Алааһым саҕатыгар лаглайбыт хатыҥ, чэчир мааны кыргыттарын батыһыннарбыттыы, үрүҥ субаларын кэтэн, күөх чээлэй сэбирдэхтээх лабааларын күҥҥэ уунан, киһи аймах Орто дойду улуу туонатыгар тыыннаах айыллан, үйэлэргэ ааттанан сылдьыаҕын арчылыы турар. Сир дойду улуу күн сырдык утахтарыттан тутуһан, утаппыттыы ыймахтыыр дохсун ардаҕыттан күүс-сэниэ ылан, сири-толоону, хайалары, уйаара-кэйээрэ биллибэт кэтит иэннээх хочолору, кытыллары, алаастары барытын дьигиһитэр добун тойук куппун уһугунарар, уйулҕабын үөрдэр. Бу мин төрөөбүт дорҕоонум, бу мин илгэлэх ийэм үүтүн кытта иһиллибит билэр матыыбым, бу мин төрүт өбүгэм айылҕалыын алтыһар алыптаах ырыата эбээт....
Дьээ-буо – ис иһиттэн иҥэрсийэн, киэҥ куйаар куолакалын тыаһатартыы түгэхтээх дорҕоон, сылгы үөрэ хаппыт буору тобугуратар, кыһыҥҥы дьыбарга тоҥ чигдини тоҕута тэбэр сүдү дорҕоон субу иһиллэр....
...Түүл дуу, илэ дуу, эмискэ иннибэр сэттэ кыталык үрүҥ кынаттарынан сапсынан, лыҥкынас куоластарынан Айыы кутун тута сылдьар кыргыттар түһэн кэллилэр. Киһи дьиктиргии, киһи сонургуу көрөр. Бүгүн эһиэхэ күндү ааҕааччыларбар «Дьээ-буо» этно-фолк бөлөх, айар үлэтин уон сыллаах аартыгын арыйан, кэрэ кэпсээн гынан сэһэргиирбин көҥүллээҥ.
Ырыа –тойук туохтан саҕаланарый, саҕылларый, ылланарый? Биллэн турар дойдуга, төрөөбүт буор ахтылҕаныттан, ийэ, оҕо тапталыттан, уйан кут көҥүлгэ талаһыытыттан. Мин аан бастаан бу бөлөҕү “Арчы”дьиэтигэр биир ураты тэрээһиҥҥэ көрсөн турабын. Ол көрсүһүүгэ аан бастаан истибитим, сөхпүтүм-махтайбытым билигин да уостубат. Төрүт дорҕоон алыптаах дьиктитэ итиннэ сытар. Биирдэ иһиттиҥ, сүрэххинэн-быаргынан төрүт дорҕоон киирэн, бүтүн бэйэҕин сылаанньытан, ыраастаан чэпчэтэн көтүтэр....
Бу бөлөх салайааччыта Любовь Афанасьевна Каратаева, бэйэтэ оҕо эрдэҕиттэн айар кут иччилээх, добун куоластаах далбар хотун, Сунтаар кэрэ сириттэн силистээх, Тойбохой курдук остуоруйалыы харыйалардаах саһа-кистэнэ сытар Саха сирин биир чөмчүүк нэһилиэгин күөрэгэйэ. Айар үлэлээх киһи диэн ураты киһи буолар, айар куттаах Любовь Афанасьевна саҥатын, хайдах эрэ олоҥхо Туйаарыма Куо саҥатыгар дьүөрэлии истэбин. Төрүт дорҕоон кытта Любовь Афанасьевна көстөр дьүһүнүгэр тырымныы сылдьар курдук...
Биир үтүө күн үлэһэн Любовь Афанасьевналыын көрсөн, айар үлэ диэн тугун, төрүт дорҕоон умсугутар күүһүн, тоҕо кини тойугу, оһуохайы, хомуһу уратытык оҕо эрдэҕиттэн тута сылдьарын сэһэргэстим.
– Оҕо эрдэхпиттэн дьонум ыллаталларын, хас хонон өрөөн ааһар ыалдьыкка бэлэх курдук, 5-6 сааспыттан ыллата оонньуур этилэр. Билигин ол түгэни санаан ыллахпына, төрөппүттэрим барахсаттар саамай күндүлэрин, маанылары ыалдьыкка аныыллар эбит диэн. Ол оннук хас биирдии көрсүһүү айылҕаттан бэриллибит куоласпын чочуйуу бэлиэтэ эбит. Билиҥҥи курдук уһуйааннар диэн детсадтар оччолорго суохтар буоллаҕа, оччотугар айылҕа бэйэтэ чочуйар эбит. Олох кырабыттан тойуктуубун, ыллыыр баҕа оччоттон олус күүстээх буолан аҕам Афанасий Андреевич Семенов үөрэппитэ. Онтон оскуоланы бүтэрэн, оскуола сыллартан өрүү пионер, комсомол өрөгөйдөөх-көхтөөх кэккэтигэр, араас тэрээһиннэргэ үлэ буоллаҕына үлэ, сынньалаҥ буоллаҕына сынньалаҥ барытын көҕүлээччи, түмээччи буолар эбиппин. Оскуолатааҕы кэмнэрбэр ырыаҕа уһуйбут учууталым Клара Степановна Тихонова этэ.
Онтон оскуола кэнниттэн, анал идэни баһылыыр үөрэхпэр сирдээбит уһуйааччыларым Култуура колледжыгар үлэлээбит Афанасий Семенович Федоров, Анатолий Иванович Васильев, Аграфена Дмитриевна Макарова үтүө көмөлөрө, өйөбүллэрэ элбэҕи биэрбитэ. Киһи бу орто туруу дойдуга атаҕар туруутугар, дьон-сэргэ эйгэтигэр, сыһыаныгар киириитигэр үтүө дьон сабыдыала олоҕун устатын тухары көмө буолар эбит. Инньэ гынан, Илин Сибиирдээҕи култуура уонна искусство академиятын ситиһиилээхтик бүтэрбитим. Айылҕа эрэ биэрбитинэн сылдьыллыбат буоллаҕа, ону чочуйуу, эбии тупсарыы хайаан да ирдэнэр, ону сэргэ дьоҥҥо сыһыан, эйгэҕэ сыһыан, олох араас ыарахаттарын тулуйсан тахсарын барыта айар үлэҕэ дьайар...
Ити курдук аргыый кэпсэтэн сахалыы намылыччы, ыксаабакка, урукку кэмнэри субу баардыы санаан ылан, Любовь Афанасьевна сэһэргии олордо. Мин ити иннинэ кинилэри кытта көрсүһүүгэ уон сылларын бэлиэтиир киэһээлигэр тиксэн өссө биирдэ, «Дьээ-буо» добун тойуктарын истэн ол долгунугар олорсубутум ааһа илик буолан, ол көрсүһүү тула кэпсэтиини салайдым.
– Любовь Афанасьевна, ити айар үлэҕит түһүлгэтигэр эйиигин кытта ыллаһар кыргыттаргын уонна ырыаҕыт-тойуккут таҥыллыытын туһунан уонна ити киириигэ бэйэҥ айбыт тойуккун олус биһирии иһиттим, олох киһи кутун таарыйан турукка киллэрэр тойук, ити күүһэ тугуй?
– «Дьээ-буо» бөлөх бу үһүс таҥыллыыта бу иннинэ сылдьыбыт, дьарыктамыт кыргыттар билигин бэйэлэрэ ураты суоллаах-иистээх ырыаһыттар. Ол курдук билиҥҥи састаапка баар мааны куоластаах кыргыттарым Кристина Кривошапкина, Екатерина Ермолаева, Евдокия Жиркова, Варвара Меркурьева, Марина Павлова уонна быйыл икки уолу Ефим Авеловы, Василий Местниковы эбии ыллым. Бу бөлөхпүт онон уруккулартан уратыта үгүс, көрөччүлэр биһириэхтэрэ диэн эрэнэбин. Бөлөхпөр баҕалаахтары талан ылабын. Тойуктуон баҕалаах үгүс гынан баран, тойуктуурга уопсайынан бэйэттэн үлэ күүскэ ирдэнэр. Баҕар, айылҕаттан куоластаах буолуохха сөп, ол гынан баран куоласкын көрөн-истэн, өссө сайыннарарга үлэлэспэт буоллахха бэриллибит куолас сүтүөн сөп. Төрүт дорҕоон бу тыыннаах. Төрүт дорҕооммут киһи этин-сиинин, кутун-сүрүн барытын хамсатар, таарыйар. Тоҕо? Тойукка барыта айылҕа доҕуһуола бэриллэн иһиллэр. Ол иһин тойук эмтиир күүстээх. Билигин бэлиэтии көрөрбүнэн үгүс киһи хомуска оҕунна, ол үчүгэй ол эрээри бииринэн, аан бастаан тыл баар буолбута онтон дорҕоон тахсар. Ол иһин тойукпун улуутук уонна өрүү урут тутабын. Урукку кэмнэргэ тойугунан ыһыаҕы арыйыы, тойук улахан тойоттору эрэ көрсөргө туттуллар киэргэл эбит буоллаҕына, билигин ким баҕалаах тойуктуур, тойук таба тыыныыга үөрэтэр, уһуйар. Киһи тыыннааҕын тухары тыынар, ол тыынара сөптөөх буоллаҕына киһи ыарыыга хаптарбат көмүскэллээх буолар. Ол иһин урут да, билигин да дьарыктыыр оҕолорбуттан ирдиирим төрүт дорҕооҥҥо болҕомтолорун толору ууран дьарыктаналларыгар, онно тыыныыга дьарыктары хайаан да сөпкө тутуһуу уонна тойугу ис сүрэххиттэн сылытан, күүһүрдэн истээччигэ тиэрдиини эрэйэбин. Үгүстүк тас дойдуларга сырыттыбыт, онно омуктар тойугу олус биһирииллэр, олус сөбүлүүллэр уонна тойугу ураты киһи толорор курдук саныылларын көрөбүн, оннук диэн омуктар бэйэлэрэ да этэн тураллар, сүрдээҕин сөҕөллөр, махтаналлар.
Тойугу бэйэм импровизациялыбын, субу буола турар эйгэҕэ бүүс бүтүннүү киирэн туран, үөһэттэн айыллан, таҥыллан кэлэр тыл, дорҕоон дьүөрэлии түмүллэ түһэр ону хабан ылабын уонна тэнитэн, кэҥэтэн истээччи кулгааҕар сөптөөҕүнэн иһиллэрин курдук тембрын, тэтимин тутан биэрэбин. Онтон сорох тойуктарбыт, ырыаларбыт былыргы норуот матыыбыгар олоҕурбут ырыалар ону саастаах өттлэрэ олус астына-дуоһуйа истэллэр. Тоҕо диэтэххэ бу төрүт норуот ырыаларыгар кинилэр эдэр саастара, тапталлара, төрүт өбгэ дьоннору мөссүөннэрэ көстөн ааһар, иһиллэн ааһар гэстээх. Кэнсиэрдэр кэннилэриттэн хайаан да көрөччүнү кытта сэһэргэһэбин. Көрөөччү тугу истибитиэ, көрбүтэ, ылыммыта, ылымматаҕа барыта оруолу онньуур уонна аныгыскы кэнсиэргэ тугу ыллыахпытын сөбүй диэҥҥэ ыйынньык оҥостобут. Тойуктуу турдахха үөһээ күүстэр кыттыһар, холбонор курдук буолааччылар, ол иһин ардыгар ырыа табыллар, ардыгар арылллар, ардыгар ситэ арыллыбакка хаалара эмиэ баар, ол толорооччу туруга сабыылааҕыттан, аһаҕаһыттан олус-олус тутулуктаах уонна төһө бэлэмнээх көрөччү кэлбитэ эмиэ билллэр.
Саха киһитэ айылгылаах диэн мээнэҕэ эппэттэр. Чахчы оннук. Любовь Афанасьевна кэпсэтэр майгыта да олох тыйаатыр артыыһыттан итэҕэһэ суох, туттан-хаптан, илии, сирэй, харах хамсаныыларынан үгүһү сэһэргиир. Киһи бу орто дойдуга хайдах олорбутуттан таһым ылан сайдар. Толору таһымнаах тойук толоруута, илэ-чахчы от-мас хамсаан кэлиэхтии, сир-халлаан силбэһэн добун ардах түһэрдии буолар... Мин бу бөлөх ырыатын-тойугун иһиттим эрэ кутум хамсыыр, уйулҕам уһуктар. Ол аата тугуй? Көрөөччү быһыытынан кыратык санаабын үллэһиннэхпинэ, аан бастаан көрөөччү сыанаттан артыыска хараҕын туохха хатыырый? Таҥас-сап толорооччу ырыатын кытта алтыһыыта, ситимэ. Онтон хамсанара, онтон дьэ ырыата-хоһооно бу барыта биир дьүрүскэн буолан кутуллан көһүннэҕинэ, биир таһымы биэрдэҕинэ артыыс уонна кини толорор ырыата биир сүдү күүс буолан көрөөччүгэ тиийиэхтээх, бэриллиэхтээх күүс оонньоон барар. Тойуксут –эмчит, ырыаһыт, артыыс бу барыта бииргэ бэриллэ сылдьар тэтим. Бу тэтими көрөччү сатаан хабан ылар буолуохтаах. Оччоҕуна кини уйулҕатыгар төрүт дорҕоон тиийэн ыраастаан, бөҕөргөтөн барар.
Ыстатыйам түмүгэр, этиэм этэ бу этно-фолк бөлөх кэнсиэрэ буоларын иһиттигит биллигит да, хайаан да баран истиҥ-көрүҥ олох сыыһыахыт суоҕа онно даҕата эттэхпинэ, билигин бу саҥа үүммүт сылтан саҕалаан төрүт дорҕоон күүһэ истээччигэ ананан турар. Ол түгэни мүччү тутумаҥ диэм этэ.
Любовь Афанасьевнаҕа уонна кини салайар бөлөҕүн кыргыттарыгар этиэм этэ, бу кэрэ эйгэлээх үлэҕитигэр үүммүт сылга улахан-улахан ситиһиилэри баҕарабын. Бу билиҥи кэмҥэ турар хамсык киһи тыынарын нөҥүө киирэр буоллаҕына, ол ыарыыттан эмтиир биһиги добун тойукпут уонна төрүт дорҕооммут буолар, ону олох умнумаҥ! Бу бөлөх ырыатын-тойугун ис туруккутунан арыллан олорон иһиттэххитинэ ис эйгэҕитигэр, тус олоххутугар соһуччу ураты ситиһиилэр күүтэллэр. Ол чахчы!
