Дьокуускайга III «Аан дойду виртуоз-хомусчута» Норуоттар икки ардыларынааҕы күрэс үөрүүлээх аһыллыыта П.А. Ойуунускай аатынан Саха академическай тыйаатыр иннигэр, Орджоникидзе болуоссатыгар буолла. Саҕаланыытыгар куонкурус кыттааччылара биир-биир хааман киирдилэр. Быйыл тэрээһиҥҥэ Арассыыйа араас эрэгийиэннэриттэн, Японияттан, Австрияттан, Индияттан, Китайтан, Киргизияттан, Монголияттан уо.д.а. бэрэстиибэтэллэр кэлбиттэр.
Кыттааччылары кытта билсиһии кэнниттэн, куонкурус кыттааччыларын, ааттаах-суоллаах хомусчуттары кытта 300 тахса киһи кыттыылаах хомуска толорууга маассабай флешмоб буолла. Маны сэргэ, манна биидьийэнэн сибээс нөҥүө Саха сирин 15 оройуонуттан уонна куоратыттан элбэх киһи кыттыыны ылла.
Салгыы, СӨ бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Сергей Местников, СӨ Култуураҕа уонна духуобунай сайдыыга миниистирэ Юрий Куприянов, варганистар норуоттар икки ардыларынааҕы уопсастыбаларын бэрэсидьиэнэ Франц Кумпл уонна Дьокуускайдааҕы Аан дойду норуоттарын хомуһун Түмэлин уонна Киинин бэрэсидьиэнэ Иван Алексеев-Хомус Уйбаан эҕэрдэ тылларын эттилэр.
Онтон, үөрүүлээх аһыллыы дьоро чааһа буолла – М.К. Аммосов аатынан ХИФУ «Уран» үҥкүү ансаамбыла алгыс үҥкүүтүн кэнниттэн, алгысчыт Александр Артемьев алгыс сиэрин-туомун толордо.
Түмүккэ, мустубут дьону барыларын түмэр үөрүүлээх оһуохай буолла.
Түгэнинэн туһанан, ыраахтан кэлбит сорох кыттааччыттан аҕыйах ыйытыкпар хоруйдуулларыгар көрдөстүм.
Равиль Лиров, Алтай Өрөспүүбүлүкэтиттэн сылдьар.
- Саха сиригэр маҥнайгы кэлииҥ дуо?
- Саха сиригэр иккиспин кэллим. Бастаан 10 сыл анараа өттүгэр кэлэ сылдьыбытым. Саха сирин дьонун-сэргэтин олус сөбүлээтим. Барыта олус колоритнай. Манна дьиҥ тыыннаах эйгэ баар. Мин бу куораты таптаатым.
- Бу күрэххэ бэлэмнэммитиҥ төһө өр буоллай?
- Алтай Өрөспүүбүлүкэтин салалтатыттан икки ый анараа өттүгэр ыҥырыылаах сурук ыыппыттара. Бэлэмнэнэрбэр диэн хас даҕаны хомус ылбытым уонна бэлэмнэммитинэн барбытым.
- Хаһааҥҥыттан хомуска оонньуугунуй?
- Хомуска бэйэбин өйдүүр буолуохпуттан оонньуубун. Кэлиҥҥи сылларга хомуска оонньуурум олус элбээтэ.
- Хомуска оонньуур композицияҥ аата ханныгый? Туох уратылаах буолуоҕай?
- Мин икки композицияны иһитиннэриэм. «Дьаҕар Хожуҥ» диэн нүөмэрим сиэр-туом (обрядовое) ырыалаах буолуоҕа. «Утро в горах Алтая» композициябар дорҕоон эгэлгэтин таһаарыам.
- Эн санааҕар, саха уонна алтай омук хомуска оонньуулара туох атыннаахтарый?
- Улахан ураты суох курдук. Мин манныгы этээри гынабын, хомуска оонньооччулар бука бары омугуттан тутулуга суох, бэйэ-бэйэбититтэн үөрэнэн, хайдах баҕарар толорууну иһитиннэриэхпитин сөп.
- Кыттааччыларга баҕа санааҥ.
- Кыттааччыларга баҕарыам этэ долгуйуута суох кыттыыны, айымньылаах толорор идэлэрин бырахпаттарыгар. Ким даҕаны кыайдын, өрүүтүн хомустарын илдьэ сылдьан ис сүрэхтэриттэн оонньоотуннар.
Александр Сигунэй, Красноярскай кыраай Таймыырдааҕы муниципальнай оройуонун Дудинка куоратыттан сылдьар, омугунан ненец.
- Варган алыптаах эйгэтигэр хаһан үктэммиккиний?
- Варгаҥҥа 11 сааспыттан оонньуубун. Урут «Хэйро» ансаамбылга дьарыктанар этим, онно варганы толорууга солистыыр этим. Маны таһынан, мин – косторез-худуоһунньукпун. Уопсайынан, айар-тутар эйгэҕэ баарбын. Бастаан, 1981 сыллаахха иним хантан эрэ хомус булан аҕалбыта. Мин дьэ ону олус кэрэхсээбитим, долгуйа истибитим, бэл, сүрэҕим мөҕүл гыммыта. Онтон 1980-90-с сылларга саха хомусчуттара Бүөтүр Оҕотоойоп, Спиридон Шишигин уонна Иван Алексеев хомуска оонньуур аудиокассеталарын истибитим. Кинилэри истэн үтүктэр этим. Биһиэхэ Таймыырга долганнар бааллар, кинилэр тыллара саха тылыгар олус майгынныыр.
- Саха сиригэр бастакы сырыыҥ дуо?
- Саха сиригэр аан маҥнайгыбын кэллим.
- Дьэ, Саха сирин туох дии санаатыҥ?
- Хайдахтаах курдук долгуйан, ис кутум үөрэн сылдьарын тылбынан кыайан сатаан эппэппин. Ис испиттэн иэйэ сылдьабын.
- Хомуска оонньуур уратыҥ хайдаҕый?
- Улахан уратыта суох диэхпин сөп. Барытын саха хомусчуттарын истэммин үөрэннэҕим. Ол эрээри, бэйэм долганныы, ненецтии атыммын хайдах эмит тиэрдиэм дуу, баҕар?..
- Кыттааччыларга баҕа санааҥ.
- Хас биирдии үөрүүлээх түгэнтэн үөрэн-көтөн иһиэххэ. Бу бырааһынньыкпыт или-эйэни аҕаллын.
Алексей Чичаков, Алтай Өрөспүүбүлүкэтиттэн сылдьар.
- Саха сиригэр кэлэн, сүдү куонкуруска кыттаары сылдьаргыттан төһө долгуйаҕыҥ? Саха сиригэр бастакыгыҥ кэллиҥ дуо?
- Долгуйабын бөҕө буоллаҕа. Саха сригэр бастакыбын кэлэн олус үөрэ сылдьабын. Манна кэлиэхпин олус баҕарбытым, ол баҕа санаам дьэ туолла.
- Эн хомуска композицияҥ туох уратылаах буолуоҕай?
- Мин куонкуруска сиэр-туом көстүүтүн (обрядовое действо) көрдөрүөм. Ол эбэтэр, хомус дорҕоонунан хартыынаны ойуулуубун. Оттон ойуум диэн – “кам” (камлание) ыытыллар кэмигэр, ыалдьыбыт киһини үтүөрдэр туһуттан айылҕа, хайа, күөл уонна кыыллар иччилэрин ыҥырыы. Бу мин туттар ньымаларым дьиҥнээх камтан ылыллыбыттара. Мин ол ону хомус дорҕоонунан ойуулаан көрдөрөбүн диэххэ сөп.
- Бу чыҥха атын таҥастааххын. Туох суолталааҕый?
- Бу мин толоруохтаах, хомуска “Кам” композициябар сыһыаннаах көстүүм. Манна баар элимиэннэр «кам» сиэрин-туомун ыытар эмчиттэр таҥастарын көрдөрөр. Бу көтөр куорсуннара Тенгрига көрдөһүүм тиийдин диэн суолталаахтар.
Кыттааччыларга ситиһилиилэри баҕарыаҕыҥ!
Санатар буоллахха, III «Аан дойду виртуоз-хомусчута» Норуоттар икки ардыларынааҕы күрэс култуурунай көҕүлээһиннэр Бэрэсидьиэннээҕи пуондатын өйөбүлүнэн ыытыллар. Тэрийээччилэринэн СӨ Бырабыыталыстыбата, Култуура уонна духуобунай сайдыы Министиэристибэтэ, Дьокуускайдааҕы Аан дойду норуоттарын хомуһун Түмэлэ уонна Киинэ, Норуоттар икки ардыларынааҕы варган уопсастыбата буолаллар. Тэрээһин бэс ыйын 16-17 күннэригэр ыытыллар.
Тэрээһинтэн хаартыскалар
Кыттааччылар
Ираида Коркина-Чугдаара, ааптар хаартыскаҕа түһэриилэрэ
