Уйулҕа уонна куйаар оҕото - айылҕаттан суруйар Көҥүл Кыыс

Уйулҕан: - Эн ураты дьахтаргын - Куйааргын. Куйаар киэргэлэ сулускун. Дьүкээбил суһума суһуоххун. Сир симэҕэ буолбатаххын.

Куйаара: - Ээ... оннукпун дуо. Буолуо дии. Ол иһин Куйаара диэн ааттаах инибин.

Кырдьык кини олоҕу атын хараҕынан көрөрүн дьон дьиибэргииллэрэ. Оттон сорох кыйаханара туохтан даҕаны толлубатыттан. Сорох өйдөөбөтө - акаары дуу диирэ.

Арай Уйулҕан сэрэйэрэ Куйаара уйанын, кэрэни кэрэхсиирин уонна саамай абааһы көрөрө албын эбитин билбитэ.

(“Уйулҕан уонна Куйаара” кэпсээнтэн)

Ыалдьытым ойуун уол олоҕун туһунан сэһэнин бастакы биэс сирэйин куорат киинигэр илиҥҥи куукуна кафетыгар дьүөгэтин кэтэһэ олорон суруйан кэбиспитин кырдьыгынан кэпсиир. Дьиктитэ диэн, кини сэһэн суруйаары анаан-минээн тугу да көрдөөбөтөҕө, аахпатаҕа даҕаны. Суруйуу умсулҕаныттан сынньанар кылгас тохтобулун тумуннахха, “Налык” адьас аҕыйах ый устатыгар суруллан бүтэн “Чолбон” сурунаалга, онтон бэйэтин күүһүнэн 200 ахсааннаах кинигэ буолан “Бичиккэ”, устунан кинигэ кыһатын суотугар тыһыынчанан ахсааннаах “Ойуун уол таптала” диэн ааттанан бар дьоҥҥо тахсан тарҕанан хаалбыта. Ааптар Лариса Попова-Көҥүл Кыыс бэйэтэ этэринэн, ойуун уол ити курдук суолун бэйэтэ солонон, ааҕааччы илиитигэр дэбигис киирбитэ. Оттон Налык иннинэ суруйааччыга адьас атын олох баара. Биэс оҕолоох ыал ийэтин бараммат түбүктээх олоҕо... Айан аргыстаах атыы-кутуу бүппэт үлэтин сүпсүлгэнэ... Ааһан биэрбэт арахсыы аһыыта, оһон испэт сүрэх бааһа, урукку олох оҥкулун уларытыы, сааһыланан саҥаны саҕыы уустук кэрчигэ. Эн хаһааҥҥыттан, туох санааттан Көҥүл Кыыс диэн дьикти ааты ылыммыккыный?

- Кырабар ырыганым бэрдин иһин эбэлээҕим Даркы диэн ааттыыллара, ол эбэтэр өрүс хомуйан аҕалан кытылга кыстаабыт маһыгар холообуттар. Онон хайа эрэ кэмҥэ Даркылаара дэнэ сылдьыбыттаахпын. Онтон тус олохпор буолбут уларыйыы дьайыытынан эбитэ дуу, аны айарым-тутарым көҥүлүм диэн санааттан эбитэ дуу, Көҥүл Киһи буолбутум. Салгыы биир үтүө киһи этэн биэриитинэн, дьахтар киһи быһыытынан Көҥүл Кыыс диэн айар ааты ылыммытым. Миигин үчүгэйдик билэр дьон адьас сөптөөх ааты ылыммыккын дииллэр. Бэйэм даҕаны уруккуттан тугу санаабыппын оҥорон, туруорбут сорукпун толорон иһэрбин сөбүлүүр, сүрүнэ дьон санаатыттан, саҥатыттан тутулуга суох буоламмын, чахчы да көҥүлбүн диир толору кыахтаахпын.

- Кэннигэр хайыһан, урукку ыал эрдэҕинээҕи олоххун ылан көрдөххүнэ, туох санаалар үөскүүллэрий, кэмсинэҕин дуо?

- Бэлиэр тоҕус сыл ааһа охсубут эбит. Оччолорго 27 сыл бииргэ олорбут киһигиттэн букатын барыы ыарахан этэ. Билигин олох кэмсиммэппин. Төттөрүтүн дьылҕам оччолорго оннук дьаһайбытыгар олус махтанабын. Арай онно быһаарыллары быһааран кэбиспэккэ олорон хаалбыт биир сылбын аһыйабын (күлэн ылар). Онон тус олохпор ылбыт охсуум үтүө эрэ өрүттээх буолан биэрдэ. Ол туһуттан бэйэм диэки эргиллэммин, ис кыаҕым арыллан, өйүм-санаам уһуктан, көҥүллүк айар-тутар киһи буоллум дии саныыбын. Оҕолорум улаатаннар, атахтарыгар турдулар. Кыргыттарбын кыыс курдук, уолаттарбын уол курдук ииттим диэн үөрэ саныыбын, кинилэргэ үтүө эрэ холобур буоллум диэн эрэнэбин. Билиҥҥи олохпутугар-дьаһахпытыгар, үгүс дьарыкпытыгар оҕолорбунуун бары өйөһөн-өйдөһөн сылдьарбыт миэхэ улахан дьол.

Кырдьыга да, Көҥүл Кыыс билигин таптал, эр киһи уонна дьахтар, ыал буолуу, оҕолонуу, олоҕу олоруу туһунан көҥүллүк суруйар уонна элбэҕи этэр кыахтаах муударай сааһыгар сылдьар киһи буоллаҕа. Кини олоҕу көрүүтэ, муспут билиитэ, дьоҥҥо сыһыана хас биирдии кэпсээнигэр уонна хоһоонугар дьэҥкэтик көстөр. Хоһооннорун арыйан көрдөххө, хайдахтаах судургу эрээри кэрэ санаалар, тыллар баалларый... Олортон биирдэстэрин ийэ киһи быһыытынан олус сөбүлээтим. Ийэ таптала – Алгыс, Ийэ таптала – Харысхал диэн маны этэр буоллахтара.

Кэргэни таҥара аныыр...

Мин… Сир үрдүгэр баҕа санаам
Биир эрэ буолар, ол туоллун:
Оҕо толору дьоллоох буоллун,
Оҕо сүрэҕэ үөрдүн-көттүн…

Оҕо… Тыыннаах тулаайаҕа дэппэтин,
Дьонтон куота-тэйэ хаампатын,
Итэҕэс сананан ытаабатын,
Үйэтин тухары таптаттын.

Оҕом, Олоххун ким даа алдьаппатын.
Дьиэ кэргэҥҥин күүскэ таптаар,
Умнумаар, кэргэни таҥара аныырын,
Оҕоҕун, аал уоккун харыстаар...

- Араадьыйаҕа Анастасия Готовцева толорор элбэх эбэ кутун туппут “Оҕом оҕочооно” диэн ырыа тылын эн суруйбут эбиккин дии. Төһө элбэх хоһоонуҥ ырыа буолан көппүтэй?

- Син балай да элбэх хоһоонум ырыа буолбута, ахсаанын бу диэн кыайан эппэппин. Мелодистар сөбүлээннэр, элбэх ырыаны айан таһаарбыттара. Онуоха мин, биллэн турар, олус үөрэбин. Сороҕун ааттаах ырыаһыттар Ника, Анастасия Готовцева, Айыллаана Семенова ыллааннар үөртүлэр. Ол кинилэри кытта үлэлиир мелодист Герасим Павлов үтүөтэ. Онон киниэхэ махталым муҥура суох.

Лариса оҕо сааһын ахтан аһарар кэмигэр харахпар хас сөбүлүү көрбүт үүнээйитин, отун-маһын, үөнүн-көйүүрүн, харамайын, ооннооҕор ууну кытта кэпсэтэ сылдьар кыра хачаайы кыысчаан көстөн кэллэ. Онтон кини хоту сир хойуу салгынын толору эҕирийэр, хайалаах сири сатыы дабайар хоһуун дьахтарга кубулуйда. Ол икки ардыгар иннибэр биэс оҕону төрөтөн атаҕар туруорбут, олоҕун орто омурҕаныгар соһуччу суруйааччы уонна урбаанньыт буолбут Далбар Хотун олорорун тус бэйэм олус сөҕө көрдүм.

- Дойдугар айан уонна сынньалаҥ базатын тэрийэн үлэлэтэр эбиккин. Хайдах үлэлиигит, дьон төһө сэҥээрэр?

- Төрөөбүт Алыһардаахпыттан чугас Ыыннаах диэн үтүөкэн сир баар. Ол сири эдэр эрдэхпиттэн ымсыыра көрөрүм. Санаа ымыыта оҥостубут Ыыннаахпар отут сыллаах кэтэһии кэнниттэн көҥүл ылбытым. Бу сири дойдум Иччитэ миэхэ эрэнэн, итиччэ өр харыстаан ууран турбут эбит диибин. Аны уолаттарым ити кэмҥэ улаата охсоннор, ылбыт сирбэр балаҕан, ураһа тутан биэрбиттэрэ эмиэ биир дьикти. Онон туох барыта бэйэтин кэмигэр буолар оҥоһуулаах эбит. Сити курдук тус баҕанан, бэйэ күүһүнэн тэриллибит турбазабар дьону сынньатабын, чэйиттэн саҕалаан этигэр тиийэ олохтоох аһынан-үөлүнэн аһатабын, балыктатабын, Дьааҥы сирин-уотун көрдөрөбүн, туруук таастаах ытык сирбэр бэйэм арыаллаан сырытыннарабын, улуус устуоруйатын иҥэн-тоҥон, билэн-көрөн баралларыгар кыһаллабын. Дьон олус сэргиир, кэрэхсиир. Арай бу сайын улахан уот өрө туран, сорох баҕалаах дьон кыайан тиийбэтэхтэрэ. Кэлэр сайыммыт үтүө буолуо диэн эрэнэ кэтэһэбит.

Урбаанньыт Лариса Попова дойдутугар таптала барыта кини айымньыларыгар, тылыгар-өһүгэр ырылыччы көстөр. Айылҕаны бэйэтин курдук өйдүүр дьоҕура киниэхэ олус көмөлөһөр. Кини туох үчүгэй буоллаҕына барытыгар дьылҕатыгар, айылҕатыгар уонна өбүгэлэригэр махтанар. Оттон дьиҥнээх махтал хайаан даҕаны үтүө быһыыга кубулуйар.

Билигин Көҥүл Кыыс түүнүн утуппат, күнүһүн олордубат биир иитиэхтии сылдьар санаалаах. Кини ааспыт үйэ 30-с, 40-с сыл балыырдаах кэмигэр Гулаг диэн амырыын “дойдуга” киирэн тыыннара быстыбыт дьон ааттарын үйэтитиэн олус баҕарар. Дьааҥы усталаах-туоратыгар Гулаг тэриллэ сылдьыбыт 22 сиригэр хайатыгар да өйдөбүнньүк суох, бу сыыһаны көннөрөр кэм уолдьаста диэн Лариса кытаанахтык уонна аһаҕастык этэр. Оттон “Тыыҥҥыт туманныы тохтон” (Көстөр хаайыыта) хоһоонугар ааптар ааттыын симэлийбит дьоҥҥо дириҥ кутурҕана кутуллар...

Тыыҥҥыт туманныы тохтон

Хас киһи олоҕо,
Хас киһи оҕото,
Харалла сытаҕыт
Хара таас буолаҥҥыт?...
Ааккыт биллибэккэ,
Сурукка тиһиллибэккэ,
Сири кытта тэҥнэһэн,
Суоллуун мэлдьэһэн.
Утуйар уугутун умнан,
Үйэлэргэ хатанан...
Кыһыл ытыскытыныын,
Эриэн таҥаскытыныын.
Туох буруйугар
Таас хайа буоллугут?
Туох содулугар
Суолгутун быстыгыт?
Туох иэдээнигэр түбэһэҥҥит
Төннүбэт кэскиллэннигит?...
Эргийдэ дуо албан ааккыт,
Булла дуо ыччат киһигит?

- Бу хайысхаҕа тугу оҥоруохха сөбүй? Тугу былаанныыгын?

- Аҕыйах сыллааҕыта адьас соһуччу, алҕас Гулаг канцеляриятын докумуоннара көстүбүттэрэ. Ону музейга туттарбыттарын көрдөөн ыламмын тус баҕабынан сканерга түһэрэ сылдьабын. Дьэ, онно киһи үөрэтэрэ, сөҕөрө-махтайара, сонньуйара, хоргутара хара баһаам. Ол саҕанааҕы дьону аһынарым кэмэ суох... Кинилэр кимнээхтэрий, туох иһин бу Гулакка хаайыллыбыттарый, хайдах дьылҕалаахтарый, ханна кистэммиттэрий диэн ыйытыылар үүйэ-хаайа туталлар. Ордук кинилэр тустарынан тоҕо тугу да билбэппитий, тоҕо билэ сатаабаппытый уонна тоҕо киһилии кэриэстээбэппитий диэн киһи сонньуйар. Маны быһаарыы сүдү суолталаах уонна ыксаллаах эбээт. Онон бу туһунан сценарий суруйар, киинэ уһултарар, киэҥ эйгэҕэ таһаарар соруктар үөскээтилэр.

Ким тугу толкуйдуура, саҥарара, оҥороро көҥүл кэмигэр, көҥүл дойдутугар олоробут дии саныыбыт. Эрээри үксүгэр ол көҥүлбүтүн “сайдыылаах” олох сымыйа дьэргэлгэнин үтүктүүгэ, батыһыыга, эккирэтиигэ эрэ туһанар курдукпут.

Оттон Дьааҥы сибэккитинии нарын-намчы быһыылаах, Дьааҥы таас хайатыныы күүстээх санаалаах Лариса Попова – Көҥүл Кыыс айымньылара бэйэтин курдук аптаахтар уонна алыптаахтар. Ол иһин кэмниэ-кэнэҕэс бу хоту дойду хоһуун кыыһа уонна кини айымньылара Аан дайды таһымыгар биллиэхтэрэ диэн бүк эрэнэбин.

Кэпсэттэ Күндэли

Уу үрдүнэн хаамабын

Ууттан куттанарым,
Далаһа көрдөнөрүм,
Тайах булунарым,
Тургутан көрөрүм.

Уум дириҥиттэн
Куттаммат эбиппин,
Хорсунум суоҕуттан,
Хоргуһум кыайарыттан.

Билигин атахпынан
Мин сииги билбэппин,
Уу үрдүнэн хаамабын,
Көтө-дайа ааһабын.