Новосибирскай куоракка кууруска бара сылдьан, икки сыл олорбут, үөрэммит сирбэр – Хайалаах Алтаайга хайаан да баран кэллэхпинэ сатанар диэн, бара сырыттым. Абааһы Хоруона хамсыга туран, биллэр биричиинэнэн дьону кытары мээнэ алтыспатым, онно-манна да быгыалаабатым, тыаҕа тахсан, хайаҕа хорҕойон сыттым. Онон бу суруйуу татым буолара сэрэйиллэр ини диэххэ. Урут Алтаай туһунан “Кыымҥа” балай эмэ тахсыбыта, онон улаханнык иҥэн-тоҥон буолбакка, кыра суоллааҕы бэлиэтээһин быһыытынан ааҕыҥ.
Хайдах айанныыбыт?
Хайалаах Алтаайга Дьокуускайтан Новосибирскайынан көтөн тиийэр табыгастаах. Онтон Алтаайга сөмөлүөтүнэн, оптуобуһунан, таксыынан, пуойаһынан тиийиэххэ сөп. Толмачево аэропордуттан Горно-Алтайскай аэропордугар (куораттан чугас турар Майма сэлиэнньэтин аттыгар) сөмөлүөт нэдиэлэҕэ иккитэ сылдьар – бэнидиэнньиккэ уонна оптуорунньукка. Айан сыаната 2 тыһ. солк., чаастан ордук көтөҕүн. Маны таһынан, Домодедово, Внуково аэропордуттан уонна Кольцово (Екатеринбург) аэропордуттан эриэйсэлэр бааллар итиэннэ Горно-Алтайскайтан Алтаай ыраах сэлиэнньэлэригэр – Кош-Агачка уонна Усть-Коксаҕа уонна Белокурихаҕа көтүөххэ сөп. Новосибирскай автовокзалыттан оптуобуһунан 6-8 чаас айаннаан тиийэҕин, айан сыаната 1,5 тыһ. саҕалаан (22 ч. эриэйсэ – 2 тыһ.), чааһынайдары баксаал аттыттан эмиэ булаҕын. Оттон пуойас Алтаай кыраайын Бийскэй куоратыгар диэри айанныыр – тимир суол баксаалыттан 9 ч. айанныыгын, онтон Бийскэйтэн салгыы бэйэҥ таксыы эбэтэр оптуобус булан айанныыгын. Билигин үйэ сайдан, дьон үксүн “BlaBlaCar” диэн айанньыттар анал сыһыарыыларын сиэп төлөпүөнүгэр хачайдаан, массыына булан айанныыллар. Мин бу сырыыга ити ньыманы билэ, тургута таарыйа туһанным. Олус табыгастаах эбит: массыына аадырыскыттан кэлэн ылар, кини хас айанньыттааҕын эҥин эрдэттэн билэҕин. Онон хамсык кэмигэр “социальнай дистанцияны” тутуһарга да үчүгэй. Мин биир улахан микроавтобуска икки айанньыты кытары айаннаан кэлбитим. Сыана – 2 тыһ. солк. (киэһэ 22 ч. массыынанан барбытым). Оттон төннөрбөр Толмачево аэропордугар диэри 1,5 тыһ. солк. кэлбитим (12 ч. айаннаан баран, Толмачевоҕа 18 ч. тиийбитим). Көстүүнэйдэри, хостеллары, туризм базаларын эмиэ Букинг нөҥүө аа-дьуо булаҕын. Ким хайдах хармааннааҕыттан, ханна, хаска түһэрин булуохха сөп. Мин сылдьар кэммэр туризм сезона номнуо түмүктэммит буолан, үксэ сабыылааҕа эбэтэр миэстэ төһө баҕарар баара уонна сыаната да удамыра.
Туризм халбаҥнаабыт
Хайалаах Алтаай урут-уруккуттан аан дойду бары муннуктарыттан туристары угуйар. Билигин аан дойдуга бүрүүкээбит хоруона хамсыгыттан сылтаан туризм салаата олус атахтаммыт. Туристар саамай тоҕуоруһар кэмнэригэр – муус устартан от ыйыгар диэри базалара сабыылаах турбут буолан, олус элбэҕи сүтэрбиттэр, онтон уйуттубакка туризмынан дьарыктанар аччыгый урбаан олус улахан охсууну ылбыт, хас да урбаанньыт сабыллар аакка барбыт. Мин Чемал диэн Алтаайга туризм аанынан ааттанар сиргэ, Катунь диэн кыракый туристар бөһүөлэктэригэр коттеджка нүөмэр булан сыттым (хонуга 1 тыһ. солк.). Хаһаайыннар – Алтаай кыраайыттан төрүттээх, кырдьар саастарыгар уһаайба ылан, манна көһөн кэлбит Марина уонна Владимир Любезныхтар. Марина балта Мииринэйгэ олорор эбит, онон миигин биир дойдулаахтарын курдук үөрэ-көтө көрсөн сырытыннардылар.
Любезныхтар:
– Пандемияттан сылтаан олус элбэҕи сүтэрдибит. Туристар ордук ыам ыйыттан саҕалаан балаҕан ыйыгар диэри быыстала суох кэлээччилэр. Ыйга, табылыннаҕына, мөлүйүөҥҥэ тиийэ киллэрээччибит. Оттон быйыл олох мэлийдибит. Биэнсийэлээх эрэ буоламмыт, ылбыт кирэдьииттэрбитин эҥин төлөһөн олоробут. Хата, Саҥа дьылга Москубаттан туристар эрдэ барытын үлэһэннэр, син өрө тыыныах курдукпут. “Эмсэҕэлээбит салаа диэн кэмпэнсээссийэ биэрэллэр үһү” диэн кэпсэтии күөдьүйэ сылдьыбыта да, ол тыл дуораана эрэ буолан хаалбыта. Мин балтым хотугу биэнсийэни ылаары эһиэхэ үлэлиир. Аны икки сылынан манна көһөн кэлэр былааннаахтар. Биһиги эргин отой туга да суох сир учаастага 200 тыһ. солк. саҕаланар, оттон кэрэ көстүүлээх, толору хааччыллыылаах, бу биһиги дьиэбит курдук дьиэни 3 мөл. солк. булуохха сөп. Онон кырдьар саастарыгар сылаас кыһыннаах, чэпчэки астаах-үөллээх, кэрэ айылҕалаах, аламаҕай дьонноох сиргэ эһиги диэкиттэн кэлэн олохсуйуохтарын сөп эбит. Биһиги хортуоппуй үүннэрэбит, бэйэбит дьоҕус садпытыгар дьаабылыка, груша үүнэр. Онон айахпытын баҕас бэйэ тэлгэһэтиттэн ылабыт. Ол эрээри быйыл үүнүүбүт мөлтөх. Биэнсийэбит – 9 тыһ. солк. Ити харчыга хайдах аһаан-таҥнан олоруоххунуй, онон туристары тутан айахпытын ииттэбит. Урукку өттүгэр омук сириттэн турист бөҕө кэлэрэ, оттон быйыл ордук Арассыыйаттан кэлэн бардылар. Саха сириттэн эдэр ыал массыынанан Чуйскай тыраагынан Монголия кыраныыссатыгар диэри айаннаан иһэн, биһиэхэ түһэн ааспыттара, олус астынан кэлэн иһэллэр этэ. Алтаай барахсан хайа да киһини астыннарбакка ыыппат ээ. Саас суолбутун улахан тибии тибэн кэбиһэн, ону кэмигэр кыайан ыраастаабакка, эрдэттэн сакаастаабыт хас да туриспыт аккаастанан кэбиспиттэрэ. Онтон кулун тутартан бобуу киирэн, өрөспүүбүлүкэҕэ, оройуоҥҥа киириигэ отой да ГИБДД пуостарын туруоран, кими да киллэрбэтэхтэрэ.
Туризм эйгэтэ улаханнык халбаҥнаабытын Чемалга дьон тоҕуоруһар сирдэригэр – ГЭСкэ, Патмос арыытыгар, “Коза ыллыгар” сылдьан илэ көрөн итэҕэйдим. Сүбэниир хас да киоската “продам”, “сдаю в аренду” диэн суруктаах, күлүүһүнэн хатанан туралларын көрөҕүн. Олох биир-икки эрэ маҕаһыын үлэлиир. Кинилэр: “Бу абааһы ыарыыта туран, онто да суох нэһиилэ айахпытын ииттинэр кыахпытын саба баттаан кэбистэ. Бу билигин олох биирдии-иккилии эрэ оптуобус кэлэр. Судаарыстыбаттан туох да көмөнү ылбатыбыт. ОКВЭДкыт атын дииллэр. Кэм биһиэнэ буолан баран, боростуой дьон хапсыбатын курдук оҥордохторо дии. Оттон биһиги бары нолуок үлүгэрин төлүүбүт, страховой усунуостар, подоходнай нолуок, ЕНВД,УСН... Бүтэһик тыыммытын бүөлээһин...”– диэтилэр. Аараттан “геноцид” да диэн этээччилэр бааллар. Биһиги кэпсэтиибитигэр биир олохтоох турист кыттыһар: “Алтаай бу туристар суох кэмнэригэр сүрдээҕин ыраастанна, өрө тыына түстэ. Биһиэхэ экология туризмын эрэ сайыннарыахха баара. Оттон ааспыт сылларга Москубаттан ол-бу рок бэстибээллэри, айдааннаах тэрээһиннэри кэлэн ыытааччылар. Кинилэр кэннилэриттэн хайа саҕа бөх-сах, айдаан-куйдаан эрэ хаалар. Ону Алтаай сөбүлээбэт. Иччилэрбит кыыһыраллар. Кыыл-сүөл майгыта-сигилитэ кэнники сылларга уларыйда...” – диэн истэҕинэ, атыыһыт дьахталлар мөккүһэн бардылар...
Хамсык туруга
Мин Дьокуускайтан Новосибирскайга тиийээт, олохтоохтор саньытаарынай-эпидемиологическай ыйыыны, бэйэ гигийиэнэтин олус тутуһаллар эбит диэн бэлиэтии көрбүтүм. “Мааска, бэрчээкки, антисептик быыһаабат, соруйан соҥнууллар” эҥин диэн көрүүлээх киһи суох. Новосибирскай олохтоохторо “бэйэбитин бэйэбит харыстамматахпытына, ким харыстыай” диэн санааны тутуһаллар эбит. Маҕаһыыҥҥа, аһыыр сиргэ, оптуобустарга, метроҕа бары мааскалаах сылдьаллар. Мааската суохтары киллэрбэттэр. Уопсастыбаннай сирдэргэ тэмпэрэтиирэҕин мээрэйдииллэр, илиигин ыраахтан ыраастыыр тэриллэри, рециркулятордары бары туруорбуттар. Ол да иһин буолуо, 2 мөл. нэһилиэнньэлээх Новосибирскай уобалаһыгар алтынньы 14 күнүнээҕи туругунан, уопсайа хамсык кэмигэр 14 тыһ. ыарыһаҕы булбуттар, 12 401 киһи үтүөрбүт. Сууккаҕа кэнники кэмнэргэ 120-лии киһини булбуттар. Ол иннинэ 40-60 буолан турбут. Новосибирскайга доруобуйа харыстабылын систиэмэтэ күүстээҕэ биллэр. Суһал көмөҕө, дьиэҕэ тиийэн көрүүгэ учаскыабай быраастарга мэдиссиинэ университеттарын ординатордарын холботолоон, Дьокуускайга курдук күүттэрии, аккаастааһын төрүт суох эбит. Онон ыарыһах баалатыан иннинэ эрдэ биллэн, сөптөөх эмтэниини кэмигэр ылар, тургутук түргэнник оҥоһуллар.
Оттон Алтаайга 220 тыһ. эрэ киһи олорор. Манна Арассыыйа атын эрэгийиэннэригэр холоотоххо, хоруона хамсыгар хаптарбыт аан бастакы киһини муус устар 16 күнүгэр булбуттара (ыаллыы эрэгийиэнтэн аймахтарыгар кэлэн сыһыарбыттар). Оттон биһиэхэ кулун тутар 18 күнүгэр бастакы ыарыһах баар буолбута. Алтынньы 9 күнүнээҕи туругунан Алтаайга 4408 киһи ыалдьыбыт диэн официальнай ыстатыыстыка этэр. Балыыһа барыта туолан, дьону мээнэ ылбаттарын былаастар билинэллэр. Олохтоохтор “ыстатыыстыка сымыйа, хас да киһи ыалдьа сытар, быраастар кэлбэттэр, анаалыс ылбаттар” дииллэр. Кэнники хас да нэдиэлэҕэ 100-түү ыарыһаҕы булбуттар.
Билэр киһим кэпсиир. Кини кэнники сылларга Монголияҕа үөрэммитэ, Саҥа дьылга дойдутугар кэлэн баран, үөрэҕэр кыайан төннүбэтэх. Алтаайтан Ташанта диэн сиринэн Монголияҕа туоруур кыраныысса баар, ыаллыы сытар дойду. Уопсайа хамсык кэмигэр Монголияҕа 318 эрэ ыарыһаҕы булбуттар эбит. Олортон 310 киһи үтүөрбүт (ити – алтынньы 11 күнүнээҕи туругунан). Монголия тохсунньу бүтүүтүттэн кыраныыссатын барытын сабан кэбиспит. Оттон кыраныысса таһыгар хаалбыт дьонун соторутааҕыта анал эриэйсэнэн дойдуларыгар төнүннэртээбит. Олор үксүн ыарыыны аҕалаллар эбит. Холобур, биир үксүн Кяхтанан (Бурятия) туораабыт дальнобойщиктартан (Монголия дьоно) ыарыыны булаллар эбит.
Новосибирскайга холоотоххо Алтаайга мааскалаах, бэрчээккилээх киһи аҕыйах. Үкчү, биһиэхэ курдук дьалаҕай соҕустук сыһыаннаһаллар эбит дуу диэн санаа үөскээтэ. Ол да иһин биһиэхэ хамсыкпыт халбарыйар санаата суох, эбиллэр аакка барар быһыылаах. Кытайдар кытаанах дьиссипилиинэнэн эрэ кыайбыттара диэн суруйалларыгар сөбүлэһиэх санаа үөскээтэ. Таҥара сэрэҕи таптыыр. Онон бу ыарахан кэмнэри аһарарбыт бэйэбититтэн эрэ тутулуктаах.
Дмитрий ИВАНОВ.
