Муус устар 18 күнэ – Цииркэ артыыстарын күнэ. Бу бэлиэ күҥҥэ сөп түбэһиннэрэн, Марфа, Сергей Расторгуевтар ааттарынан Саха судаарыстыбаннай бирилийээн циркэтин артыыстарын кытта кэпсэттим.
«Холууптарым – тапталлаахтарым»
Александра Николаева – холууптары кытта үлэлиир дрессировщик артыыс. Билигин 18 холууптаах. Төрдө – Ньурба Маара. Циркэ дьиэтин боруогун 2000 сыллаахха атыллыаҕыттан күн бүгүнүгэр диэри айымньылаахтык үлэлии сылдьар.
–Циркэҕэ хайдах кэлэн хааллыҥ?
– Оччолорго култуура колледжыгар циркэ салаата аһылла сылдьыбыта. Ийэм култуура үлэһитэ буолан, онно киирэн биир сыл үөрэммитим. Оҕолонон баран, кэлин кэтэхтэн режиссёр салаатын бүтэрбитим. Ийэм, эдьиийдэрим учуутал идэтигэр үөрэммит буоланнар, кинилэр сүбэлэринэн Дьокуускай 32-с №-дээх оскуолатыгар саха тылын учууталынан үлэҕэ киибитим. Ол курдук биэс сыл учууталлаатым. Арай 2000 с. Саҥа дьыл иннинэ оҕолорбун урукку Циркэ дьиэтигэр испэктээк көрдөрө аҕаллым. Ол сылдьан Сергей Васильевиһы көрсө түстүм. Киниэхэ биир сыл үөрэммитим. Көрөн тута биллэ.
– Ыҥырда?
– Хайа, Александра, дууһаҥ оскуолаҕа сытар дуу эбэтэр сыанаҕа талаһар дуу?Үлэлиэххин баҕарар буоллаххына, кэл ээ, – диэтэ. Артыыс буолуохпуттан оҕо эрдэхпиттэн олус баҕарар этим. Нэдиэлэни быһа сыта-тура толкуйдаатым. Онтон тохсунньуга оскуолабар тиийэн «уурайабын» диэн сайабалыанньа суруйаат, циркэбэр кэллим. Балекка ыллылар. Балекка өр сылдьыбатым буолуо диэммин, кыра-кыралаан нүөмэр көрдөнөн бардым. Оруобуна холууптары кытта үлэлиир кыыспыт Владивостокка баран хаалла. Кини оннугар киирдим. Ол кэмтэн ыла холууптарбын туппутунан сылдьабын (күлэр).
– Бу сыллар тухары балай эмэ холуубу кытта алтыспытыҥ буолуо.
– Биэс көлүөнэ холуубу кытта үлэлээтим. Алтыска ылсан эрэбит. Холууп биэс сыл үлэлээн баран, кырдьыбытынан барар. Сүһүөхтэрэ, куртахтара ыалдьар буолар, хараҕа мөлтүүр. Ортотунан уонча сыл олороллор. Артыыс үс ыйдарыттан саҕалаан көстөн, саҥатыгар үөрэтэн барыахтаах.Атын сиртэн анал үөрэхтээх холууптары сакаастаабаппыт. Бэйэбит үөрэтэбит.Дьокуускайга холууп тутааччылар бааллар. Кинилэртэн атыылаһан ылабыт.
– Кырдьыбыт холуубу ханна гынаҕытый?
– Бэйэбэр хаалларабын. Кэбис, доҕотторбун бырахпаппын. Бириэмэлэрэ кэллэҕинэ, мөлтөөн,өлөн хаалаахтыыллар. Билигин 18 холууптаахпын. Сорохтор «аҕыйах эбит»,сорохтор «тыый, элбэҕин» дииллэр. Бээ, онтуларыҥ эмиэ муокастаахтар. Хайалара эрэ сымыыт баттыыр, хайалара эрэ иссиһэр кэмэ кэлэр. Килиэккэҕэ пааралаан олордобут. Сороҕор кыыһырсан доодурҕаһан тураллар.
– Холууп төһө үөрэҕи ылынымтыа, истигэн көтөрүй?
– Чыычаахтар өйдөөбөттөр дииллэр даҕаны, киһи санаатын олус үчүгэйдик билэллэр. Эмиэ киһи курдуктар. Сорохтор сүрэҕэ суохтар, олус киитэрэйдэр эмиэ бааллар.Наадалаах кэмҥэ кэлэн, таҥнаран кэбиһиэхтэрин эмиэ сөп. Ол эрээри кыыһырбыт, сүрэҕэлдьээбит да буоллахтарына, түрүүктэрин хайаан да көрдөрөллөр. Үлэлэрин курдук саныыллар. Кинилэри өйдүөххэуонна таптыахха наада. Кыыллары кытта үлэ букатын атын эйгэлээх. Холууптар син кыра оҕо кэриэтэлэр. Сайын попугайдары, павлиннары кытта бииргэ салгын сиэтэ таһырдьа таһаараллар. Уоппуска кэмигэр хайаан да көстөн ааһабыт, сөбүлүүр астарын аҕалабыт. Онно тиийдэххэ, дьэ, үҥсэргээн сүрдээх буолаллар. “Ити попугай миигин маннык гынна, аһыттан бэрсибэтэ” эҥин диэн. Попугайдар да хаалсыбаттар. Хобулаан өрө оргуйа олороллор. Таһырдьа сылдьан сэмээр кэтээн көрдөхпүнэ, айылҕа чыычаахтара тугу кэпсэтэллэрин өйдүүр курдукпун. Көтөрдөрү кытта уһуннук үлэлээбит буоламмын быһыылаах.
– Сүрэҕэ суох, киитэрэй холууптартан көрдөөх түгэн тахсара аҕай буолуо.
– Оннук түгэн баар бөҕө буоллаҕа! (күлэр). Сөмөлүөтүнэн ыраах гостуруоллуу бараары сырыттахпытына, паараласпыт холууппуттан биирдэһэ ыалдьан хаалла. Атынынан солбуйдум. Олорум соччо тапсыбатылар. Саҥа холууп айанныыр үөрэҕэ суох. Уопсайынан, сөмөлүөтүнэн айанныыры ыараханнык ылыналлар. Кулгаахтара ыалдьар. Тиийдибит. Ыксал бөҕө. Эрэпэтииссийэлии түстүбүт. Син истэр, барытын оҥорон иһэркурдук. Онтон сыанаҕа тахсарбыт саҕана букатын атын дьүһүн-бодо буолан хаалбата дуо?!Саатар,муусука холуоҥкатын чугас баҕайы уурбуттар этэ. Үөһэ көтөн,баран хаалар, дьон үрдүнэн хаамыталыыр. Муусукатын даҕаны, мин саҥабын даҕаны кыайан истибэт. Ол түгэни өйдөөн хаалбыппын.
– Ити кэннэ, арааһа, мөҕүлүннэҕэ буолуо.
– Кинилэри мөҕөн улаханнык туһаммаккын. Куоласкын үрдэттэххинэ, мөҕүллүбүт оҕо курдук өгүрүк-төгүрүк көрөөхтүүллэр. Улахан тыастан-уустан уйулҕалара хамсыыр. Төбөлөрүн уҥа-хаҥас эргит да эргит, кынаттарынан сапсын да сапсын буолаллар. Олус истимээри гыннахтарына, кыратык мөхпүтэ буолабын. Олоххо араас түгэн баар буолар. Биирдэ санаам түһэн, ытаатым. Холууптарым хосторугар киирдим. Ким эрэ атахпар, ким эрэ санныбар кэлэн, олорон эрэ тоҥсуйаахтыыр. Сорохтор тумсуларын кулгаахпар уган саҥарбыта буолаллар. Ити – уоскутар быһыылара. Бииргэ алтыспыппыт да ырааттаҕа. Холууптарбар үөрэнэн хааллым, «холууптарым – тапталлаахтарым» диибин.
Салгын, таптал, сыана...
Евдокия Куприянова – салгын гимнастката. 2004 с. АГИКИ хореография салаатыгарүөрэнэ сылдьан Саха судаарыстыбаннай циркэтигэр балет үҥкүүһүтүнэн киирбит. Кэргэнэ Владимир Куприянов эмиэ бу циркэ артыыһа, эмиэ салгын гимнаһа. Эдэрдэр циркэҕэ үлэлии сылдьан, сүрэхтэринэн сөбүлэһэн, харахтарынан хайҕаһан ыал буолбуттар.Эмдэй-сэмдэй икки оҕолоохтор.
«Мин үҥкүүһүт этим. Кэргэним бу туох дьикти идэтигэр үөрэммитий диэн сэҥээрэн, кинини үтүктэн диэххэ дуу, салгын гимнастката буолбутум. Оруобуна 2008с. Москубаттан кэлэн сайын икки ыйга салгын гимнастарын бэлэмнии сылдьыбыттара. Онно үөрэнэн хаалбытым», -- диэн кэпсээнин саҕалыыр.
– Евдокия, дьэ, хорсун киһи эбиккин. Салгын гимнаһа буолаары, сорохтор хас эмэ сылы быһа үөрэнэллэр, эрчиллэллэр.
– Ити сыл «Азия оҕолорун оонньуулара» буолбута. Паарка иннигэр шапито туруорбуттара. Сарсыарда уонна киэһэ күҥҥэ иккитэ баран үөрэнэбит. Маҥнай, биллэн турар, намыһахтан саҕалыыгын. Эккин-хааҥҥын билэргэ, салгыҥҥа хамсанарга үөрэнэҕин. Онтон улам үөһэ таһааран иһэллэр.Үөһэ көтө сылдьаргын бэйэҥ да билбэккэ хаалаҕын. Оҕо эрдэхпиттэн үрдүктэн тоҕо эрэ соччо куттаммат этим. Дьиҥэр, үөһэ тахсан, ыттан да көрбүтүм суоҕа. Салгын гимнаһа буоларгар элбэхтик дьарыктаныаххын, эккин-хааҥҥын үөрэтиэххин, чэрдитиэххин наада.
– Чэрдитэр диэн тугуй?
– Судургутук эттэххэ, чэр оҥоруу. Элбэхтик үлэлиир сиргин, холобур, илииҥ бэгэччэгин, атаҕын сототун, бэрбээкэйин харса суох дьарыктаан чэрдитэҕин. Оччоҕо ыалдьыбат уонна ханнык баҕарар ноҕуруусканы уйар буолар. Быһыыгын-таһааҕын, ыйааһыҥҥын куруук көрүнэ сылдьыаххын наада. Биһиги икки оҕолоохпут. Хат сылдьан ыйааһын бөҕөтүн эбинэр этим эрээри, түргэнник урукку быһыыбар-таһаабар түһэрим. Оҕолорум 6-7 ыйдарыгар номнуо үлэлии тахсыбытым. Үлэбин ахтыбыт уонна эбэлэрбит көмөлөһөр буоланнар,циркэбэр таласпытым.
– Маннык идэлээх дьон төһө уһуннук үлэлииллэрий?
– Дьиҥэ, улахан хааччах суох. Сүрүнэ, артыыс бэйэтин кыанар, эт-хаан өттүнэн үчүгэй бэлэмнээх буолуохтаах. Биһиги учууталбыт60-нун ааспыт,сааһырбыт дьахтар этэ. Түрүүгү, эрчиллиини барытын бэйэтэ оҥорон көрдөрөрө. Эдэр артыыстан туох да уратыта суох, хайа эрэ чааһыгар, хата, өссө ордук тупсаҕайдык оҥороро. Оннук үчүгэй таһаалаах этэ. Биһиги төһө кыахпыт баарынан, доруобуйабыт көҥүллүүрүнэн үлэлиирбит буоллар диэн баҕа санаалаахпын.
– Үөһэ страховкалыыр быалаах тахсаҕыт дуо?
– Кэргэним болотунанан үлэлиир гимнаст. Страховката суох тахсар. Оттон мин, сүрүннээн, кольцонан дьарыгырабын. Бу гимнастика көрүҥэр үөһэ тахсаргар страховкалаах буолуохтааххын. Ол иһин көмө быаланабын. Холобур, болотуна эргитэр, үлэлиир кэмигэр тыын ыла, сынньана түһүөххүн, илиигин, атаххын болотунанан эрийэн кэбиһиэххин сөп эбит буоллаҕына, кольцоҕа адьас бэйэҥ эт илиигинэн тардыһан үлэлиигин.
– Саамай уустук, элбэх үлэнэн, сыранан ситиһиллибит түрүүгүҥ ханныгыный?
– Үөһэттэн таҥнары туран эргийии. Көбүс-көнө буолуохтааххын. Хайаан да ириитимҥин ылыахтааххын. Ону кыайбатаххына, ыһыллан хаалаҕын. Быанан тардан үөһэ таһаарар, аллара түһэрэр киһиттэн нүөмэриҥ эмиэ улахан тутулуктаах. Нүөмэриҥ эрэ буолуо дуо, олоҕуҥ тутулуктанар. Муусуканы истэр, үрдүгү сөпкө ылар, тэтимҥэ киирэр буолуохтаах. Үксүгэр артыыстар бэйэлэрэ квалификацияларын үрдэтэллэр. Быаҕа үлэлиир киһи анал үөрэхтээх буоларын хайаан да ирдииллэр. Нүөмэр табыллар, табыллыбат түгэннэрдээх буолар. Сороҕор арыый уһуннук эргийэн хаалаҕын, сороҕор уһуннук эргийиэхтээххин, төттөрүтүн, кылгатан кэбиһэҕин. Онон, отчуот оҥорор курдук, мэлдьи биир буолбат.
– Үлэҕэр ордук туох умсугутарый? Бэйиэтуран тыл диэҕэ. Оттон эн?
– Көрөөччү ытыһын тыаһа. Үөһэ көтө сылдьан ытыс дохсун тыаһын истэр саҕа үчүгэй суох. Онтон эбии тэптэн, өссө туох эмэ уратыны көрдөрүөххүн баҕаран кэлэҕин. Итиэннэ, биллэн турар, салгыҥҥа уйдаран үөһэ көтүү. Этиҥ-хааныҥ тыҥаан, кычыгыланан уһуктар, сэрэхсийэр, бэйэтэ эмиэ туһунан адреналин буоллаҕа. Көтө сылдьан түөһүҥ муҥунан толору салгыны эҕэрийэриҥ эмиэтуспа кэрэлээх. Киһи биир-икки тылынан маннык диэн кыайан быһааран эппэт. Салгын гимнаһа – дууһам сытар дьарыга, идэм.
***
Сыралах-сылаалаах эрээри, биир оччонон угуйар-умсугутар, абылыыр күүстээх циркэ артыыһындьахтарын олоҕо маннык. Кинилэр олохторо – эргиир: сыана, көрөөччү уонна таптал.
Сэһэргэстэ Диана КЛЕПАНДИНА.
