Тохсунньу тоһуттар тымныытын сылаас тыынынан илгийэн, Чурапчы улууһун Халыҥ Хадаарыгар тыыннаах доҕуһуол, дохсун ырыа дьоро киэһэтэ буолан ааста.
Айар суол аартыга
50 сыл анараа өттүгэр Хадаар нэһилиэгэр саҥа култуура дьиэтэ тутуллан, култуура сайдыытыгар алгыстаах аартык арыллыбыта. Оччолорго биһиги сэттэлээх-аҕыстаах оҕолор, дьон-сэргэ сүргэтэ көтөҕүллүбүтүн бу баардыы саныыбыт. Онтон ыла, оҕо, эдэр сааспытыгар кэрэҕэ тардыһыыбыт барыта бу култуура дьиэтигэр, сыанатыгар ааспыта. Оскуолаҕа үөрэнэр сылларбытыгар кылааһынан кэнсиэрдэр, оскуола уонна нэһилиэк бэстибээллэрэ ыллыыр, үҥкүүлүүр, уус-уран ааҕыыны баһылыыр дьоҕурбутун арыйбыттара. Бу санаатахпына, бары көрүҥҥэ барытыгар холоммут эбиппит. Биир бэйэм кулууппут үлэһитэ Валентина Дмитриевна Пинигина хоһоон ааҕарын долгуйа истэртэн, гостуруоллуу кэлэр драм.тыйаатырдар туруорууларын умсугуйа көрөрбүттэн, култуура үлэһитэ буолар баҕам күөдьүйбүтэ.
70-80-с. сылларга дойду үрдүнэн вокальнай-инструментальнай ансаамбыллар тэриллэннэр, эдэр ыччат, чуолаан уолаттар үгүстэрэ гитара тутуурдаах буолаллара. Биһиги кылааспыт оҕолоро онтон туора турбатахтара. Кылааһынан кэнсиэргэ, ирдэбил быһыытынан, хайаан да музыкальнай нүөмэр баар буолуохтааҕа. Биһиэхэ Михайлов Коля баяҥҥа, Харитонов Федя ФАЭМИ-га оонньууллара. 1980 сыллаахха 10-с кылааһы бүтэрэн, кылааһынан ыччат-комсомольскай ферматыгар үлэлии сырыттахпытына, култуура дьиэтигэр вокальнай-инструментальнай ансаамбыл тэриллибитэ. Ким тэрийбитин бу диэн өйдөөбөппүн, арай, эмиэ оҕо эрдэҕиттэн дууһатын муусукаҕа туттарбыт Прокопий Давыдов үөрэтэр быһылааҕа диэн өйдүүбүн. Биһиги кылааспыт уолаттара Федя Харитонов, Гоша Лукин уонна Толя Собакин ансаамбылга оонньууллара.
Онтон кыым саҕан буоллаҕа, бэйэтэ ырыа айарга холоно сылдьар Федор Харитонов көҕүлээһининэн, “Кэрэх” рок-группа тэриллибитэ. Александр Иванов – барабанщик, Егор Кузьмин – басист, Егор Лукин - клавишник, салайааччы уонна соло гитарист – Федор Харитонов.
Бөлөх “Кэрэх” диэн аатын истээт, киһи хайдах эрэ дьиксинэ быһыытыйар. Онно Федор маннык эппиэттиир:
– Сүтэн эрэр сахабыт итэҕэлин тиһэх туоһута Кэрэх буоларын иһин, бөлөхпүтүн “Кэрэх” диэн ааттаабыппыт.
“Тоҕо Рок хайысхатын талбыккытый?” диэн ыйытыкка хоруйа:
– Сибиэһэй салгын курдук сонун сүүрээҥҥэ бэйэни холонон көрөөрү.
Кырдьыга да, оччолорго рок диэн саҥа сүүрээҥҥэ уолаттар дохсуннук киирбиттэрэ. Ол курдук, саха рок музыкатын үрдүкү таһымҥа таһаарбыт “Табык” рок-фестивальга 5 төгүл кыттыбыттара. Онтон үһүгэр Гала кэнсиэригэр кыттары ситиспиттэрэ.
Кылгастык “Табык” туһунан
1990 сыллаахха Антонида Корякина, Михаил Тумусов, Дмитрий Васильев, Александр уонна Семен Ермолаевтар көҕүлээһиннэринэн, Дьокуускайга “Табык” рок-фестиваль маҥнайгы дорҕооно дуорайбыта.
Чурапчы Хадаарыттан “Кэрэх” рок-бөлөх бу бастакы фестивальга “Мин сахабын”, ”Булчут”, “Кэрэх” диэн Федор ырыаларынан олус ситиһиилээхтик кыттан, “Бастыҥ Дебют”, Александр Иванов – «Бастыҥ Инструменталист” анал ааты ылан, Югославияҕа путевканан наҕараадаламмыттара.
Фестиваль маҥнайгы лауреаттарынан «Чороон», «Чолбон», «Айтал» рок-группалар буолбуттара. 1991 сыллаахха, номнуо, норуоттар икки ардыларынааҕы статуһу ылбыт фестивальга «Valvontakomissio» (Финляндия), “Камчатка” (Санкт-Петербург), “Кыдырали Болманов” (Казахстан), “Биосинтез” (Тува), “Лама” (Тува), “Тыва” (Тува), Александр Чавынчаг (Тува), “Ай-Тал” (Сунтаар), “Сэргэ” (Майа), “Сээдьэ” (Аллараа Халыма), “Хардыы” (Майа), “Чороон” (Дьокуускай), “–72°С” (Дьокуускай) кытары сэргэ Чурапчы Хадаарыттан “Кэрэх” рок-группа кыттыытын туһунан, “Табык” хаамыытын сырдатар “Трилистник” сурунаалтан быһа тардан аахтахха: “Якутский рок был представлен наиболее широко. Сильное и серъезное впечатление произвели ансамбль “Чороон” (Якутск, художественный руководитель Георгий Сергучев) и тойук-группа “Ай-Тал” (поселок Сунтар, руководители Юрий и Александр Спиридоновы). Интересно показали себя группы “Сэргэ”, недавно созданная “Кэрэх” и подающая надежды “Хардыы”, - диэн бэлиэтээбиттэр.
“Табыкка” араас сылларга Артемий Троицкай, Борис Гребенщиков, Андрей Макаревич, Константин Кинчев, Жанна Агузарова, Сергей Галанин, «Нервы» бөлөх, онтон да атын биллиилээх рок-музыканнар уонна рок-группалар ыалдьыттаабыттара. Ити курдук, «Кэрэхтэр” биллиилээх рок-музыканнары кытта биир үрдэлгэ, биир эргимтэҕэ дохсун дорҕоон доҕуһуолланан, модун ырыа аргыстанан тэбис тэҥҥэ сылдьыбыттара. Ситиһиилэриттэн кынаттанан, уолаттар утаппыттыы айан-тутан барбыттара, кулуупка хоноллорун да кэрэйбэккэ ырыаларын чочуйаллара. Араас тэрээһиннэргэ көхтөөхтүк кытталлара. Биэс сылларын бэлиэтээн нэһилиэктэрин ыһыаҕар улахан кэнсиэр тэрийбиттэрэ.
Кэлиҥҥи сылларга дьылҕа хааннарын ыйааҕынан, олохторун оҥостон, үлэ, олох үөһүгэр сылдьан, атын-атын нэһилиэктэргэ олорон, бииргэ оонньууллара тохтообута. Ол да буоллар, сахалыы толкуйдаах, хорутуулаах санаалаах, ырыа куттаах Федор ырыа суруйарын, гитарнай ырыалар күрэхтэригэр кыттарын тохтоппотоҕо. Кини билигин эт бэйэтэ айбыт 10 ырыалаах, элбэх хоһооннордоох. Үгүс ырыалара саха радиотын фондатыгар бигэтик киирэн, дьон сөбүлээн истэллэр.
25 сыл кэннэ түмсүү
Хадаардааҕы “Тускул” Култуура киинигэр өр сыллаах туруорсуу, эккирэтиһии кэнниттэн, вокальнай-инструментальнай ансаамбылга аналлаах аппаратура ылыллан, “Кэрэх” бөлөх хаттаан хомулларыгар төрүөт буолла. Өр сылларга баҕарбыт ыралара сүргэлэрин көтөҕөн, уолаттар ааспыт сыллары аахсыбакка, куоппут кэмнэртэн курутуйбакка, Намтан, Дьокуускайтан хомуллан, ырыа аргыстаах, дорҕоон доҕуһуоллаах эдэр саастарын биһигэр, халыҥ Хадаардарын култууратын дьиэтигэр муһуннулар. Илиилэригэр гитараларын ылан, барабааннарын охсон, синтезатордарын холбоон, өрөөбүт уостарын өһүлэн, хоммут уостарын хоҥуннаран, ырыаларын ыллаатылар. Мастыйа быһыытыйбыт тарбахтара имиллэн, кылгас кэм иһигэр бэлэмнэнэн, бэртээхэй кэнсиэри көрөөччүлэригэр бэлэхтээтилэр, ааспыт кэм тэтимигэр киирдилэр.
Кэнсиэри Култуура уонна ускуустуба колледжын устудьуона, “Тускул” норуот айымньытын дьиэтин уус-уран салайааччыта Надежда Артемьева дипломнай үлэтин быһыытынан туруорда. Кыттыыны ыллылар: сүрүн састаап; Александр Иванов – барабанщик, Егор Кузьмин – басист, Егор Лукин – клавишник; салайааччы, соло гитарист – Федор Харитонов, түһүм кэмҥэ соло гитариһынан сылдьыбыт Илья Владимиров, оҕо эрдэҕиттэн ырыа диэн баран муннукка ытаабыт Иннокентий Елисеев.
Быыс аһыллыаҕыттан сабыллыар диэри, кэнсиэр көрөөччү хабыллар ытыһын тыаһынан доҕуһуолланна. Кырдьыга да, дьон-сэргэ итэҕэл тирэхтээх, санаа күүһүн саҕар, кукка-сүргэ дьайар, сахалыы тыыннаах «Кэрэхтэри” кэтэспитин, “Кэрэх” саха итэҕэлинии кэхтибэтэҕин астына бэлиэтээтим. Бу күн уолаттары нэһилиэк салалтата, улуустааҕы “Хадаар” түмсүү, Култуура бырабылыанньата, чугас дьонноро эҕэрдэлээтилэр. Улуус култууратын сайдыытыгар кылааттарын бэлиэтээн, барыларыгар “Сцена бэтэрээнэ” үрүҥ көмүс бэлиэ туттарылынна.
Түмүкпэр оҕо сааһым доҕотторугар «Кэрэхтэргэ”:
Айар-тутар дьоҕургут ахсаабатын,
Оҥорор, тутар дьулуургут уостубатын,
Ыралаах ырыаҕыт ыллана турдун,
Тыыннаах доҕуһуол туругурдун! – диэн алгыс тылларбын аныыбын.
Төрөөбүт түөлбэбэр, тапталлаах Хадаарбар, “Кэрэхтэри” кэрэһэлиир саҥа талааннар тахсалларыгар, утум ситимэ салҕанарыгар эрэнэбин.
Вера Старкова-Чараҥ кыыһа - СР Култууратын үтүөлээх үлэһитэ.
