Оччолорго олоҥхо өссө аан дойду шедеврин быһыытынан ылынылла илик, уус-уран самодеятельность таһымыгар сылдьар кэмигэр оллоонноон олорон олоҥхолуур быыкаа кыысчаан болҕомто киинигэр киирэн, харахпыт далыгар улаатта. Оччоттон баччааҥҥа диэри олоҥхо курдук киэҥ, баай эйгэҕэ бүтүн бэйэтин анаан, үлэлии-хамсыы сылдьар. Олоҥхо тыйаатырын эдэр артыыһа Анастасия Алексеева – бүгүн “Кыым” хаһыат ыалдьыта.
– Анастасия, олоҥхо эйгэтигэр үктэнииҥ хайдах саҕаламмытай?
– Дойдубар – Чурапчы Чакырыгар – сайын аайы түөлбэнэн кэнсиэр көрдөрөөччүбүт. Олорор түөлбэм кэнсиэригэр миигин Марина Попованы үтүгүннэрэн ыллатар нүөмэри бэлэмнээбиттэрэ. Онно кулууп дириэктэрэ Вера Оконешникова өйдөөн көрөн, Бэдьээлэ “Дьырыбына Дьырылыатта” олоҥхото суруллубут 15 лииһин үөрэтэрбэр биэрбитэ. “Кыра оҕоҕо тугун элбэҕэй?!” диэн ийэм да соһуйбатаҕа, мин даҕаны “сорудахтанным” диэн сүрэҕэлдьээбэтэҕим. Буолуохтааҕын курдук ылыммыппыт. Бэйэбин өйдүөхпүттэн балаҕаҥҥа кыстыырбыт. Киэһэ утуйаары сытан, ийэм “былыргы дьылым быралыйар быдан мындаатыттан...” диэнтэн саҕалаан, биирдии-иккилии устуруоканан хатылатан, кылгас кэм иһигэр олоҥхобун билбитим. Тойугун Вера Иннокентьевна сааһылаан, үөрэтэн биэрбитэ. Оччоттон наһаа баҕалаах эбиппин. Дьарыкпын олус кэтэһэр, буолбатаҕына наһаа хомойор үһүбүн.
– Аартыгы арыйбыт аан бастакы түһүлгэҥ ханныгый?
– 2005 с. “Олоҥхо дойдутун оҕотобун” куонкурус ахсыс төгүлүн Мэҥэ Хаҥалас Төхтүрүгэр ыытыллыбыта. Онно бараары бэлэмнэнэ туран, тылбын умнан кэбиспитим. Онуоха аттыбар сүүрэ сылдьар балтым этэн биэрэн соһуппута. Мин үөрэтэрбин истэ сылдьан, олоҥхону толору билбит этэ. Балтым Сайаана үһүс кылаастан эмиэ олоҥхоҕо сыстан, күн бүгүн эмиэ толорор, туойар.
Күрэс балаһыанньатын быһыытынан, оскуола эрэ оҕолоро кыттыахтаахтар этэ. Мин уһуйаан оҕото буоллаҕым. “Кыра оҕолору истибэппит. Дьиэлээҥ”, – диэбиттэрэ кыараҕас массыынаҕа ыга симиллэн, ыраахтан айаннаан кэлбит дьоҥҥо хомолтолоох этэ. Сынньалаҥ кэмигэр ийэм этэн, дьүүллүүр сүбэ бэрэссэдээтэлигэр тиийэн “баһаалыста, миигин истиэххит дуо?” диэн көрдөспүтүм. Онтон истэн баран, “уһуйаан да оҕото олоҥхолуон сөп эбит” диэбиттэрэ. Устунан куонкуруска киирбитим.
Онно олоҥхону олорон эрэ толоруллуохтааҕын саҥа билбитим. Биир кыыс мин олоҥхобун толорбутугар көҥөммүппүн өйдүүбүн. Кыра оҕо санаабар, бэйэм эрэ киэнин курдук санаабыппын. Түмүгэр сэртипикээти таһынан “Күн Эрили” диэн олоҥхо кинигэтин биэрэннэр, аан дойду чөмпүйүөннэриттэн итэҕэһэ суох сананан, үөрэн-көтөн, дьиэлээбиппит.
Эбэм – 11 оҕолоох дьоруой ийэ. Анастасия Васильевна Алексеева диэн ааттыын-араспаанньалыын кини аатынан ааттаммыппын. Ийэм, аҕабын кытта ыал буола илигинэ, ыарахан буолан, хара оҕолонуор диэри кимиэхэ да эппэккэ, биллэрбэккэ сылдьыбыт. Аҥаардас буолан, иитиэххэ биэрэргэ санаалар кииритэлии сылдьыбыттар. Аттынааҕы бөһүөлэк балыыһатыгар сэтинньи 15 күнүгэр күн сирин көрбүппүн. Онно эбэм тиийэн, “оҕону иитэн аҕай кэлбит дьон биир оҕону баҕас иитиэхпит” диэбит. Биир күн бэйэтин аатын суруйтаран, сибидиэтэлистибэбин оҥорторон аҕалбыт. Онон дьылҕабын кини быһаарбыта.
Балтым ыарытыйан, ийэбитиниин балыыһаларынан сылдьар буоланнар, эбэбэр сыстан улааппытым. Күннээҕинэн судургутук сылдьан, тустаах, туһалаах өйдөбүлү иҥэрбит эбит. Эбэм барахсан, тохсус кылааска сырыттахпына, олохтон туораабыта.
Аан бастаан олоҥхолообут түһүлгэм эбэм төрөөбүт дойдута буолара эмиэ бэлиэ курдук. Эдэригэр кийиит буолан, тэйбит. Онно оҕо сааһын дьүөгэтин булан, кэпсэппиппит, эбэм суругун биэрбиппит, хаартыскаҕа түспүппүт.
– Олоҥхо тус бэйэҕэр иҥэрбит күүһүттэн сүбэ курдук эт эрэ.
– Арай ити кэмҥэ олоҥхо эйгэтигэр киирбэтэҕим буоллар, тыл үөрэхтээҕэ, ырыа-тойук эйгэтин киһитэ буолуом эбитэ буолуо. Ол эрээри син биир хаһан эмэ олоҥхоҕо кэлиэм этэ дии саныыбын. Олоҥхо куонкурустарыгар элбэхтик кыттар буолбутум. Үөрэх күнүн көтүтэр буоламмын, түүннэри уруокпун ааҕан баран утуйарым. Ол иһин үөрэхпэр хаалбатаҕым. Хас биирдии саха киһитин кутугар-сүрүгэр, этигэр-хааныгар олоҥхоҕо, тойукка сыһыана иҥэн сылдьар. Олоҥхоҕо сыстыахпыттан ол туоһутун үгүстүк көрөбүн. Холобур, хас оптуорунньук аайы Ярославскай түмэлигэр “Саха сирин култуурата” түмсүү уонна түмэл холбоһуктаах бырайыагынан олоҥхо киэһэлэрин тэрийэллэр. Онно ыытааччы быһыытынан үлэлэһэбин. Кэтээн көрдөххө, нууччалыы да саҥара сылдьыбыт саха дьоно олоҥхоҕо сүрдээҕин тардыһар буолбуттар. Олоҥхону ааҕар киһи толкуйа тобуллар, тыла-өһө, санаата сааһыланар, сахалыы тыла, өйүгэр хатыыр дьоҕура сайдар, ыыра кэҥиир, олоҕо суолталанар.
Саха фольклоруттан тэйиччи сылдьар дьон олоҥхону куйаар кутун, үрдүк өйдөбүл курдук ылыналларын билинээччилэр. Мин, оҕо эрдэхпиттэн сыстыбыт буоламмын, балык бэйэтин уутугар сылдьарын курдук сананабын. Олоҥхо биһиэхэ түҥ былыргыттан, өбүгэлэрбититтэн кэлбит баайбыт буоллаҕа. Биллэн турар, олоҥхону ааһан иһэн толорбоккун, онуоха ананааччылар кытта бааллар эрээри, киһи кыайан тиийбэт, уунан ылбат үрдүгүн курдук ылынар наадата суох. Былыр тэлэбиисэр, араадьыйа суоҕар дьон сонуну истэр, аралдьыйар, сэргэхсийэр көрүҥнэрэ буоллаҕа. Баҕалаах киһи олоҥхо таһымыгар тиийэр. Харгыс суох. Бастаан өйдөөбөтөххө, санааргыыр наадата суох. Тобуллуу, баҕар, онус ааҕыыга кэлиэҕэ. Арахпат гына.
Шедевр буолбут улуу олоҥхолоох буоламмыт, сүүһүнэн омук биһиэхэ ымсыырар. Түҥ былыргы тылбытын сайыннардахпытына, сахалыы ыраастык саҥарар киһи элбээтэҕинэ, өлбөт тыыннаныахпыт.
– Тойугу толорууга хайдах чочулуннуҥ?
– Анаан үөрэммэтэҕим. Кылыһах диэн тугун билбэт да этим. Бэйэбэр туох баарынан сылдьыбытым. Арай институкка киирэн баран, “сатаан туойбат эбиппин” диэн санаарҕаабыттааҕым. Киһи олоҕун тухары үөрэнэр. Мин эмиэ. Тойук – киһи тылынан эппэт санаатын тириэрдэр көрүҥ. Ыһа сылдьыбат санаатын былыргы саха киҥинэйэн таһаарар эбит. Санаа кэллэҕинэ эбэтэр, төттөрүтүн, сүөм түстэххэ, тойук гынан таһааран, ыраастаныахха сөп.
– Элбэх олоҥхону ааҕаҕын, толороҕун, суруйаҕын даҕаны. Ис хоһоонугар, сюжетыгар туох санаалааххыный?
– Бэдьээлэ “Дьырыбына Дьырылыаттатыттан” саҕалаан, Мундууска Уоһук “Тамаллаайы Бэргэн”, Эрилик Эристиин “Буура Дохсун”, “Айыы Дьөһүөл” олоҥхолорун таһынан бэйэм айбыт “Ураты ураанай дьылҕалаах, кыргыһыыга көлүйэр кыыһар кыһыл аттаах Кыыс Урсун Удаҕан” олоҥхобун толоробун.
Холобур, Эрилик Эристиин ити икки олоҥхотугар хоһуйуулар, этиилэр хатылаһыылара баар. Олоҥхо ис хоһооно, сүрүннээн, биир. Сюжеттара майгыннаһаллар. Олоҥхо тыйаатырын төрүттээччи, уус-уран салайааччы Андрей Саввич Борисов олоҥхо драматургиятын туһунан олус интэриэһинэйдик кэпсиир. Биһиги туруорууларбыт классическай драматургияҕа олоҕурбуттар. Ол эбэтэр хаамыыта бэйэ-бэйэтин кытта ситимнээх, сыыйа арыллар. Оттон олоҥхо драматургията – атын. Кини сюжета эмискэ уларыйар. Орто дойду көстө туран, соһуччу Аллараа дойдуга көһүөн сөп. Оннук туруордахха, көрөөччү өйдөөмүөн сөп. Олоҥхону дьиҥ драматургиятынан туруорарга көрөөччү өссө сайдыан наада. Дьон испэктээккэ сүрдээҕин сылдьар, тардыһар. Онон ити таһымҥа чугаһаан иһэбит быһыылаах.
– Бэйэҥ олоҥхоҕун хайдах суруйбуккунуй? Олоҥхо хантан кэлэрий?
– Олоҥхолуур киһи бэйэтэ олоҥхолоох буолара ордук. 2016 с. дойдубар Чурапчыга буолар Олоҥхо ыһыаҕар бэйэм олоҥхобун толорор сыалы-соругу туруорунан, 12 күн суруйбутум. Ити түгэҥҥэ иэйии киирэн буолбакка, сыал-сорук, баҕа санаа улахан оруолу оонньообута. Олоҥхом ис хоһоонугар ураты соҕус сюжеты, атын олоҥхоҕо көстүбэтэх көстүүнү оҥорорго дьулуспутум. Мозаика курдук бэйэтэ-бэйэтиттэн ситимнэһэн, дөбөҥнүк тахсыбыта. Интэриэһинэйэ диэн, олоҥхом дьоруойдарын ааттара саамай бүтэһигэр эрэ киирбиттэрэ. Ис хоһооно тус олохпор майгынныыр. Икки оҕолоох ийэ улахан кыыһа абааһыны кытта охсуһан, айыы дьонун быыһыыр. Бэйэм оннук дьонум иннигэр эппиэтинэспин өйдүүбүн.
– Өссө оҕо эрдэххиттэн олоҥхо сайдыытын көрөн улааттаҕыҥ. Эн санааҕар туох кыаллыбатый, туох ситэ илигий?
– Аан бастаан олоҥхолуур кэммэр таһым быдан үрдүк эбит дии саныыбын. Тоҕо диэ? Дьон олоҥхоҕо сыһыана быдан истиҥ этэ. Урут улуус иһигэр чөкө түһүлгэҕэ мустан, бэйэ-бэйэбитин истиһэрбит, сыаналаһарбыт. Кэлин күрэс эрэ курдук ылыныллар буолла. Билигин ыһыахтарга дьон көстүүлээх, күүрээннээх көрүҥҥэ көстө. Санаан да көрдөххө, күөххэ үктэммиччэ, хамсаныыны, уоту-күөһү баҕарар буоллахтара. Ыһыах сүпсүлгэннээх. Ол иһин олоҥхоһуттар үксүн дьүүллүүр сүбэ эрэ иннигэр толоробут. Кыттааччы, олоҥхотун толоро охсоот, барар. Куонкуруска анаан толорор олоҥхоһут аһара элбээбитэ эмиэ сымнатар.
Олоҥхо чөкө түһүлгэҕэ аналлаах. Былыргы өбүгэлэрбит кыһынын балаҕан иһигэр, көмүлүөк таһыгар олорон мээнэҕэ олоҥхолооботох буолуохтаахтар. Олоҥхоһут сүүһүнэн киһини муспутун туһунан биир бэйэм истибэтэҕим. Биир ыал балаҕаныгар, аҕыйах киһиэхэ толорон кэллэхтэрэ. Ол да иһин куонкурустан ураты көннөрү истиини тэрийэн эрэбит.
– Бэйэҕин чопчу Олоҥхо тыйаатырын артыыһыгар сыаллаабытыҥ дуо?
– Кыра эрдэхпиттэн артыыс буолуохпун баҕарарым. Олоҥхо тыйаатырын толорооччу дириэктэрэ Мария Турантаева Арктикатааҕы култуура институтугар Эстрада тыйаатыра артыыстары сүүмэрдиирин эппитигэр сүүрэн тиийбитим. Бэркэ туттаран иһэн, аны уопсай дьиэ бэриллибэтиттэн тохтуу сыспытым. Ол да буоллар, дьылҕам аартыгы арыйан иһэригэр эрэнэн, салгыы туттарсан, баҕалаах үөрэхпэр киирбитим. Аны олорор сир боппуруоһа тирээн кэлбитэ. Онуоха, эрэммитим курдук, былыт быыһынан күн сардаҥата тыкпытын кэриэтэ түгэн тосхойбута. Дьааҥыга олорор эбэм быраата, таайым Петр Васильевич Портнягин тыл көтөҕөн, институкка үөрэммит сылларбар дьиэм төлөбүрүн уйунан, улаханнык абыраабыта. Түгэни туһанан, киниэхэ муҥура суох махталбын тиэрдэбин.
– Ханнык учууталларга уһуйулуннуҥ?
– Институтум – иккис дьиэм. Олоҕум тухары сылаастык ахтыаҕым. Үөрэххэ киирэрбэр симик, этиргэн этим. Артыыска бэлэмниир дьиссипилиинэ киһи иһигэр эрэ буолбакка, таһыгар эмиэ уларыйыыны оҥорор. Бииртэн биир интэриэһинэй үөрэхтэр, талааннаах учууталлар, саҥа, сонун көрсүһүүлэр чыҥха атын киһини бэлэмнээн таһаараллар. Имигэс буолууга – Мария Маркова, вокалга – Айталина Адамова, артыыс маастарыстыбатыгар – Андрей Борисов, Александра Мучина, Ефим Степанов, тойукка – Степанида Борисова, үҥкүүгэ – Сергей Афонасевич, сыана тылыгар-өһүгэр Алла Бузмакова курдук идэлэрин чахчы баһылаабыт, бэриниилээх учууталларга үөрэммит дьоллоох киһи эбиппин. Бэйэбит да дойдубутугар артыыс үөрэҕин толору биэрэр кыһалаахпыт диэн киэн туттабын.
– Тыйаатырга оруолларгын сырдат эрэ.
– Өссө устудьуоннуу сылдьан, Олоҥхо тыйаатырын туруоруутугар аан бастакы көрбүт испэктээгим – “Удаҕан кыргыттар”. Ол кэнниттэн өрө көппүт турукпун билигин даҕаны үчүгэйдик өйдүүбүн. Бэйэ-бэйэбитин кытта тойугунан кэпсэтэ сылдьар буолуохпутугар диэри долгуйбуппут. Тыйаатыр режиссёра Матрена Корнилова “биһиэхэ кэлээр” диэн эрдэттэн ыҥырара, наһаа үчүгэй сыһыаннааҕа. “Дьырыбына Дьырылыатта” олоҥхону туруоран баран, “Настя, бу олоҥхоҕо кими оонньуоҥ этэй?” диэн ыйыппыта. Мин, биллэн турар, “Дьырыбына Дьырылыатта” диэн хоруйдаабытым. Бастакынан толорбут олоҥхом буоллаҕа.
Үөрүөм иһин, үһүс кууруска үөрэнэ сырыттахпына, сүгүрүйэр тыйаатырбар ыстаапка аҥаарыгар үлэҕэ ыҥырбыттара. Артыыс Галина Тихоновалыын, ыраахтан да буоллар, дьикти чугас сыһыаннаах этибит. “Олоҥхо тыйаатыра билигин суолун-иһин көрдөнөр. Эн эмиэ толкуйдаа”, – диирэ. Биирдэ эрийэн “эйиэхэ суумка муҥунан кинигэ бэлэмнээтим” диэбитэ. Ити икки кэрэ киһини кытта бииргэ үлэлэспэтэҕим хомолтолоох. Ол эрээри ыйбыт ыллыктарынан эрэллээхтик айанныыбын.
Дьылҕам ыйыыта быһыылаах: артыыс буолан баран аан бастакы толоруум – “Дьырыбына Дьырылыатта” олоҥхоҕо Уйуллаан Куо Удаҕан оруола. Ити оруолунан Питергэ, Тыйаатыр бэстибээлигэр кыттыбытым, Индияҕа барсан кэлбитим. Артыыс буолан баран, бэйэм айбыт бастакы оруолларым – “Ойуун түүлэ” испэктээккэ Сүүһүн туолбут эмээхсин уонна Сир Ийэ Хотун. Билигин Олоҥхо тыйаатыра саҥа испэктээктэри таһаараары буһа-хата сылдьар.
– Хайа баҕарар артыыс оонньуон баҕарар оруоллаах буолар. Эйиэхэ ол ханныгый?
– “Удаҕан кыргыттар” испэктээккэ удаҕан кыргыттартан хайаларын эмэ уонна Дьырыбына Дьырылыаттаны оонньоон көрүөхпүн баҕарабын. Хас биирдии артыыс тус амплуалаах. Устудьуоннуур кэммэр “Эһээ” диэн таптаан ааттыыр учууталбыт Ефим Николаевич Степанов “Собака на сене” диэн быһа тардыыны туруорарыгар миигин кырасаабысса оруолугар туруорбута. “Дьэ, Настаачча, Олоҥхо тыйаатырыгар бардаххына, эйиэхэ ким даҕаны кырасыабай дьахтар оруолун оонньотуо суоҕа. Онон оонньоон хаал”, – диэбитигэр күлсүбүппүт. Мин уҥуоҕум да үрдүк буолан, ордук бухатыыр, удаҕан оруолларыгар барсабын.
Саамай улахан махталым – ийэм Зинаида Николаевнаҕа. Олоҥхо тэрээһиннэригэр батыһа сылдьан арыаллааччым, суолбун ыйааччым, көмөлөһөөччүм, санаабын көтөҕөөччүм, архыыппын түмээччи – кини. Былырыын балтым Сайаана Култуура колледжыгар үөрэххэ киирэн, ийэбин эмиэ ыҥыран, үһүөн бииргэ олоробут, тутуспутунан сылдьабыт.
– Ыал буолар туһунан туох толкуйдааххыный?
– Санаа сүгэһэрэ оҥостубаппын. Баҕар, сарсын, баҕар, өйүүн көрсүөм – ким билиэй... Үрүҥ Аар Тойон дьылҕаны суруйбут кумааҕытыгар барыта суруллан сыттаҕа. Кэмэ кэлиэ.
– Дьэ уонна түмүккэ олоҥхо киһи олоҕор оруолун туһунан өссө чиҥэтэн эт эрэ.
– Олоҥхо – эстэр-быстар түгэҥҥэ саха норуотугар ыйар, сырдатар чолбон сулус. Олоҥхо иһигэр киирдэххэ, олох күлүүһэ онно сытар. Ону таайбакка, өйдөөбөккө бутулла сылдьар буолуохпутун сөп. Кэлин иһиттэххэ, дьиҥнээх олоҥхону биһигиттэн ким да билбэт. Ол – архыыпка сытар. Ону билэр кэм кэлэрин күүтэбит. Олоҥхону интэриэһиргиир дьон элбээбититтэн үөрэбин. Күһэйбэппин гынан баран, истэ, өйдүү сатааҥ диэм этэ. Олоҥхо истээччитэ суох олоҥхо буолбат, симэлийэр. Олоҥхону истиҥ, тыйаатырга сылдьыҥ диэн ыҥырабын.
Оксана ЖИРКОВА кэпсэттэ.
