Ыһыах – саха киһитигэр ытык күн. Бу кэмҥэ дьаҥ-дьаһах дьалбарыйбыкка, иһийбиккэ, куһаҕан тыын тэскилээбиккэ дылы буолар. Туох барыта айылҕаны кытта тэҥҥэ уһуктан, сэргэхсийэн, кэрэҕэ тардыһыы күүһүрэр. Ону тэҥэ саха киһитэ айылҕатынан, омугун итэҕэлинэн айыыларыгар чугаһыыр. Онон бу кэмҥэ алгыс олус суолталаах, тиийимтиэ, иҥимтиэ. Норуот туллар тутааҕа, көһөҥө күүһэ – дьиэ кэргэн. Дьиэ кэргэнтэн саҕалаан уопсастыба олоҕо түстэнэр. Дьаҥ туран, маассабай ыһыах ыһыллыбатар даҕаны, хас биирдии ыал ыһыах күн – бэс ыйын 21 күнүн түүнүгэр – бэйэтин тэлгэһэтигэр, бас билэр сиригэр-уотугар күнү көрсөн, Үөһээ Үрдүк айыыларыттан алгыс ылар кыахтаах. Онуоха ытык алгысчыппыт, СӨ үтүөлээх артыыһа, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ Афанасий Семенович Федоров сүбэтэ кэмигэр буолуоҕа.

Күнү көрсүүгэ тэрээһин ирдэбилэ

 1743 сыл эргин саха ки­нээ­һэ тэрийбит ыһыаҕын туһунан суруйууга дьон илин диэки хайыһан, дьахталлар күнү утары хаҥас, эр дьон уҥа диэки турбуттарын туһунан этиллэр. Дьахтар төрүүр-ууһуур, хааннанар-сииннэнэр. Онтон абааһы да, айыы да тэҥинэн сиргэнэллэр. Оттон эр киһи ыраас, барыта маҥан. Ол иһин дьахтар хараҥа, эр киһи сырдык өттүгэр туруох­таахтар. Сиэттиһиэ, кэпсэтиэ суохтаахтар. Хас биирдии киһи көрдөһүүтэ-ааттаһыыта – туһунан. Оннук түгэҥҥэ киһи бэйэтэ бэйэтин эйгэтигэр киирэн, киһи хараҕар көстүбэт бүрүөһүн күрүөлэнэр. Соһу­йуох иһин, онно бырдах да киирбэт буолар.

• Күнү көрсүөх иннинэ күн киһи бэйэтин чэпчэтинэн, суунан-тараанан бэлэмнэнэрэ ордук. Арыгыны иһии ити сиэри-туому кытта дьүөрэлэспэт.

• Күнү көрсүү ханна буоларыгар хааччах суох. Алаас сир, хайа тэллэҕэ, үрдэ, уу кытыыта, тиэргэн да иһэ буолуон сөп. Үөһээ туран күнү көрсөр өссө ордук буоллаҕа. Арай киһи уҥуоҕуттан тэйиэххэ наада. Күн хаска тахсарын чопчу билэр инниттэн эрдэтээҕи күннэргэ бэрэбиэркэлиэххэ сөп.

• Күн тахсыан 20-чэ мү­нүү­тэ иннинэ туттуллары барытын бэлэмнэниллиэхтээх. Саламаны күн иннинэ кэлэн иилэр ордук. Салама ситиитигэр, таҥаһыгар болҕомтоҕутун ууруҥ. Дьиҥнээх сиэлтэн хатыллыбыт ситиини, айылҕа өҥө, биир тэҥ дьүһүннээх таҥас кырадаһыннарын булуҥ.

• Алгыс кэмигэр чараас төбө таҥастаах буолар ордук. Төбө таҥаһа суох түгэ­нигэр тымырдаайы да барсыан сөп. Саха дьоно сахалыы таҥныахтарын наада. Оннооҕор айылҕа киэргэнэн, симэнэн, силигилээн турар. Киһи айылҕа оҕото буоларын быһыытынан, дьоро түгэҥҥэ, үөрүүгэ-көтүүгэ маанымсыйара, киэргэнэрэ ордук. Ким хайдах кыахтааҕынан таҥнар-симэнэр. Арай Кытай оҥоһуута киэргэллэртэн туттунуҥ.

• Алгыска сахалыы мас иһит туттуллар: кымыска диэн биир чороон, саламаакка уонна алаадьыга диэн икки кытыйа, мас хамыйах. Тимир ньуоска барсыбат. Сир-дойду иччилэрин тимиринэн аһатар сатаммат. Арай көмүс буолуон сөп. Туой иһит аһылыкка эрэ туттуллар. Онон мас иһити була сатааҥ. Өбүгэбит иһитигэр-хомуоһугар, тэрилигэр төннүннэрбит, дириҥ силистээх буолуохпут этэ.

• Алгыска маҥан дэйбиир туттуллар. Хара дэйбиир иккис санааны эмиэ саҕыан сөп. Хара тыыннар аттыбытыгар баалларын умнумуохпутун наада. “Дьахтар хара, эр киһи үрүҥ дэйбиири тутуохтаах” дииллэрэ сыыһа. Хараны бырдахха эрэ тутталлар. Дэйбиири алгыска чуораанныахха, сиэр-туом кэнниттэн хомуһу кытта чуорааны чылыгыратан тыаһатыахха сөп.

• Күнү көрсүү сиэригэр-туомугар кии сыта быдан күүстээх. Куһаҕан тыыннар ол сыттан куттаналлар. Боҕуруоскай, кытыан оту дьиэ иһигэр туттуохха сөп.

Алгыс баһа сыаланнын!

 Айыылары кытта ситимнэ­һэргэ хайаан даҕаны аал уот оттуллуохтаах. Холумтан арҕаа, хоту, соҕуруу өттүгэр түптэ уматыллар. Итинник дьаһаныы куһаҕан тыын, тыл-өс уот иччитигэр тиийбэтин курдук, ыраастанар туһуттан оҥоһуллар.

Алгыһы түһэриэх иннинэ “аҕыс иилээх-саҕалаах Аан ийэ дойдум, эн томтойор саалгар, дьогдьойор кииҥҥэр алгыс этэрбин, уот отторбун көҥүллээ” диэн көҥүл ылыллыахтаах. Уокка кумааҕынан саһаҕа оҥоһуллубат. Эрдэттэн тырыыҥка тыыран эбэтэр туос булан бэлэмниэххэ наада. Уоту испиискэнэн уматыллар. Бэнсиин, зажигалка туһаныллыбат. Алгыһы ыал аҕа баһылыга, эр киһи суох түгэнигэр, ийэ киһи оҥоруохтаах. Эр киһи сааһыгар хааччах суох. Оннооҕор кыра уолаттар алгыыллар. Бары айыы дьоно буоллахпыт, айыыларбыт онтон үөрүөхтэрэ, күүс-көмө буолуохтара. Чурапчыга Николай Протасов – Бырдааһап Ойуун баара эрэ тоҕустааҕар ыһыахха алгыаҕыттан киһи буолан килбэйэн, ойуун буолан буһан-хатан тахсыбыта. Алгысчыт тугу саныырын, баҕарарын, кыаллыбат буоллаҕына, уустаан-ураннаан уустугурда сатаабакка, холкутук, чуумпутук этиэхтээх. Ити түгэҥҥэ ыал олоҕун, нууччалыы эттэххэ, автобиографиятын, да кэпсиэххэ сөп. Айыылар судургу да тылы ылыналлар. Бэйэни билиһиннэрэн туран, көрдөһөр оруннаах.

• Аал уот иччитигэр аан бастаан үрүҥ сылгы сиэлин үс тутумҥа арааран, илииҥ иһинэн биэриэхтээххин. “Илии таһынан туттууттан абааһылар үөрэллэр” диэн ааттыыллар. “Аал уотум иччитэ, үөһээ туттар кэҥсигим, аллараа туттар кэҥэрдиим, маҥан сылгы сиэлинэн күөмэй туттан эрэбин. Бүгүҥҥү ааттаах бүтэй маҥан күҥҥэ үрүҥ күммүт тахсарыгар күүс-көмө буолуҥ!” – диэн, күммүт тахсарын туһугар этэн туран, уокка биэрэҕин.
• “Айыы киһитэ амсайар уохтаах кымыһынан айах тутабын” диэн кымыс туттуллар. Онуоха кымыспыт биэ киэнэ буолуон наада. “Быырпаҕы аллараа дойдуну кытта ситимнээх” диэн ааттыыллар. Онон тугу да кытта булкуллубатах биэ кымыһын була сорунуҥ. Кымыһы уот кытыытыгар кутаҕыт. Уот ортотугар кутуу төбө оройугар кутууга тэҥнээх.
• Салгыы саламаатынан айах тутабыт. “Айахтаах амсайбатах арыылаах саламаатынан айах тутан эрэбит” дэниллиэхтээх.
• “Уостаах уоппатах арыылаах алаадьынан айах тутан эрэбин. Дойду иччилэрэ, уоп-чуоп уоскутунан үллэстэн, үөрүҥ-көтүҥ, күлүм аллайыҥ, мичик аллайыҥ!” диэн салгыы алаадьынан маанылыыгыт. “Аһааҥ-сиэҥ” диэн тылы туттубаккыт. Оннукка элбэҕи көрдөөн тураллар. Алаадьы ахсаана сэттэттэн элбээбэт. Улахан уокка сэттэни, кыраҕа үһү туттабын. Улахан алаадьыны кыралыахха сөп.
• Алаадьы кэнниттэн өссө төгүл кымыһы ыһан, сиэрбитин-туоммутун түмүктүүбүт.

Алгыс тыла үөһэ көтөрүгэр сир-дойду иччилэриттэн эмиэ көрдөһүллэр. Ону эмиэ бэйэ тылынан ис сүрэхтэн этэр оруннаах. Оннук Айыыһыттан саҕалаан Иэйэхсиккэ, Иэйэхситтэн – Дьөһөгөйгө, Дьөһөгөйтөн – Хотой Айыыга, онтон Улуу Суоруҥҥа, Сүҥ Дьааһыҥҥа, салгыы Таҥха, Билгэ, Дьылҕа Хаан, Чыҥыс Хаан, Одун Хаан айыыларга тиийэн баран, тиһэҕэр Үрүҥ Айыы Тойоҥҥо тиийиллэр. Ити айыылары аат­тыырга кинилэр Орто дойду дьонугар көмөлөрүн, суолталарын этэн, махтанан, хайҕаан, алы гынан бэлиэтэниллиэхтээх. Инники кэнчээри ыччакка, сүөһү-ас этэҥҥэ турарыгар, олохпут тупсарыгар, сайдарыгар, этэҥҥэ буоларыгар көрдөһүллэр. Үрүҥ Аар Тойон оҕолорун көрдөһүүтүн быһа гыммакка, көмөлөһүө турдаҕа.

Күнү көрсө Дьөһөгөй оҕото кытта үөрэр

1992 сыллаахха Сунтаарга күнү көрсүүнү тэрийэн турардаахпыт. Ити иннинэ күн тахсар кэмигэр сиэр-туом оҥоһуллар сирин көрдүү сырыттахпытына, өрүс диэкиттэн атыыр үөрэ тахсыбыта. Ол кэлэн, кулунчуктар сытынан кэбиспиттэрэ. Атыыр – ортотугар, биэлэр – икки өттүгэр, соноҕосторо кэннигэр турбуттара. Ол кэмҥэ күн тахсыбыта. Сылгылар хайдах тутталларын көрөөрү хамсаабакка турбуппут.

Атыыр күнүн көрөн турбута. Төгүрүк күн иһэ будулуйан тахсыыта кистээн дьырылаппыта. Ол кэнниттэн тоҥхоҥноо да тоҥхоҥноо буолбута. Хаста тоҥхойбутун ааҕа сатаан баран бутуллуохпар диэри элбэхтик тоҥхоҥнообута. Күн толору тахсыыта биэлэр оҕолорун муннуларын анньан туруортаан, үөрүнэн өрүс диэки бара турбуттара. Ити аата, атыыр үөрүн чопчу биир сиргэ аҕалан күнү көрсөллөр эбит. Үрүҥ күн айылҕа оҕотугар итинник суолталаах. Тыллаах-өстөөх, өйдөөх-санаалаах киһи аймах эмиэ алаарыйа тахсар күммүтүн сиэрдээхтик көрсүөхтээхпит.

Үрүҥ күммүт таҕыста!

“Үрүҥ күммүт таҕыста. Үөрүү-көтүү буолла! Дьоллоох олохпут саҕаланна!” – диэн аҕа баһылык эппитин кэннэ “Уруй-Айхал буолуохтун!” диирин мустубут дьон хатылыахтаах.

Күн бастакы сардаҥаларын көрсө киһи илиитин күн диэки өрө уунуохтаах. Оһох сылааһыгар иттэр курдук, ытыһы күҥҥэ утары даҕайыллыбат. “Күнүм барахсан, үтүө санааҕынан өйбүн-санаабын, эппин-хааммын чиҥэт” диэн, тарбахтарын холбуу тутан, көрдөһөр киһилии илиитин көхсүнэн күн диэки өрө уунан, илиитин ис өттүнэн сапсыйан, күн эньиэргийэтин бэйэтигэр иҥэриниэхтээх. Толору тахсыбыт күн ортото оргуйа турар курдук буолааччы. Дьэ, итиннэ сытар кини дьиҥ күүһэ.

Алгыска тыастаах-уустаах үстүрүмүөннэри туттубаккыт. Арай хомус чуумпу соҕус тыаһын холбуоххутун эбэтэр алгыс бүтүүтэ бэйэҕит хомустуоххутун сөп. Аламай күн алаарыйа тахсыыта хомус тыаһыгар талбааран, нусхайан тура түһэр үчүгэй. “Үөһээ Үрдүк Айыылар алгыс кэнниттэн туойары олус сөбүлүүллэр” диэн ааттыыллар. Кылыһах диэн харамайга эрэ барытыгар баар. Онон тойук туойар олус сэргэх, астык буолуо этэ.

Сир-дойду отуттан-маһыт­тан көрөн, күн араас кэмҥэ тахсар. Ол эрээри 2 ч 40 мүн - 4 чаас икки ардыгар хайаан даҕаны тахсар. Сорох дьыл былыт кэннигэр киирэн хаалан, дьон хомойооччу. Онтон санаарҕаамаҥ. Үрүҥ Айыы ситимэ биһигиттэн тэйбэт, былыт кэннигэр күммүт сирдээҕи оҕолорун көрөн турар. Оннук санааны тутуһуохха наада. Ардаатаҕына, өссө үчүгэй. Уйгу-быйаҥ буоллаҕа. Ардах анныгар туран, санааттан-онооттон ыраастаныахха сөп.

Сиэр-туом кэнниттэн чороону күн диэки уунан, “Үс кутум чөл буоларын туһугар!” диэн тыллары этэн баран, үстэ омурдан ылыллар. Элбэхтик омурдар киһини “иҥсэлээх” диэччилэр. Алгыс кэнниттэн, чаас төһө да эрдэ буоллар, тото-хана аһыахха сөп. Дьэ, онно кымыһы төһө баҕарар иһиллэр.

Биир тыыны тутуһуоҕуҥ!

Күнү көрсүбүт киһи сыл устата сэниэлээх, сэргэх сылдьар. Ыарыы мүлүрүйбүккэ, санаа арахпыкка дылы буолар. Күн устата сыҥааҕырдан да көрбөккө, икки-үс күн утуйбакка да сылдьыахха сөп. Күн дьайыыта оннук күүстээх.

Норуот биир тыыҥҥа киирэрэ олус улахан оруоллаах. Онон бэс ыйын 21 күнүн түүнүгэр бука бары тахсан, үрүҥ күммүтүгэр үҥэн-сүктэн көрдөһөрбүт, ити сиэри-туому өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн хас биирдии ыал аҕа баһылыга толороро буоллар, дьаҥ-дьаһах дьалбарыйыа, саха норуотун тыына улахан кыахтары арыйыа этэ.

Сахабыт сирин бары нэһи­лиэктэригэр ыһыах түһүлгэлэрэ иччитэхсийэн турдахтара. Олохтоох дьаһалта бэйэтэ дьаһанан, дьоно да суох түһүлгэҕэ ыһыах сиэрин-туомун ыыталлара наада. Саха сирин бары алгысчыттара биир санааҕа түмүллэн, биир кэм­ҥэ алгыс сиэрин толорорбут буоллар, сүүс төгүл күүһүрүө, барҕарыа этибит. Олох диэн олох. Кини эриирдээх-мускуурдаах. Онон санааны аһара түһэрбэккэ, киэҥ көҕүстэниэххэ, тулуурдаах буолуохха наада.

Арыгы туһунан

Биир бэйэм алгыска арыгыны ытыктаан туттабын. “Сир түннүктэрэ, улуу кырдьаҕастар, көмүскэс санаалаах хотун эдьиийдэр, убайдар” бааллар. Улахан алгыска кинилэр ааттарын сир-дойду иччилэрин кэннилэриттэн хайаан даҕаны ааттыыбын. Биһигиттэн хас эмит үйэ инникилээн төрөөн, Орто дойдуттан арахпыт өбүгэлэрбит эмиэ иччи буоллахтара. Саас-үйэ тухары өбүгэ ситимэ быстыбат. Хас сыыһа-халты туттуубутуттан кинилэр хомойоллор, ытыыллар. Өлбүттүүн, тыыннаахтыын айылҕа тыыныгар олоробут.

Арыгы 18-с үйэҕэ кэлиэҕит­тэн биһиги кырдьаҕастарбыт, бэйэлэрэ испэтэллэр даҕаны, сир-дойду иччилэрин арыгынан күндүлүүр буолбуттара. Арыгыны үксүн ыарыыны, ириҥэлээх бааһы оборон эмтииллэригэр айаҕы сайҕанарга туһаналлара. Дьиҥнээх кымыс баар буоллаҕына, алгыска арыгыны туттар наадата суох. Оттон туттуон баҕалаахтар бэйэлэрэ испэтиннэр. Оннук гынан, иччилэри өһүргэтиэххэ сөп.

Күн баарын тухары тыынар тыыннаах баар. Күнэ суох хайа да омук суох. “Наадыйбаппын”, “тахсыбаппын” диэн этириэс курдук этэр – сыыһа. Үөһээ Үрдүк айыыларбыт истэн-көрөн сылдьаллар – хомойуохтара, хоргутуохтара. Онон кыахтаах эрэ буолларгыт, ыһыах күнүн көрсүҥ, күүһүрүҥ! Соргулаах олохпут иҥнэйбэтин туһугар биир санааҕа киириэҕиҥ!

Оксана ЖИРКОВА

кэпсэттэ.