнитэр туһуттан устудьуон оҕолорго куонкурус ыытарга быһаарыллыбыта. Муҥутуур кыайыылаахха сыллата 30 тыһ. солк. бириэмийэ олохтонор. Кыттааччы хомуска оонньуурун таһынан Лука Турнин олоҕун, айар үлэтин туһунан билиилээх, үөрэҕэр да, хомуска кэккэ ситиһиилэрдээх, үөрэнэр сириттэн мэктиэ суруктаах буолуохтаах. Бириэмийэни Турнин биир дойдулаахтара, Таатта улууһун дьаһалтата туруораллар. Инникитин маннык куонкуруһу оскуола оҕолоругар ыытыахтарын баҕараллар.
Ахсынньы 5 күнүгэр Муусука колледжыгар хомус муусукатын нуотаҕа түһэрбит Николай Берестовка аналлаах тэрээһин буолаары турар. Муусука оскуолаларыгар кини нуоталарынан сирдэтэн үлэ ыытыллар. Ити кэнсиэргэ хомуска классическай үстүрүмүөннэр кыттыһар эмиэ туһунан дорҕооннорун истиэххит.
«Звени, мой хомус!» куонкурус куорат оскуолаларын 5-10-с кылаастарын үөрэнээччилэрин ортолоругар ыытыллар. Урут Хомус түмэлэ бу тэрээһиҥҥэ кытта илигэ. Онон биһиэхэ эмиэ сонун көрсүһүү буолуохтаах. Мантан да көстөрүнэн, саха хомуһугар интэриэс улахан. Оскуолаларга эбии үөрэхтээһининэн хомус куруһуоктара үлэлииллэрэ, ФГОС бырагырааматынан сахалыы оскуолаларга хомус уруок быһыытынан үөрэтиллэрэ, уһуйааннарга хомуска аналлаах тэрээһиннэр, дьарыктар ыытыллаллара хомус эйгэтэ кэҥээн иһэрин көрдөрөр. Аҥаардас Саха национальнай гимназията үөрэнээччилэри уруокка чуораан оннугар хомуһунан ыҥырара даҕаны хомуска сыһыан уратытын туоһулуур.
– Хомус күнүн ханнык улуустарга киэҥник бэлиэтээн эрэллэрий?
– Бүлүүгэ, Хаҥаласка, Сунтаарга, Уус Алдаҥҥа, Томпоҕо уонна Мэҥэ Хаҥаласка ыытыллаллар. Урут икки-үс эрэ улууска бэлиэтэнэр буоллаҕына, Хомус күнүн бэлиэтиир улуустар сыл ахсын эбиллэн иһэллэр. Энтузиаст дьоммут миэстэтигэр араас сэминээр, куонкурус тэрийэллэр.
– Голландияҕа Хомус национальнай киинин сэбиэдиссэйэ Харм Линсени кытта туох көрсүһүү күүтэрий?
– Харм Линсен Саха сиригэр төрдүс төгүлүн кэлэр. Аан бастаан Хомус кэнгириэһигэр кэлбитэ. Саха сиригэр эрэ буолбакка, аан дойдуга хомус сайдыытын олус интэриэһиргиир. Хомус дьиҥнээх сүгүрүйээччитэ, аан дойду үрдүнэн буолар бэстибээллэргэ куруутун кыттар. Урукку өттүгэр манна хомусчут быһыытынан кэлэн барар этэ. Быйыл Голландия курдук ыраах сиртэн кэлэр хомус түмэлин үлэһитин уопутун тарҕатар сыалтан төгүрүк остуолу тэрийэр буоллубут. Улуустар түмэллэрин үлэһиттэригэр ыҥырыы ыытан турабыт. Онон сэтинньи 29 күнүгэр күнүс 11.30 чаастан Хомус түмэлигэр Харм Линсени кытта көрсүһүүгэ дьону-сэргэни күүтэбит.
– Италия режиссёра Диего Паскаль Панарелло «Чарующие звуки хомуса» диэн киинэтин күүтүүлээх сүрэхтэниитэ буоларын үөрэ иһиттибит. Киинэ ханна буоларый?
– Хас да сыл устата күүппүт түгэммит, дьэ, үүннэ. Италия курдук ыраах сиртэн чуолаан саха хомуһун интэриэһиргээн кэлэн, сайын куйааска, кыһын тымныыга олус тулуурдаахтык үлэлээбит Диего Паскаль Панарелло сэтинньи 28 күнүгэр көтөн кэлэр. Режиссёр Туймаада ыһыаҕын тэҥэ Бүлүүгэ, Хаҥаласка эмиэ устубута. Киинэ балтараа чаастаах толору барыйаана сэтинньи 28 күнүгэр киэһэ 20.20 чаастан Дьокуускайга «Лена» киинэ тыйаатырыгар көрдөрүллэр. Ону тэҥэ Бүлүүгэ көрөөччүнү түмүө. Хаҥаласка режиссёру кытта көрсүһүү тэриллэр. Ыалдьыппыт олус ыгым кэмҥэ кэлэн барар. Сэтинньи 29 күнүгэр 15 чаастан Национальнай бибилэтиэкэ историческай саалатыгар кинематографистар кыттыылаах төгүрүк остуолга режиссёру кытта көрсүөххэ сөп.
– Оттон Хомус дьиҥнээх күнэ туохтан саҕаланарый?
– Сэтинньи 30 күнүгэр сарсыарда 7 чааска «Саха» НКИХ «Саҥа күн» биэриитигэр күргүөмүнэн хомус тардыы тэриллэр. Урукку сыллартан биллиилээх хомусчуттары батыһан, тэлэбиисэр иннигэр олорон хайа баҕарар киһи тэҥҥэ оонньоһоро үгэскэ кубулуйда. Саха сирэ хомус тыаһынан уһуктуо. Күнүс 16 чаастан Опера уонна балет тыйаатырыгар хомус атыыта, оһуокай тэриллэр. Киэһэ 18 чаастан сыл устата Олоҥхо, Туймаада ыһыахтарыгар, норуоттар икки ардыларынааҕы куонкурустарга кыайбыт хомусчуттар кыттыылаах улахан кэнсиэр тэриллэр.
– Биллэр-көстөр хомусчуттарбыт кытталлар дуо?
– Саха алта виртуоз-хомусчутуттан билигин Спиридон Шишигин, Альбина Дегтярева, Дьүрүйээнэ, Ким Борисов киэҥ далааһыннаахтык үлэлии-хамсыы сылдьаллар. Хомус күнүнэн ыытыллар тэрээһиҥҥэ сыл ахсын кытталлар. Быйыл ахсынньы 2 күнүгэр саха хомуһун киэҥ сиргэ тарҕата сылдьар талааннаах хомусчут Ольга Подлужная-Уутай сахатын дьонугар айар түһүлгэтин тэрийэр. Ити курдук, сыллата биирдиилээн сольнай кэнсиэрдэр буолаллар.
– Хомус сайдыытыгар өрөспүүбүлүкэҕэ сотору кэминэн туох бэлиэ түгэн баарый?
– Эһиил Австрияҕа аан дойдутааҕы кэнгириэспит тохсус төгүлүн ыытыллаары турар. Онно саха хомуһун оонньуутун, сайдыытын көрдөрүөхтээхпит. Онно бэлэмнэнэн, кэлэр сыл кулун тутар ыйыгар өрөспүүбүлүкэтээҕи кэмпириэнсийэ тэрийээри сылдьабыт. Инникитин хомуһу билим өттүнэн үөрэтии, киэҥ маассаҕа тарҕатыы үлэтэ салҕанар.
Оксана ЖИРКОВА
кэпсэттэ.
