ДЬЭЛЛИК ЫТТАРЫ УОДЬУГАННЫЫР УОЛДЬАСТА!

Дьэллик ыттар сүгүннүүллэриттэн аастылар. Соторутааҕыта АГАТУ түөлбэтигэр кэрээннэриттэн тахсыбыт ыттар утуу-субуу икки күн устата дьоҥҥо саба түстүлэр. Уопсастыба олоҕун аймаатылар.

Урут ыт кыһалҕатын хайдах быһаарар этилэрэй? Дэриэбинэлэргэ ытан иһэр этилэр, куоракка тутан ылан “утуталлара”. Билигин араас «күөх уопсастыба» элбээн, дьэллик ыт көмүскэллээх. Москуба таһымынан ыттары харыстыыр-көмүскэһэр күүстээх сокуон ылыллыбыта.

Билигин ыттары урукку курдук кытаанахтык дьаһайбаккын. Дьоҥҥо саба түспүт «үтүөлэрин» иһин ыт быстах харайар пууҥҥа атаарыллар. Онно бэлэм аска уойан-тотон, төлөһүйэн баран «в естественную среду обитания» ол эбэтэр эн биһикки күн аайы сылдьар эйгэбитигэр дьон ортотугар төттөрү ыыталлар. Акаары буолбатах да ыт өйдүүр маннык түгэҥҥэ кинини туох да накаастабыл күүппэтин. Ол иһин өрө баран, салгыы дьоҥҥо саба түһэллэрэ туох да иһин уҕараабат.

Киһи да сонньуйар маннык халы-мааргы сокуоннартан. Аан дойдуга гражданскай уопсастыба, позиция диэн  олоҕу хамнатар, уларытар өйдөбүллэр бааллар. Баҕар, уопсастыба айдааран туран, хамсааһын таһааран, петиция суруйан сокуону уларыттарбыт киһи, оччоҕо туох эмэ уларыйаарай?

Ыттар кыһалҕаларын хайдах быһаарар туһунан дьон-сэргэ санаатын истиэҕиҥ. 

Кылгас социальнай ыйытык көмөтүнэн:

1) Дьэллик ыт куоракка тоҕо элбээтэ?

2) Быстах харайар пууннарга ыттары тутар төһө көдьүүстээҕий?

3) Ыттары “утутары” туох дии саныыгыный?

4) Сокуон ыттары кыайбатынан, дьон бэйэтэ ыттары дьаһайа тахсыбытын туох дии саныыгын?

 5) Эн санааҕар, харайар пуунтан атын бу сытыы кыһалҕаны быһаарар туох суол баарый?

6) Саха киһитигэр ыты өлөрөр былыр-былыргыттан аньыынан ааҕыллар. Онно эн санааҥ хайдаҕый? 

https://kyym.ru/sonunnar/kuorat-olo-o/8264-dellik-yttary-uodugannyyr-uoldasta#.Ya2vAlD8dpY.whatsapp

Чукул, Дьокуускай куорат: - Арассыыйаҕа сокуон уларыйан, ыт наһаа элбээтэ. Саха сирэ  Москуба буолбатах буоллаҕа дии,  хайдах 50 кыраадыс тымныыга  ыты, куосканы “на среду обитания”  ыытыахха сөбүй, ол оннугар утутан, өлөрөн иһиэххэ наада.  Ити чааһынай пууннар таах харчы эрэ сииллэр, 10 күн буола-буола өлөрөн иһэллэрэ буоллар, син көдьүүстээх буолуо этэ. Былаас кыайбат буоллаҕына, норуот бэйэтин бэйэтэ көмүскэнэригэр тиийэр. Бэйэлэрэ тахсан, ыттары уодьуганнаан эрэллэр уонна хайдах гыныахтарай? Бары оҕолоох, кэргэннээх дьон буоллахтара. Харайар пуун мээрийэҕэ бэриллиэхтээх дии саныыбын, тоҕо диэтэххэ, ыты көмүскэһээччилэр харчы эрэ сии олороллор,  туһалара олох көстүбэт, куоракка ыт өссө элбээтэ. Саха былыр-былыргыттан хос айаҕы туппата,  бултаабат буоллаҕына, суох гынан иһэллэрэ, онон билигин сымыйанан аньыырҕаабыта буолаллар.

Татьяна Владимирова суруналыыс, “Байанай” сурунаал таһаарааччы эрэдээктэрэ: - Мин санаабар, урут өссө элбэх этэ, билигин анал дьаһаллар тахсаннар, аҕыйаабыт курдуктар. Дьэ, Сангаарга көрүөҥ этэ, онно, кырдьык да, киһитээҕэр дьэллик ыт элбэх. Пуун --  туһата суох бырайыак, таах харчы сиэһинэ. Дьэллик ыттары, томторуга суох ыттары барытын ытан иһиэххэ наада. Сэбиэскэй кэмҥэ кытаанахтык сөпкө дьаһаналлар этэ. Ыттары дьон бэйэтэ дьаһайара (самосуд)  эмиэ хайдах эрэ. Сокуон уларыйан, анал биригээдэ тутан дьаһайыахтаах.

 Зинаида Ефремова, Дьокуускай куорат, биэнсийэлээх: - Дьон дьалаҕайыттан кэридэх ыт элбээтэ. Оонньуур курдук иитэ ылан баран, таах  уулуссаҕа быраҕан кэбиһэллэр. Ыты таптаан иитээччи хаһан да оннук быһыыламмат. Сайынын даачаларыгар харабынай гына иитэн баран, кыһынын кыыл ыыталлар. Пууннары арыйары утарбаппын, сөптөөх быһыынан ааҕабын. Ол эрээри наһаа элбиэ суохтаахтар, сөбүгэр баар буоллуннар. Онно ыттары көрөр-харайар анал бэтэринээр баар буоллун. Ханнык да тыынар тыыннааҕы өлөрөрү улахан аньыынан ааҕабын. Кыһалҕаны хайдах быһаарыахха сөбүй? Мин санаабар, чахчы ыттаныан баҕарар дьоҥҥо нолуок киллэрдиннэр. Оччоҕо ыты мээнэ иитэ ылааччы суох буолуо этэ. Чахчы, бэриниилээх, идэтийэр эрэ дьон дьарыктаныа этилэр.

Айталина эдэр ийэ, Дьокуускай куорат: - Дьон эппиэтинэһэ суоҕуттан дьэллик ыт элбиир. Пуун көдьүүстээх эрээри, салгыы дьылҕалара хайаан да быһаарыллыахтаах, төттөрү ыыталлара халтай үлэлээбит кэриэтэ буолан тахсар. Ыттары тутан ылан утутар санааны кытары толору сөпсөһөбүн. Дьон бэйэтэ ыттары уодьуганныы, ытыалыы тахсыбыта бу – олохтоох дьаһалта быһаарыныылаахтык ыт боппуруоһугар ылсан испэтин түмүгэ. Хас биирдии ыты иитэ ылбыт киһи тыыннаах дууһаны көрүүгэ-харайыыга ылбытын өйдүөхтээх. Нууччалыы эттээхэ – мы в ответе, за тех кого приручили.

Вера Прокопьева – Итэҕэл, Кэбээйи улууһа: - Тыһы ыты иитэн эргинэр дьон сиэрдээхтик дьаһаналлара буоллар, бэйдиэ сылдьар ыт элбиэ суох этэ. Ыттары быстах харайар пууннарга тутуу туох да көдьүүһэ суох. Таах харчыны матайдааһын.  Утутуу, бу -- хаһаайына суох бэйдиэ сылдьар ыттарга саамай сөптөөх миэрэ. Ыттары кыдыйа кыһалҕалаах дьон тахсаллара туох да куһаҕана суох. Көмүскэнии биир көрүҥэ.  Атын туох ньыма баарый? Норуот бүттүүн турунан түөлбэтин дьонун ыттарын билэрэ саарбаҕа суох. Онон сиэттэрэн түөлбэҕэ кэлбит бэйдиэ ыты дьаһайар араас ньыманы саҥата-иҥэтэ суох туһанара ордук дии саныыбын. Саха ыты өлөрүүгэ аньыыргыыр. Аньыыргыыр буоллахтарына, ыты ииппэтиннэр. Ыттаах дьон сиэрдээхтик дьаһанныннар, хаһаайын буолалларын туоһулуур докумуону, ыкка анаммыт быһыыны дьыл кэминэн көрөн толордуннар, дьиэҕэ баайан, тиэргэҥҥэ сылдьарга үөрэтэн, аһатан-сиэтэн оҕолорун курдук көрдүннэр ээ. Тыыннаах дууһаны моруу гыммакка, бэйдиэ сырытыннарбака.

Петр Ефимов, Хаҥалас улууһа: -- Мин санаабар, дьон доҕор гынаары иитэ ылан баран, ол-бу өҥө харчылааҕынан, нолуоктаах буолан, онтон чаҕыйан быраҕан кэбиһэллэр. Пууннар үлэлэрэ туох да көдьүүһэ суох. Ыттары “утутары” утарабын,  мин санаабар, сыыһа. Ол эрээри үөрдүһэн дьоҥҥо саба түһэр ыттары уодьуганныыр дьону сөпкө гыналлар дии саныыбын. Мин санаабар, биэнсийэлээх дьон ИП курдук ыттары тутар анал пуун тэринэн үлэлэтэллэрэ буоллар, ити кыһалҕа аччыа этэ. Көрүлүүр кэриэтэ ыттары өлөрөр аньыы. Кыһалҕаттан сөптөөх сиэри-туому тутуһан дьаһайыы туох куһаҕаннаах буолуой?

Сюзанна Кондакова, Кэбээйи улууһа: - Тыһы ыты ылар дьон аҕыйах. Булчуттар уонна ууһатар дьон ылаллар. Ыт мээнэ сылдьан төрөөтөҕүнэ, тыһы ыты ылбаттар, аньыыга-хараҕа кииримээри илиилэрэ барбата буолуо. Онон мээнэ ыытан кэбиһэллэр. Ол ыттар төрүүллэрэ-ууһууллара элбэх. Ыты пууннарга хаайар наадата суох. Ыт доҕор буолуохтаах эбэтэр кыра эрдэҕиттэн бултуурга уһуйуллуохтаах. Мээнэ улааппыт ыт көдьүүһэ суох буолар. Ыттары тутан утутар ньыма күүскэ киириэн наада. Дьон бэйэтэ тахсан ыттары уодьуганныыра бу – муҥ кыраай. Былаас, сокуон кыайбатаҕына, оннук тахсаллар. Эмиэ оҕолордоох, кэргэннээх дьон буоллахтара. Түөлбэлэригэр, дьонноругар итинник ынырык куттал суоһуон баҕарбаттар.  Ыттары аттаатахха, дьэлликтээһин аҕыйыа этэ. Ыты кыра эрдэҕинэ баҕалаах дьоҥҥо түҥэтиэххэ сөп. Саха итэҕэлэ....Тыһы ыты өлөрүү аньыы дииллэр. Мин итэҕэйбэппин

Анатолий Кириллин, Дьокуускай куорат: --Кыһын буоларын саҕана куоракка дьэллик ыт элбиир биричиинэтиттэн биирдэстэрэ чуолкай биллэр - ыттар дьиэҕэ батар кыахтара суоҕун иһин таһырдьа үүрүллэллэр. Пуун баара үчүгэй, үлэлиэхтээх, сайдыахтаах. Дьон-сэргэ пууну кытта үлэлииргэ үөрэниэхтээх дии саныыбын. Холобур, биир эмэ остолобуой, эрэстэрээн, дьыссаат эбэтэр оскуола ас тобоҕун биэриэхтэрин сөп. Ыт ииттиэн баҕарбыт дьон пуунтан ылыахтарын сөп. Ыты хаһаайыстыбаҕа туһанарга икки илиибин уунабын. Пууҥҥа тутуллубут, бэйдиэ сылдьар ыттар номнуо киһи доҕоро буолан бүппүттэрэ биллэр. Балар тириилэрэ, эттэрэ дьоҥҥо туһалыахтарын сөп: ыт тириитэ таҥас быһыытынан оһуобай, этин киһи да сиэбэтэр, зоопаркаларга эт аһылыктаах кыылларга биэриэхтэрин сөп. Ыты дьон бэйэтэ дьаһайара кутталлаах, көҥүллэниэ суохтаах. Биир киһи өлөрдөҕүнэ, иккис киһи "мин эмиэ" диэ, ол икки киһи, чахчы, кыһалҕаттан дьаһайбыт буоллахтарына, үһүс киһи номнуо көрүлээн ыты кыдыйыа. Онон сокуону-дьаһалы тутуһан тустаах дьон дьаһайаллара быдан ордук. Эппитим курдук, ыт тириитин, этин туһанарга. Харчы киллэринэр хайысха баарын үрдүнэн "киһи төбөтүгэр баппат сүөргү быһыы" дии сылдьыахпыт дуо?  Биири өйдүөхтээхпит – киһи уонна ыт  айылҕа оҕолоро. Нэһилиэк, куорат иһигэр уопсастыба быраабылата наада. Мин санаабар, саха ханнык да кыылы көрүлээн өлөрбөт. Кыһалҕа тирээтэҕинэ, ыты да дьаһайаллара баар суол.

Түмүккэ

Борокуратуура уонна пуонда үлэтэ

Оттон бу кэмҥэ дьэллик ыттары тутуунан-харайыынан дьарыктаныахтаах “Помоги выжить” пуонданы борокуратуура буруйдаата. Тустаах үлэтин ситэри ыыппат диэн. Кэридэх ыттары тутууга 147 сайаапка өссө да туолбакка сытар.

Маннык көстүү соҕотох Дьокуускайга эрэ буолбатах. Улуустарга кытары балаһыанньа уустук. Амма улууһугар үөр ыт оҕоҕо саба түспүт түбэлтэтэ бэлиэтэннэ. Куоракка 2021 сыллаахха көрүүтэ-харайыыта суох сылдьар харамайдары кытта эппиэттээх сыһыаҥҥа анаммыт сокуону 300-тэн тахсата кэспиттэрэ бигэргэтилиннэ.

Былаас өттүттэн быстах көрөр-харайар пууну буруйдааһын бу бастакы эрэ түбэлтэ буолбатах. Бу иннинэ куорат баһылыгын солбуйааччы Егор Кардашевскай “Помоги выжить” пуонданы эмиэ сэмэлээбитэ: «Бүгүҥҥү туругунан  көрүүтэ-харайыыта суох сылдьар харамайдары тутан, салгыы дьаһайар пуун үлэтин төрүт кыайбатын көрдөрдө! Бу кыһалҕаны биир чааһынай тэрилтэ кыайбат үлэтэ. Маннык балаһыанньа куорат олохтоохторугар күннэтэ кутталы үөскэтэр».

Дьэллик ыттары тутуу, көрүү-харайыы боломуочуйалара 2020 сыллаахтан “Помоги выжить” чааһынай пуондаҕа бэриллибитэ. Пуун дириэктэрэ Екатерина Безрученко этэринэн: «Дьэллик ыттары көрүү-харайыы туһунан Арассыыйа аныгы сокуонунан, ирдэбил, ноҕурууска улаатта. Ол эбэтэр тутуу-аттааһын-вакцинация кэмин тухары ыты  биир ый тутуохтааххын. Аны туран,  тыһы ыты аттаан баран тута таһырдьа ыппаккын, сылаас сиргэ тутаҕын. Ону таһынан ыты баҕарбытыҥ курдук «в среду обитания» таах мээнэ ыллыҥ да ыыппаккын. Арассыыйа киин эрэгийиэннэрэ маннык кыһалҕаны кытары харсыбаттар. Биһиэхэ тыйыс тымныыбыт оннук ыытыыны лаппа харгыстыыр. Ол түмүгэр Саха сирин саамай тымныы ыйдарыгар: ахсынньыга, тохсунньуга, олунньуга ыты таһырдьы ыытыы күчүмэҕэй соҕус буолар. Онтон сиэттэрэн пуун кэккэ ыараханы көрсөрө баар суол».

Куорат былаастара пууну кэҥэтиигэ эбэтэр филиал оҥорорго кыах көрө сатаабыттара эрээри, сөптөөх сир учаастага уонна үбүлээһин хайысхатын була иликтэр.

Санатар эбит буоллахха, дьэллик ыттар күн-түүн дьоҥҥо саба түһүүлэрэ элбээн иһэр. АГАТУ түөлбэтигэр сарсыарда эрдэ, үлэтигэр баран испит дьахтарга үөр ыт саба түстэ. Өссө биир быһылааны видеонаблюдение хаамырата уһулла. Эмиэ сити түөлбэҕэ, устудьуон кыыс үөрэҕэр киирэн истэҕинэ биэс ыт саба түһээри үрбүтүнэн тиийэн кэллилэр. Дьолго, бииргэ үөрэнэр оҕолоро саба сырсан сүүрэн кэлэннэр ыттары үүрдүлэр.

Уопсастыбаны атыйахтаах уу курдук аймаабыт ыттар айдааннарын кэнниттэн, Дьокуускай куорат былаастара дьэллик ыттары утары охсуһууну кытаатыннарарга быһаарыннылар.

Чаҕыл.