Куһаҕан үчүгэйэ суох буолбат...
– Дуолан, саҥа аатынан сүрэхтэнэн, аналгын көрсөн, ыал буолаары сылдьар эбиккин, дьэ, хайдаххыный?
– Уоскуйдум, сааһыланным. 2006 сыллаахха, оскуоланы бүтэрэн баран, куораты булбутум. Дойдубар быстах кэмҥэ баран кэлэрим. Уһаабыта икки нэдиэлэ кэриҥэ тэһийэрим. Дьиҥэр, ырыабын хаһан да бырахпатаҕым. Сыанаҕа да буолбатар, гостуруолга, биирдиилээн тэрээһиҥҥэ ыллыы-туойа сылдьыбытым.
Хамсык кэмигэр мин эмиэ үлэтэ, дьарыга суох хаалбытым. Онон дойдубар барарга быһаарыммытым. Оскуоланы бүтэриэхпиттэн хас да үөрэххэ үөрэнэн көрөн баран тохтоппутум. Санаам сыппат, ылыммат үөрэхтэрэ этэ. Быйыл Култуура уонна ускуустуба колледжыгар докумуоннарбын туттардым. Үөрэх хайаан да наада. Киирэр түгэммэр тиһэҕэр тиэрдэр санаалаахпын.
– Бу кыһын Элгээйигэ учууталгын Мария Сергеевна Семёнованы көрсөн, кэпсэтиибитин хаһыаппар таһаарбытым. Киниэхэ айылҕалаах киһи: “Уолгун ыҥыр. Кини эйиэхэ олус наадыйан сылдьар”, – диэбитин билиммитэ...
– Мария Сергеевна миигин хамсык быдан инниттэн мэлдьи ыҥырар этэ. Төрөппүттэрим даҕаны дойдубар төннүөхпүн олус баҕараллара. Эдэр киһи, биллэн турар, төһө кыалларынан куоракка хаалыахпын баҕарарым. Ол эрээри дьылҕа диэн быһаарар күүстээх эбит. Бары өттүнэн кэмэ кэллэҕэ буолуо, дойдубар барар санаа бигэтик киирэн, билигин олоҕум, өйүм-санаам олоччу уларыйда.
– Анитаҕын кытта бииргэлэһиэҥ иннинээҕи олоххун хайдах сыаналыыгын?
– Бэйэбин ончу булуммакка сылдьыбыт эбиппин. Тулаайах да курдук диэхпин сөп. Өссө үс-түөрт сыл куоракка уһаабытым буоллар, олоҕум хайдах салаллыа эбитэ буолла диэн эргитэ, ырыта саныыбын. Учууталым ыҥыра сатаан баран, тохтуо этэ. Дьонум даҕаны элбэҕи кэтэһэ, эрэнэ сатаан, сылайыа эбиттэрэ буолуо. Оччотооҕу турукпун кытта тэҥнээтэххэ, билигин быдан сэргэхпин, бэйэбэр эрэллээхпин. Айылҕалаах киһи эппитин курдук, Мария Сергеевнаны кытта хат булсан, ырыа бөҕөтүн таһаардыбыт, өссө да былааммыт элбэх. Биир киһиэхэ элбэх талаан баарын дьиҥнээх туоһута кини баар. Учуутал эрэ быһыытынан буолбакка, уйулҕаны сааһылааччы, сүбэһит, үүннээччи-тэһииннээччи, доҕор, ийэ, эдьиий да курдук чугас, күндү киһим. Эдэр дьон арыт өйдөспөт түгэммитигэр сааһылаан, өйдөтөн биэрэн, силимниир, ситимниир. Ырыа эйгэтигэр хат күөдьүйүүбэр, култуура хайысхатыгар үлэ буларбар эбии ыал буолуубар учууталым ураты улахан өҥөлөөх. Онон дойдубар күһүҥҥээҥҥэ эрэ диэри сылдьар былааннаах киһи уһуур дьылҕаланным. “Куһаҕан – үчүгэйдээх” диэн итини этэн эрдэхтэрэ. Хамсык турбатаҕа буоллар, дойдубар өтөр төннөрүм, Анитабын буларым саарбах этэ.
– Ааккын уларытарга ким, туох түгэн сабыдыаллаата? Хайдах таллыҥ?
– Дойдубар тиийээппин кытта, ийэм тыл көтөхпүтэ. Бэйэм даҕаны итинник хардыыны оҥорор испэр бүччүм баҕалааҕым. Нумерологы кытта кэпсэтэн, бэйэм майгыбар-сигилибэр, суолбар чугас ааты көрдөөбүтүм уонна Дуолан диэҥҥэ тохтообутум. Саҥа ааппын түргэнник ылынным.
Аналым чугас баарын таайбакка сылдьыбыппын
– Анитаҕын “аналым сылдьар” диэн сэрэйбитиҥ дуо?
– Биир саастыылаахпыт эрээри, атын-атын кылааска үөрэммиппит. Бииргэ ыллыырбыт эрээри, чугастык алтыспатахпыт. Бииргэ буолуохпут диэн хойукка диэри түһээн да баттаппакка сылдьыбытым. Арай былырыын Саҥа дьыл иннинэ “Кыһын” диэн иккиэн ыллаабыт ырыабытыгар килиип уһула сылдьан, “олус да тупсубут...” диэн санаа “кылам” гынан ааспыта. Эр киһи буолан, бастакынан суруйбутум. Күнүс бииргэ үлэлээн баран, киэһэтин суругунан кэпсэтэрбит. Оннук билсэн, чугасаһан, ыал буолан эрэбит.
Анитам – хаһаайка бэрдэ, асчыт мааныта. Мин туспар кыһаллар, күүтэр, эрэнэр киһилэммитим олус үчүгэй. Доҕорум холку, уйан майгылаах.
– Аһара эдэргитигэр булсубут, турар бэйэҕит буолбатах дьоҥҥут. Анитаҥ оҕолорун кытта хайдах билсибиккиний?
– Бигэтик ыал буоларга санаммыт киһиэхэ, хас да оҕо буоллун, харгыс, мэһэй буолбат. Үөрүөм иһин, Анитам оҕолоро – үчүгэйкээн кыыстаах уол – үөрэ-көтө көрсүбүттэрэ. Ити олус улахан суолталаах. Уолбут “ийэбин кытта саахсаланнаххытына, “аҕаа” диэн ыҥырар буолуом” диир. Аттыбыттан арахпат, батыһа сылдьар.
– Ханна олохсуйар санаалааххытый?
– Төһө эрэ кэминэн киэҥ сиргэ – куоракка – кэлиэхпит диэн былааннанабыт. Хайдаҕын да иһин, киһи биир хааттан тахсыахтаах, атын сир олоҕун-дьаһаҕын билиэхтээх. Куорат ыллыыр-туойар, айар-тутар дьоҥҥо табыгастаах. Күн-дьыл көрдөрөн иһиэ.
Ырыа киэҥ ыырыгар
– Кими батан ырыаһыккыный?
– Аҕам өттүнэн тойуксуттар, ырыаһыттар баар буола сылдьыбыттарын билэбин. Эһэм олоҥхолуура үһү. Аҕам ис-иһиттэн эҥсиллэр күүстээх куоластаах эрээри, сыанаҕа тахсыбакка, бэйэтэ бэйэтигэр ыллыырын сөбүлүүр.
– Аан бастаан ырыа куруһуогар кэлииҥ хайдах этэй? “Кулунчук” ырыаны хайдах булбуккунуй?
– Үһүс кылааска үөрэнэр сылбар кулуупка фонограмма оҥорор үлэһит баарын истэн, “Ыллаа миэхэ, сиэстэрэм” диэн ырыаҕа муусука оҥортороору ийэбин кытта Мария Сергеевнаҕа тиийбиппит. Ити күнтэн атаҕым кулуупка тиийэрин билбэккэ да хаалар буолбутум. Сотору мэлэдьиис Калиста Пахомова “Кулунчук” диэн ырыатын миэхэ биэрбитэ. Кини миигин уһуйааҥҥа сылдьыахпыттан билэрэ. Олус мэник буоламмын, үлэлэһиэн баҕарбакка сылдьыбыт. Онтон ырыа куоласпар барсыан сөбүн таайан, миигин итэҕэйбит. “Хотугу сулус” куонкуруска Татьяна Гоголева өйдөөн көрөн, ырыа уһултаран, “Виктория” сахалыы араадьыйаҕа биэрэргэ этии киллэрбитэ. Элгээйи кулуубун аппаратуратыгар уһулан, диискэтин куоракка ыытан, “Кулунчук” ырыа пуондаҕа үйэтитиллибитэ. Икки сылынан Виталий Власов, Сиэн Тиитэп “Сахам ата” ырыаларын уһулбуппут. Ол ырыа “Этигэн хомус” куонкуруска “Сыл хитэ” бириэмийэни ылбыта.
– Дьэ, ити кэмтэн Саха сирин биллиилээх оҕото буолбутуҥ. Оччолорго оҕоҕо ити курдук болҕомто уурулларын өссө билэ илик этибит. Ол турук эйиэхэ хайдах этэй? “Сулустаах ыарыы” буулаабатаҕа дуо?
– Оҕо сылдьан аахайбат этим. Оттон ыччат буолуубар “баара” диирим оруннаах. Киһи бэйэтин билинэрэ, дьону аахайбат буолара баар буолар эбит. Учууталым “оройго биэрэн”, кэмигэр тохтоппута. Бэйэни атыттартан чорботуу, үрдүктүк сананыы кыра ычалаах киһи быһыыта буоллаҕа. Өр кэмҥэ оннубун-олохпун булуммакка сылдьыбыппар аһара кыра сааспар дьон болҕомтотугар киирбитим оруоллааҕа буолуо диэн толкуйдуубун. Ол эрээри дьоҥҥо тахсыы эрэллээхтик туттарга-хаптарга үөрэтэр, кыбыстары, толлору кыйдыыр.
– Ырыаларын дьон ыллыырын сөбүлээбэт, көҥөс дьон баар буолааччылар. Эн ити чааһыгар хайдаххыный?
– Төттөрүтүн, астынабын. Арай сабыс-саҥа (таһаарааппын кытта) фонограммабын көрдүүллэрин сөбүлээбэппин. Ырыа сыранан тахсар. Чэпчэкитэ суох сыанаҕа фонограмма оҥоһуллар, тыл үөрэтиллэр, куолас уһуннук чочуллар. Балачча ылламмытын кэнниттэн биэриэххэ сөбө буолуо.
– Сиэн Тиитэп курдук “саха ырыатын көһөҥөтүн” кытта үлэлэһэҕин. Хайдах алтыһаҕытый? Өссө ким ырыаларын ыллыыгын?
– Алтыһыыбыт “Сахам ата” ырыаттан саҕаламмыта. Дьиэтигэр ыҥырбытыгар билсибиппит. “Дэгэрэҥҥэ барсар куоластаах эбиккин. Ырыам элбэх”, – диэн, “Күн оҕотун көмүс түгэнэ” диэн альбоммар киирбит ырыаларын биэрбитэ. Бөлүһүөпүйэлии дириҥ ис хоһоонноох ырыаларыттан чэпчэки тыллаахтары, тыыннаахтары талабын. “Олох”, “Эн, күөх дуол”, “Хотойдор үөһэнэн көтөллөр”, “Кэрэтиэн, мин дойдум – Сунтаарым!”, соторутааҕыта тахсыбыт “Ырыаһыт ымыылыын” ырыаларын астына толоробун. Репертуарым үксэ – кини ырыалара. Дьон кинини кытаанах киһи курдук ылыналлар эрээри, мин санаабар, сымнаҕас. Ырыатын итэҕэйбит киһитигэр эбэри-сабары көҥүллүүр, айарыгар хааччахтаабат майгылаах.
Кэлин учууталым Мария Сергеевна олус ис киирбэх ырыалары айар буолла. “Эн туох дии саныыгын?”, “Кэтэспитим – кэлбэтиҥ” диэн икки ырыатын толоробун. Бэйэм эмиэ холонобун. “Кэрэ кыыска”, “Сулустар”, “Көҥүлүнэн үрдээн” ырыаларбын ыллыыбын.
Бэйэҕэ сыанабыл
– Хайдах майгылаах киһибин дэнэҕин?
– Судургу курдук сананабын. Уопсай тылы тута булабын. Кэлэктиипкэ түргэнник киирэбин.
– Харчыга, баайга-дуолга сыһыаныҥ хайдаҕый?
– Харчыны өрө тутар, сүрүн сыал оҥостор көлүөнэ киһитэбин. Көтүппүт бириэмэбин, ситиспэтэх сорукпун ситэн, бэйэм кэммэр, тус олохпор кыахтаахтык, баайдык-тоттук олорорго дьулуһабын. Биир саастыылаахтарым курдук, массыына ылынар, улахан дьиэни тутар баҕалаахпын.
– Дьон саҥатын хайдах ылынаҕын?
– Дьэ, ити чааһыгар бөҕөхпүн. Туох да диэтиннэр – наадыйбаппын.
– Ол бэйэҥ майгыҥ дуу, биитэр дьон болҕомтотугар сылдьа үөрүйэххинэн таҥыллыбыта буолуо дуу?
– Бука, бэйэм киэнэ буолуо. “Дьон саҥарар буоллаҕына, чахчы, туох эрэ сыыһалаах буолуохтаахпын” диэн уоскутунабын уонна умнан кэбиһэбин. Оттон кинилэргэ үчүгэйи оҥорбутуҥ үрдүнэн куһаҕаннык саныыр эбэтэр хара ааныттан куһаҕаннык сыһыаннаһар дьонтон тэйэбин.
– Доҕор-атас эйиэхэ туох суолталааҕый? Доҕоттору хайдах талаҕын?
– Ханнык да түгэҥҥэ доҕордоох – үчүгэй. Киһи хайдах бэйэтэ бэйэтигэр эрэ сылдьыай? Санааны этэр наадалаах. Ону тулуйан истибэт киһи – эн киһиҥ буолбатах. Көннөрү көргө-нарга эрэ, быстахха булсар доҕоттор сыыйа симэлийэр, сүтэр, тэйэр аналлаахтар эбит. Дьиҥнээх доҕор тарбахха баттанар аҕыйах. Доҕору бириэмэ талар. Оннук буолуохтаах даҕаны.
– Арыгы туһунан толкуйуҥ хайдаҕый?
– Арыгыны амсайбатах киһи буолбатахпын. Нэдиэлэ бүтүүтэ арыгынан утахтаныы баара. Ол дьаллык умнулунна. Эппитим курдук, билиҥҥи санаам бөҕөх, атын. Сылдьыахтаахпын сырыттаҕым, билиэхтээхпин биллэҕим. Ити – сыыһа да, алҕас да буолбатах. Мин тус бэйэм олохпор көрсүөхтээх тургутуум.
– Көрсүбүччэ, хайаан даҕаны бу ыйытыыны биэрдэхпинэ сатанар. “Гей үһү” диэн кэпсээн, өссө дьахтардыҥы көрүҥнээх эр киһини кууһан олорор хаартыскаҥ тарҕана сылдьыбыттааҕа...
– Иппэй-таппай сылдьар кэммэр быстах хампаанньа тарҕаппыт сонуна. Дьиҥнээх эр киһи буолан туран, бэйэбин билинэбин буоллаҕа. Онон сымыйа сурах аайы ньиэрбэбин бараабаппын. Ыалга хоннохпуна, ыйытыахтаахтарын сэрэйэн, кэпсэтиини бэйэм саҕалааччыбын. Куһаҕаны тарҕатааччылар мэлдьи бааллар уонна, хомойуох иһин, уларыйбаттар.
Ыраас баҕалаах доҕордоох буолуҥ!
– Ырыа тус олоххор туох суолталааҕый? “Ырыаһыт – дьоло суох” диэн, арай мин санаабар, халы-мааргы этиини хайдах ылынаҕын?
– Ырыа эйгэтигэр киирбэтэҕим буоллар, атын дьылҕаланыам этэ. Ырыаҕа сыстан, ырыаҕа умсан, талбыт ыырбын сирбэппин. Ити этиини мин эмиэ утарабын. Мин санаабар, ыллыыр, ырыаны кытта ситимнээх киһи – дьоллоох. Ыллаан тыыны таһаарыы, ыллыыр дьон эйгэтигэр сылдьыы, дьону ырыанан үөрдүү – туохха да тэҥнэммэт дуоһуйуу.
– Киһини туох уларытарый? Эдэр дьоҥҥо тугу сүбэлиэҥ этэй?
– Оттомурар сааһыгар хайа баҕарар киһи олох туһунан толкуйдуур буолуохтаах. Ону тэҥэ улахан таптал киһиэхэ оруола ураты күүстээх. Ким эрэ эрдэ өйдөнөр, ким эрэ – хойут. Муна-тэнэ сылдьан, көтүппүтүм олус элбэх. Уол оҕо саадаҕын үстэ курданар. Сиппэтэҕи ситэргэ, кыайбатаҕы кыайарга өссө да бириэмэлээхпин, кыахтаахпын. Киһи буолан төрөөн, дьолу билбит киһи диэн баҕалаахпын.
Хас биирдии киһи санаатын сааһылыыр, сүбэлиир, сырдык баҕалаах киһилээх буолара наада. Миэхэ ити чааһыгар, эппитим курдук, учууталым Мария Сергеевна баара – дьолум. Кинини кытта кэпсэттэххэ, көр-нар олоххо умсаары туран, биири биэс гынар толкуй киирэр. Онон үчүгэй санаалаах дьоҥҥо талаһыҥ, үчүгэйи ыраланыҥ.
Эбии: Дуолан ырыаларын кини инстаграмҥа сирэйигэр @duolan_trofimov88 суруйтаран, истиҥ.
Оксана ЖИРКОВА.
