Бу күннэргэ Саха сирин киинэ тыйаатырдарыгар “Рядовой Чээрин” киинэ таҕыста. Саха киинэтигэр саҥа ньымалары, хардыылары киллэрбит киинэ продюсера Ньургун Иванову кытта устудьуоннуур кэммэр алтыспыт эбиппин. Уһуйаан үлэһитигэр үөрэнэр уол тута киинэ эйгэтигэр барбыт, “Түгэн” айар кулуубу тэрийэн салайбыт. Ол кэлин “Мagdis” устуудьуйа дэнэн, саллаат Егор Чээрин туһунан киинэ күн сирин көрөрүгэр сүрүн тирэх буолбут.

Убайбыт Аркадий Новиков суолунан...

– Ньургун, “Рядовой Чээрин” киинэ хайдах уһуллубутун сырдат эрэ...

– Сахалыы диискэлэри устан тарҕатар дьарыктаах этибит. Ити кэмҥэ Аркадий Новиковы кытта билсибиппит. Киинэлэрин VHS кэссиэтэҕэ илдьэ сылдьарын көрөн, диискэҕэ көһөртөрөргө этии киллэрбиппит. Биһигини билбэт буолан, бастаан утаа аахайбатаҕа. Онтон бастакы диискэлэр атыыланан барбыттарыгар сэргээбитэ. Оннук сотору кэминэн Саха сирин хас биирдии ыалыгар Аркадий Новиков киинэлэрин диискэтэ баар буолбута. Салгыы киинэ устарыгар көмөлөһөр буолбуппут, ыкса доҕордоспуппут. “Хопто хаһыыта” киинэҕэ үлэлэспиппит.

2014 с. Аркадий Михайлович Кыайыы 70 сылын көрсө Тимофей Сметанин “Егор Чээрин” кэпсээнинэн киинэ устарга этии киллэрэн, “Сахафильм” оччотооҕу дириэктэрэ Степан Сивцев-Доллу сөбүлэҥин ылан, сынаарыйыгар үлэлэһэн истэхпитинэ, Аркадий Михайлович эмискэ олохтон туораабыта. Кинитэ суох хайдах да кыаллыа суоҕун иһин, бырайыактан аккаастаныах курдук буолан иһэн, убайбыт кэриэһин толорон, бэйэбит ылсарга быһаарыммыппыт.

Режиссёрунан Анатолий Кириллин уонна Сергей Зверев үлэлээбиттэрэ. Чээрин оруолугар Үүнэр көлүөнэ тыйаатырын артыыһа Федот Львов, Гурьяновка Нуучча тыйаатырын артыыһа Степан Федоренко, Очосов диэн толкуйдаммыт оруолга Евгений Пивоваров анаммыттара. Билигин дьон Голливуд сымыйа аҥаардаах дьоруойдарыгар үөрэннэ. Биһиги саха киһитин ис дьиҥин ыччакка холобур гынан көрдөрөр сыалтан саха хорсун саллаатын уобараһын тиэрдэр соругу инники былааҥҥа туруорбуппут.

Сынаарыйы оҥорууга Светлана Таайко үлэлээбитэ. “Егор Чээрин” кэпсээн оскуолаҕа сэбиэскэй эрэ кэмҥэ үөрэтиллэрэ. Кэпсээн нууччалыы тылбааһа арыый атын. Бүтүн сэрийээл да уһуллуон сөп. Биһиги үлэбит экранизация буолбатах. Уус-уран киинэ буоларын быһыытынан, бэйэбититтэн эбиилээх, атын сыаналары киллэриилээх.

Үлэ саҕаламмыта эрээри, каадырдары ситимниир сыаналар ситэ уһуллубатахтара. Онтон 2018 с. Петр Чиряев салайааччылаах Саха сиринээҕи киинэ ситимэ үбүлээн, Кыайыы 75 сылыгар таһаараары хос ылсарга быһаарыммыппыт. Урукку артыыстарбытын ыҥыраары гыммыппыт – үс сыл иһигэр ким эрэ атын былааннаммыт, ким эрэ тас көрүҥнүүн уларыйбыт. Биир кэми көрдөрөр хартыынаҕа артыыстарга кыра да уларыйыы харахха быраҕыллар. Биллэн турар, “бүтэрбит эрэ киһи” диэн бүтэриэххэ сөп эрээри, санаабыт буолбатаҕа. Сүрүн сыалбыт дьон үчүгэй сыанабыла этэ.

Дмитрий Кольцов иннинээҕи устууга лейтенант Лобода оруолугар уһуллубута. Элбэх идиэйэлээх, сэргэх уоллуун сүрдээҕин тапсыбыппыт. Дьокуускайга олорон, 20 сыл реклама эйгэтигэр үлэлээбитэ, “Март” диэн устуудьуйалааҕа. Дмитрий бу сырыыга режиссёр быһыытынан холонон көрөргө этии көтөхпүтэ. Бэйэ киһитэ буолбут доҕорбутугар итэҕэйбиппит. Артыыстар уларыйар буолбуттарынан, сынаарыйы атыннык суруйан, киинэни саҥаттан устарга быһаарыммыппыт.

Аныгы ньыма көмөтүнэн куорат таһыттан ырааппатыбыт

– Артыыстар олус бэркэ талыллыбыттар. Хайдах сүүмэрдээбиккитий?

– Кастинг биллэрбиппит. Бүлүү улууһуттан төрүттээх Хотугу норуоттар тыйаатырдарын артыыһа Айтал Степанов бастакы сырыыга кэлбитэ. Киинэҕэ уһулларга олус баҕалаах, лоп курдук туочунай, үлэтигэр сүрдээх эппиэтинэстээх буолан, кинини кытта үлэлиир астык этэ. Үс Ньукулай оруолугар анаммыт Александр Алексеев эмиэ ити тыйаатыртан кэлбитэ.

Кастиҥҥа олус элбэх киһи кыттыбыта хайҕаллаах. Баҕалаах сахалар элбэхтэр этэ эрээри, биллэрин курдук, ньиэмэс, нуучча саллааттарыгар майгынныыр сирэйдээх дьон ананаллара ордуга биллэр. Уопсай маассаҕа онто да суох барыта сахалар этилэр. Хартыына дьиҥнээх буоларын курдук, сирэйи суурайыы кыраапыкатын туһаммыппыт.

Холобур, снайпер Шульц оруолугар анаммыт Юрий Гаретовскай – массыына өрөмүөннүүр тэрилтэлээх чааһынай урбаанньыт, спортсмен. Фон Рюллих оруолун толорбут Вячеслав Югов ситим администраторынан үлэлиир. Киинэҕэ уһуллуон олус баҕалаах. Фактураларынан ньиэмэскэ олус майгынныыллар. Ньиэмэс оруолугар уһуллар артыыстар бэйэлэрин саҥалара иһиллибэт эрэ буолан, дьону дэбигис булбуппут. Ньиэмэстии саҥаны уонна тылбааһы Гернот Гримм, Дмитрий Тарасов, Павел Онуфриев бэркэ тириэртилэр. Нуучча саллааттарыгар тыйаатыр артыыстарын таһынан киинэҕэ туох да сыһыана суох элбэх киһи уһулунна. Режиссёр Дмитрий Кольцов бу сырыыга эмиэ лейтенант Лобода оруолугар оонньоото.

– Устуу ханна буолбутай?

– Маҕанныыр суолга, худуоһунньукпут Гавриил Петров даачатыгар, дьиэни тула окуопа хаһан, буор, бөх таһан, элбэх хартыына уһуллубута. Онон Гавриил дьиэ кэргэнигэр махталбыт улахан. Бас билэр сирин уларсарын ааһан, тоҕута хастарарга киһи эрэ барыта сөбүлэммэт. Кэҥкэмэҕэ баар таас муостаҕа тааҥкалар ааһар хартыыналара уһуллубута. Кыраапыка көмөтүнэн мас муоста курдук оҥорбуппут. Тулагы Киллэмҥэ сөмөлүөт кэлэн ааһар хартыыната уһуллубута. Быстах-остох устуулар атын сирдэргэ эмиэ буолбуттара. Уопсайынан, куораттан ырааппатахпыт.

– Саха киинэтигэр көмпүүтэр кыраапыкатын киллэрии бастакы улахан уопута бу киинэҕэ көһүннэ. “Рядовой Чээрин” киинэ 70 бырыһыана кыраапыкаттан турарынан, сахаҕа даҕаны таһымнаах киинэ уһуллуон сөбүн дакаастаатыгыт.

– Махтал. Киинэбитин хас көрдөхпүт аайы санаабыт уларыйан иһэр. Арай иккистээн оҥорор кыах баара буоллар, өссө тупсарыахпыт этэ. Холобур, Саха сирин отун-маһын оннугар сэрии буолбут дойду сирин туруоран биэриэ этибит. Кыраапыка тыһыынча албаһыттан балаччаны биллибит. Билигин айылҕаҕа, атын сиргэ барар наадата суох. Киинэни олоччу былаһааккаҕа устуохха сөп. Сөптөөх тэрил эрэ наада. Ити үлэҕэ Пётр Гуляев ылыста. Биһиги кинини уруккуттан Сатыыр диэн ааттыыбыт. Икки сыл курдук ымпыгар-чымпыгар тиийэ олус кичэйэн үлэлээтэ. Холобур, тааҥка хас биирдии тиһилигин, омуннаабакка эттэххэ, эт илиитинэн “тиктэ”. Ротоскопинг диэн, чахчы, ювелир үлэтэ эбит. Киинэ барыта кэриэтэ итинник ньыманан оҥоһулунна. Холобур, хас эмит килэмиэтир уһун окуопаны салҕааһын, дьонунан толоруу манан аҕай буолбатах эбит.

– Киинэ оператора кимий?

– Иннинээҕи устууга оператор Михаил Кардашевскай көмөлөһөөччүтүнэн үлэлээбит Айтал Никитин бу сырыыга сүрүн эпэрээтэринэн үлэлээтэ. Эпэрээтэргэ көмпүүтэр кыраапыкатыгар анаан устуу эмиэ уустук.

Саха саарынын көрдөрөргө  дьулустубут

– Байыаннай таҥаһы-сабы, малы-салы хантан буллугут?

– “Сахафильмтан” Снайпер Саха” киинэҕэ анаан ылыллыбыт ньиэмэс уонна сэбиэскэй саллаат пуормаларын, сэрии сэбин, синиэллэри уларсыбыппыт. Саппыкылар олус кыралар этэ. Ону онтон-мантан ситэрбиппит. Бытархай малы – араассыйаны, патефону, чаанньыгы, куруусканы, сиэркилэни, бытык хоруйары, чаһыны киинэҕэ асчыт оруолугар уһуллубут Дмитрий Варенов тус кэллиэксийэтиттэн, бүлүмүөтү, эбии малы-салы ДОСААФ-тан уларсыбыппыт. Дмитрий бэйэтэ, Аҕа дойду сэриитин устуоруйатын таһыччы үчүгэйдик билэр буолан, консултаан да быһыытынан сылдьыбыта. “Прометей” түөлбэтигэр баар былыргы мал-сал түмэлиттэн таһаҕас таһар массыынаны булбуппут. Чааһынай бас билии буолан, бэйэлэрин суоппардарын эрэ кытта уларсыбыттара. Онон киинэҕэ суоппарбыт саха буолла. Балаһыанньа ирдиир түгэннэрэ эмиэ баар буолаллар. Ити биир массыынаны эмиэ кыраапыка көмөтүнэн хос-хос туруоран, айан хартыынатын оҥорбуппут.

– Киинэҕэ сахалар сытыы, чобуо, нууччалыы ыраастык саҥарар, көҥүл быһаарсар, бэл, дьону үөрэтэр, хаадьылыыр да курдук көстүбүттэр. Дьон, бука, итиннэ иҥнэрэ буолуо. Эн туох дии саныыгын?

– Сэрии туһунан киинэлэргэ кыараҕас харахтаах омуктары арыт акаары да курдук көрдөрөллөрүттэн кыйаханыах санаа киирээччи. Ити – стереотип. Бэйэм саха буолан туран, ону тоһоҕолоон көрдөрөрүм норуоппун хоруотааһын курдук буолар. Холобур, быһыы-таһаа биллибэт буола уойбут Эмиэрикэ дьоно киинэлэригэр саамай кырасыабайдарын, чулууларын таһаараллар. Хаһаахтар даҕаны нууччалыы сатаан саҥарбаттарын көрдөрбөттөр. Биһиэхэ да ол тоҕо кыаллыа суохтааҕый? Сахаҕа көнө уҥуохтаах, нууччалыы үчүгэйдик саҥарар дьон урут да баар буоллахтара. Холобур, Тимофей Сметанин – учуутал үөрэхтээх. Нууччалыы билбэтэ буолуо дии санаабаппын. Чээрин даҕаны учуутал, интэлигиэнсийэ бэрэстэбиитэлэ буолуон сөп. Аркадий Михайлович этэрин курдук, “ынах кутуругуттан арахсыахпытын наада”. Сахалар да иннибитин-кэннибитин быһаарсар норуот буоллахпыт.

– Сэриигэ саха саханы кытта алтыһыыта олус астыктык толкуйдаммыт дии санаатым. Киһи киэн туттуох санаата киирэр.

– Чечня да сэриитигэр сахалар арадьыыстаабыттара биллэр. Сибээскэ сахалыы кэпсэтии быраактыката уруккуттан баар. Көннөрү сахалыы саҥардан кэбистэхпитинэ, судургу буолуо диэн, тойугу киллэрдибит. Тойук фольклорбут эмиэ биир чыпчаал көрүҥэ буоллаҕа.

Бэстибээлгэ анаммыт киинэ буолбатах

– Киинэ бүддьүөтэ хайдаҕый?

– Киинэни устуу 5 мөл. 500 тыһ. суумаҕа тэҥнэһэр. Билиҥҥитэ 3 мөл. 500 тыһ. солк. ылан туһанныбыт. Онтон ордугун быракаакка эрэнэбит. Үлэлээбит дьоммутун кытта ситэри аахса иликпит. Онон эрэлбит – киинэ быракаатыгар, дьон сылдьыытыгар.

Мэҥэ Хаҥалас уонна Амма улуустарын дьаһалталара баҕа өттүлэринэн үбүнэн көмөлөспүттэригэр махтанабыт. Амма олохтоохторо харчы хомуйан, соһуттулар даҕаны, үөртүлэр даҕаны.

– Былырыын баччаларга премьера буолуохтааҕа хамсык туран тохтотуллубута. Бу кэм устар бөлөххө хайдах дьайда?

– Олунньу ыйга бобуу-хаайыы сибикитэ биллибитин үрдүнэн, тиһэҕэр тиийэ санаабытын түһэрбэккэ олорбуппут эрээри, киинэбит тахсыбатаҕа. Куһаҕан үчүгэйэ суох буолбат. Хамсык кэмин үчүгэй өттүгэр туһанныбыт. Үлэбитин тупсарарга бириэмэ бэрилиннэ.

– Киинэ инники дьылҕата хайдаҕый? Сыалгытын ситистигит дуо?

– Хара ааныттан бэстибээлинэн үлүһүйэр былааммыт суох. Сүрүннээн, оҕо аймахха, көннөрү нэһилиэнньэҕэ ананар. Киинэ оҥорооччулар үлэлэрин хаһан да 100 бырыһыан астымматтар. Сүрүн судьуйа – көрөөччү. Тус бэйэм Аркадий Михайлович Новиков баҕарбыт баҕата олоххо киирэн эрэриттэн үөрэбин. Кулун тутар 11 күнүттэн киинэҕэ көрөөччү кэллэр, санныбыттан улахан таһаҕас түспүтүн курдук сананыам этэ.

Бу – киинэнэн пааматынньык. “Рядовой Чээрин” – эдэр ыччаты иитиигэ, Аҕа дойду Улуу сэриитин өйдөбүлүн, Тимофей Сметанин аатын үйэтитиигэ, саха литэрэтиирэтин тарҕатыыга сэмэй кылааппыт.

Оксана ЖИРКОВА  кэпсэттэ.