Оруобуна 30 сыл анараа өттүгэр, 1992 сыл бэс ыйын 23 күнүгэр, СӨ Бастакы бэрэсидьиэнэ Михаил Николаев ыйааҕынан “Сахафильм” судаарыстыбаннай киинэ хампаанньата тэриллибитэ. Оччолорго ыһыллыы-тоҕуллуу саҕана, этэргэ дылы, “не до кино” балаһыанньата сатыылаан турар кэмигэр, саха киинэтэ сайдар кэскилин өтө көрөн, инникилээҕин таба таайан, хампаанньа тэриллиитин туруулаһыы, ыарахан кэмнэри аахсыбакка, туһааннаах тэрилтэлэр боруоктарын атыллаан, күүстээх туруорсуу барбыта. Ол онно суолталаах хамсааһыннар, ыллыктаах кэпсэтиилэр тахсаннар, саха киинэтин сайдар бастакы сүрүн олуктара 30 сыллааҕыта ууруллубуттар эбит. Дэлэҕэ даҕаны “Саха киинэтин феномена туохханый?” диэн элбэх киһи ыйытыа, интэриэһиргиэ, кистэлэҥин таайа сатыа дуо? Бу кэм тухары улахан экирээҥҥэ араас жанрга үгүс киинэ уһуллан таҕыста. Оттон саха режиссёрдара бэстибээллэргэ бэлиэтэнэр хартыыналарын бары бэркэ диэн билэ-көрө сылдьаҕыт. Чахчы, бу бэлиэ даатаны өрөспүүбүлүкэ кинематографистара ситиһии сиэтиилээх, кыайыы кынаттаах көрсөллөр.
Биһиги бүгүҥҥү нүөмэрбитигэр саха киинэтин төрүттэспит, “Сахафильм” үлэтин сүрүннээбит, көҕүлээбит, тэрилтэ уус-уран салайааччытын Алексей Романовтыын кэпсэтиибитин таһаарабыт.
Алексей Романов – киинэ режиссёра, СӨ ускуустубатын үтүөлээх диэйэтэлэ, Саха сирин кинематографистарын түмсүүтүн салайааччыта, РФ Кинематографистарын сойууһун чилиэнэ, Арассыыйа Киинэ режиссёрдарын гильдиятын чилиэнэ, “Сахафильм” судаарыстыбаннай киинэ хампаанньатын уус-уран салайааччыта, Арассыыйатааҕы Киинэ академиятын академига.
– Алексей Семёнович, дьэ эрэ, 30 сыллааҕы кэмнэри ахтан-санаан ааһыахха, “Сахафильм” хайдах тэриллибитэй, туох кэпсэтиилэр барбыттарай?
– Хампаанньа олох кураанах сиргэ тэриллибэтэҕэ. Мин оччолорго ВГИК режиссёр идэтин баһылаан бараммын, “Ленфильмҥэ” ыҥырыылаах этим, холобур, киин сиргэ хаалан да хаалыахпын сөбө. Ол эрээри “Саха сирин кинематографиятын тэрийиэхтээхпин” диэн ыра санаалаах дойдубар кэлбитим. 1990 с. муус устарга Миниистирдэр Сэбиэттэрин уурааҕынан үбэ да, туга да суох “Северфильм” диэн айар холбоһугу тэрийбиппит. Ол кэмнэргэ сэбиэскэй киинэлэри сахалыы дубляжтыыр муода буола сылдьыбыта. “Дубляж” Никольскай таҥара дьиэтигэр быыкаайык хоско баара. Дьэ, ол хоско “Северфильм” тэриллэн, үлэлээн-хамсаан барбыта. Онтон саха дьоно бэйэбит туһунан хампаанньалаах буолуохтаахпыт диэн өйдөбүл кэлбитэ. Урут тэрилтэ аһылларын бырабыыталыстыба эрэ быһаарара. Мин тойоттор, хотуттар ааннарын тоҥсуйан, киинэ сайдыытын туһунан өйдөтө, тылбын ылыннара сатаабытым. Чунуобунньуктар үксүлэрэ саллаллар этэ, “тирэҕэ, харчыта суох бу айылаах улахан дьыаланы хайдах тэрийээри гынаҕын?” диэн. Москубаттан өйөбүл сурук бөҕөтүн ыыттаран, ол суруктарбын туппутунан туһааннаах тэрилтэлэри кэрий да кэрий. Аккаастыылларын да үрдүнэн тэлэбиисэргэ, хаһыакка интервью бөҕө биэрэр этим.
– Бастакынан ким өйөөтө?
– 90-с сылларга дойдубут ыһыллыбыта, улахан экэниэмикэ кириисиһэ турбута, соҕуруу киинэ устуудьуйалара, тыйаатырдара сабыллан барбыттара. Оннук ыарахан кэмҥэ биһиги киинэ устуудьуйатын тэрийэр аакка сылдьыбыт эбиппит. Хата, дьолбутугар, сүбэрэнитиэт ылынаммыт, сиртэн хостонор баайбытыттан бырыһыаннаһан, бүддьүөккэ үптээх-астаах буоламмыт, арааһа, табылыннаҕа буолуо. Сүрүн өйөбүлү, оччолорго Үрдүкү Сэбиэт Бэрэссэдээтэлэ Михаил Николаев биллэрбитэ. Онтон бэрэсидьиэн буолбутун кэннэ, “Северфильм” оннугар киинэ хампаанньатын тэрийиэххэ, каадырдары бэлэмниэххэ диэн этиибин эмиэ өйөөбүтэ. Уураах тахсыбыта, каадырдары бэлэмниир департамеҥҥа сорудах бэриллибитэ. Тута Москубаҕа Санкт-Петербурга 5-тии, 10-нуу баҕалаах оҕолору үөрэттэрэ ыыппыппыт. 1992 сыллаахха 10 киһи мустаммыт, мин көҕүлээһимминэн, кинематографистар түмсүүлэрин тэрийбиппит.
– Бастакы үөрэммит исписэлиистэр, салайааччылар диэн кимнээх этилэрий?
– Семен Васильев, Николай Сантаев, Яков Александров, Геннадий Багынанов, Вячеслав Семенов, тыйаатыртан Никита Аржаков кэлбитэ. “Сахафильм” тэриллибитин кэннэ, ыччат киинэ эйгэтигэр сыстан, үөрэнэн барбыта. Уопсайа 60-70 исписэлиис анал үөрэҕи бүтэрдэ быһыылаах.
Бастакы дириэктэринэн Сэмэн Попов анаммыта. Ол кэннэ “Казахфильмҥа” эпэрээтэринэн үлэлии сылдьар Василий Парфенов буолбута. “Улахан устуудьуйаҕа үлэлээбит киһи, уопуттааҕыҥ буолуо, кэлэн “Сахафильмы” салай” диэн, кыбартыыра эҥин туруорсан, ыҥыран ылбытым. Онтон Степан Сивцев-Доллу, Дмитрий Шадрин салайбыттара. Билигин Сардана Саввина олус үчүгэйдик ылсан, үлэлээн-хамсаан эрэр.
– Бастакы таһаарбыт киинэҕит “Орто дойду” буоллаҕа дии?
– “Сахафильм” арыллыытын эккирэтиитин быыһыгар историческай, этнографическай толору метражтаах уус-уран киинэбин “Орто дойдуну” устан саҕалаабытым. Онон, ити икки улахан бырайыагы тэҥинэн олоххо киллэрэн барбыт эбиппин. Кэнники саныыбын ээ, баҕар, өссө да элбэх киинэни устан таһаарыахпын, хампаанньа тэрийиитигэр күнүм-дьылым, эниэргийэм бараммыт эбит диэн.
– “Орто дойдуну” оригиналын ылыахтаахпыт диэн эрдэ хаһыаппытыгар таһааран турабыт ээ.
– Ити олох ураты, феномен киинэ. Оччолорго харчы суох. Онуоха саха норуотун култууратын, төрүт итэҕэлин, өйүн-санаатын көрдөрөр, биһиги сахалар диэн кимнээхпитий, онно эппиэттиир киинэ устан эрэбит диэн, норуокка ыҥырыы бырахпыппыт. Дьон-сэргэ олус өйөөбүтэ, постпродакшн өттүн бырабыыталыстыба үбүлээбитэ. Кодак пленкаҕа устубуппут, таҥыытын, тыаһын-ууһун, өҥүн-дьүһүнүн тупсарыытын “Мосфильмҥа” оҥорбуппут. Быйыл хартыынаны Арассыыйа киинэ пуондатыттан оригиналтан түһэртэрэн ыллыбыт. Хаачыстыбата таһыччы үчүгэй! Лиэнтэҕэ бүтэһик уустар, ойууннар, олоҥхоһуттар уһуллан хаалбыттара – ураты сэдэх көстүү. Киинэҕэ артыыстар буолбакка, бары бэйэлэринэн сылдьыбыттара. Холобур, ойууммут – Владимир Кондаков, алгысчыппыт – Афанасий Федоров. Ону тэҥэ кыраайы үөрэтээччилэр, былыргыны иҥэн-тоҥон билэр дьон, күүстээх этнографтар, фольклористар бааллара. Оччолорго устуу эҥин любительскай буоллаҕа дии, ол да буоллар саха киинэтин сайдыыта “Орто дойдуттан” саҕаланнаҕа.
– Кэнники саха киинэтэ кыттыбыт бэстибээлигэр барытыгар ааттанар, бэлиэтэнэр буолла дии?
– “Сахафильм” кэнники 5 сылга 48 бирииһи ылла, онтон 14-дэ – Гран-при. Чааһынай дьон кыттыыларын аахтахха, 60-тан тахсар буолуохтаах. Бу өр кэмнээх сыраласпыт үлэбит түмүгэ, эмискэ “бум” буолла диир сыыһа. 30 сыллаах бэлиэ даатабытын үгүс ситиһиилээх көрсөн эрэрбититтэн үөрэбит!
– Турууласпыт сокуоҥҥут олоххо, дьэ, киирэн эрэр дии?
– Бу соторутааҕыта эрэ кинематография сайдыытыгар туһуламмыт сүрүн сокуону ылыннылар. Урукку өттүгэр бүддьүөт үбүлүүр бырааба суох этэ. “Чыҥыс Хаан”, “Тыгын Дархан” курдук судаарыстыбаттан сакаастарга, улахан үбүлүөйдэргэ эҥин эрэ көрүллэрэ. “Федеральный реестр госзаказа” диэн баар, холобур, тыйаатырдар ити реестргэ киирэ сылдьаллар. Дьиэни-уоту көрүүгэ-истиигэ, испэктээктэри турорууга, үлэһит хамнаһа барыта көрүллэр. Оттон биһиэхэ 90-с сылларга омуктары үтүктэн: “Кино – это бизнес” диэн, реестртэн таһааран кэбиспиттэрэ. Бу кэмнэр тухары кыах суох буолан, улахан базаны кыайан тэриммэтибит. Дьиҥэ, киинэ сынаарыйыттан саҕалаан экирээҥҥэ тахсыар диэри биир сиргэ оҥоһуллуохтаах. Билигин судаарыстыбаттан өйөбүллээх буоллубут, модернизация барыахтаах. Арай бу сааҥсыйанан сыана барыта 2-3 төгүл ыараан хаалла.
– Атын эрэгийиэннэр хайдах хааччынан олороллор быһыылааҕый?
– Татарстаҥҥа Саха сирин күннэрин иитинэн чугас эрэгийиэннэр буоламмыт “Саха киинэтин феномена туохханый” диэн кэпсэтии таһаарбыппыт. “Судаарыстыбаннай хампаанньалаах буолаҥҥыт, онтон тирэхтэнэн барбыт эбиккит” диэн түмүккэ кэлбиппит. Холобурун ыллахха, Татарстаҥҥа устуудьуйалара суох ээ, хроника устуудьуйатын базатыгар тэринэ сатаабыттара. Башкирдар кэнники биирдэ тэриммиттэрэ эрээри, биһиги курдук кыайан сайдыбатылар.
Антон Долин диэн кириитик баар дии, кини быһаарарынан: өйдөрүгэр-санааларыгар, талааннарыгар сөп түбэһэр кинематографист норуоттар бааллар диэн. Италиялары, эмиэрикэлэри, индустары ааттыыр. Ол кэриэтэ сахаларга хааннарыгар, геннэригэр баар диэн этэр.
1925 сыллаахха ыытыллыбыт научнай эспэдииссийэҕэ оҕолорго күннээҕи олохторун уруһуйдаппыттар. Онуоха лииһи үс гына араарбыттар, үөһэ – ийэлэрэ балаҕан иһигэр, ортотугар – аҕалара от үлэтигэр, аллара – бэйэлэрэ оонньуу сылдьалларын уруһуйдаабыттар. Ол барыта дьиҥнээх киинэ раскадровкатын курдук буолан тахсыбыт. Оҕолор олоҥхону истэ улааппыттарыттан буолуон сөп. Онон, саха киһитэ төрүкү режиссердуу харахтаах эбит диэн түмүккэ кэлиэххэ сөп.
– Салгыы үлэни-хамнаһы хайдах көрөҕүн?
– 2020 с. федеральнай таһымҥа саха киинэтин сайыннарыахха диэн өйдөбүл дьэҥкэтик кэлбитэ. Ил Дархан элбэх функциялаах павильон тутуутугар дьаһала тахсыбыта. Дириэктэрбит Сардана Саввина Москубанан, Санкт-Петербурунан тэрээһиннэргэ кытынна. Онно Уһук Илин эрэгийиэҥҥэ киинэ хамыыһыйатын тэрийиэххэ диэн кэпсэтии таҕыста. Ол эбэтэр Дьокуускайга Уһук Илини барытын хааччыйар техническэй базаны оҥоруохха диэн. Манна Татаар киинэтин күннэригэр эрэгийиэннэргэ киинэни сайыннарыы тула кэпсэтиэхтээхпит. Биһиги идиэйэбитинэн 5 сиргэ кинематография киинэ олохтонуохтаах: Саха сиригэр, Татарстаҥҥа, Башкортостаҥҥа, Хотугу Осетияҕа, Новосибирскайга. Оччотугар хардарыта үлэлэһэр олус көдьүүстээх буолуо этэ.
– Эн бэйэҥ киинэ устуутугар туох былааннааххын?
– Мин билигин итэҕэлгэ уонна чараас эйгэҕэ сыһыаннаах игровой киинэни былаанныыбын. Сынаарыйа суруллар, кимнээх оонньуохтарын сөбүн көрө, тала сылдьабын. Күһүн устууга киириэхтээхпин.
– Алексей Семенович, кэпсэтииҥ иһин махтанабын! Төрүттээбит хампаанньаҥ – “Сахафильм” 30 сылынан итии-истиҥ эҕэрдэ, үлэҕит-хамнаскыт өссө таһаарыылаах буоллун! Оттон биһиги, эрэллээх көрөөччүлэргит, саҥа киинэлэри, бырайыактары күүтэ хаалабыт!
Айаана Ларионова.
