Олох баарын тухары айан-сырыы тохтообот. Кэлиҥҥи сылларга сэлээркэбит, бэнсииммит сыаната (ол эрэ буолуо дуо, сыана туохха барытыгар үллэ-балла турар) өрө баран, айан-сырыы төлөбүрүгэр улаханнык оҕуста. Үс-түөрт сыллааҕыта ыраах улуус олохтоохторо улахан наадаларыгар сыл атаҕар-баһыгар Дьокуускайга кэлиэхтэрин сөп эбит буоллаҕына, билигин ол да кыаллара саарбах уустук балаһыанньата үөскээтэ...
Киин, Бүлүү эргиннээҕи улуустар айаннарын төлөбүрүн билэн-истэн олороҕут. Массыыналар тохтообокко айанныыллар. Хаайтарыы, суолга-иискэ кыһарыйтарыы суох. Холобур, Сунтаарга диэри сиринэн 4000-5000 солк. (суол мөлтөх кэмигэр 6000 солк.) айанныыгын. Сыана, биллэн турар, үрдүү турар. Сөмөлүөт биир көтүүгэ 17 700 солк. буолбут (“Москубаҕа көтөр буоллаҕай, Дьокуускай – Сунтаар бу икки ардыгар” диэн саҥа аллайыахха сөп). Киин улуус олохтоохторо “айаммытыгар кыһалҕаны көрсүбэппит, баҕардахпытына, куоракка киирэбит” диэн кэпсээтилэр.
Аны туран, биир маннык дьиибэ баар. Нерюнгри, Ленскэй курдук ыраах сытар соҕуруу улуустарга аҕыйах да хонук арыттаах буоллаҕына, билиэт сыаната олус араастаһар. Холобур, Ленскэйгэ тохсунньу 18-гар 22 400 солк. көтүөххэ сөп. Сарсыҥҥы күнүгэр сыана 32 200 солк. түспэт. Оттон Нерюнгри билиэтин сыаната букатын да омуннаах олоҥхоҕо сурулларын курдук. Тохсунньу 18 күнүгэр 15 900 солк. билиэт баар. Нөҥүө күнүгэр бу билиэппит 40 300 солк. буола охсубут!
“Сыана тоҕо маннык араастаһарый?” диэн, киин каассаҕа эрийдим. Төлөпүөн нөҥүө өттүттэн: “Ол аата, ити күннэргэ аҕыйах билиэт атыыга хаалбыт. Төһөнөн аҕыйах билиэт хаалар да, соччонон сыана үрдээн биэрэр. Сыананы көтөр хампаанньа быһар”, – диэн быһаардылар. “Ити үлүгэр сыаналаах билиэти (биир көтүүгэ – 40 000 солк.!) атыылаһаллар дуо?” – диэн токкоолостум. “Ыксаабыт дьон ылаллар”, – диэн судургутук хоруйдаатылар.
Хотулартан ураты атын улуустарга кыһалыннахха, сиринэн айанныахха сөп. Оттон үгүс хоту улууска ытаа да ыллаа – сөмөлүөтүнэн эрэ Дьокуускайы булаҕын. Хоту дойду дьоно күн бүгүн хайдах-туох быһыыга-майгыга олороллоруй? Дьокуускайга кэлэр, чахчы, дьолго тиксэргэ тэҥнээх дуо?
ҮӨҺЭЭ ДЬААҤЫ
Тоһуттар тымныылаах тохсунньуга Дьокуускайга диэри билиэт 22-24 тыһ. буолан турар. Арыт 17-18 тыһ. солк. билиэттэр эмискэ күөрэйэн тахсаллар. Түбэһэн ыллахха – ылаҕын, мэлийдэххэ – мэлийэҕин.
Табалаах (нэһилиэнньэтэ – 952) – Дьааҥы улахан нэһилиэгэ. Олохтоохтор кыһын – массыынанан, сайын бөртөлүөтүнэн айанныыллар. Массыына бырайыаһа – 2500 солк., бөртөлүөт – 3600 солк. Былырыын Баатаҕайга диэри 2000 солк. илдьэллэрэ, быйыл 500 солк. үрдэппиттэр. Табалаах төрүт олохтооҕо, 60-чатын ааспыт Былатыан унаарытан: “Хайыахпыты-ый, үөрэнэн хаалбыппыт. Олорбуппут курдук олоробу-ут”, – диир, аргыый үөһэ тыынар.
Суордаах – Дьааҥы биир ыраах нэһилиэгэ (Сартаҥы, Дулҕалааҕы кытта сэргэстэһэ сытар). Суордаах айана-сырыыта ыараханын уруккуттан истэн билэбин. Быйыл сайын 100 % мотуок уутугар баран, улахан аймаабыта. Нэһилиэк баһылыга Владимир Стручковка эрийэ сырыттым:
– Биһиги айаммыт, бииринэн, уустук, иккиһинэн, олус сыаналаах. Дьаһалта, чааһынай суоппары кытта кэпсэтэн, дьону 2500 солк. (кэлэ-бара 5000 солк.) тастарар. Атыттар биир сырыыга 3500–4000 солк. ылаллар. Сайын сиринэн айан суох, бөртөлүөтүнэн биир көтүү 5700 солк. буолар. Мотуорунан – 3000–4000 солк.
Суол үчүгэй кэмигэр 6-7 чаас айанныыбыт. Тааҥ таҕыстаҕына, ойуурунан эргийдэхпитинэ, 12-15 чааска диэри уһаан биэрэр. Бу күннэргэ улахан тымныы түһэн тааҥ бөҕөтө таҕыста. Улуус кииниттэн, Баатаҕайтан, 420 км тэйиччи олоробут. Мотуокпут улахан хоромньуну оҥорбута. Кыстыкпытын этэҥҥэ ортолоотубут. Уһуйаан, кулууп, дьаһалта дьиэлэрэ ичигэстэр, оскуолабыт сөрүүн. Оппут кыаллыбакка, ынах сүөһүбүт ахсаана лаппа кыччаата. Нэһилиэк үрдүнэн 41 ыанар ынаҕы, 2 оҕуһу, 20-чэ борооскуну хааллардыбыт. 400-тэн тахса сылгы этэҥҥэ кыстыы турар.
Онон биһиги нэһилиэкпит дьоно улуус киинигэр улахан наадаҕа эрэ бараллар. Күүлэйдии барар киһи диэн суох.
МУОМА
“Көрсүө-сэмэй дьонноох Муома...” айана-сырыыта эмиэ киһини үөрдэрэ суох. Билигин бырайыас 25 000 солк. буолан турар. Субсидиялаах билиэккэ ый саҥатыгар тиксиэххэ сөп үһү. Олохтоохтор санааларын түһэрбэттэр: “Дьон кэлэрэ-барара тохтообот. Сөмөлүөт Дьокуускайга нэдиэлэҕэ иккитэ көтөр. Мэлдьи толору буолар. Массыынанан да айанныыллар. Биир хайысхаҕа 10 000 солк. төлүүллэр”, – диэн кэпсээтилэр. Сайын уунан айан баар үһү.
АБЫЙ
Абыйга тэҥнээтэххэ, Дьааҥы, Муома айаннара бэтэрээнэн буолан биэрдилэр. Дьэ, киһи түһээн да баттаппат үлүгэр сыаната Абыйга баар эбит.
Ньурбаттан төрүттээх, Абыйга сэттис сылын үлэлиир эдэр исписэлиис (аатын суруйтарбата) маннык кэпсээтэ:
– Дьокуускайга диэри бырайыаспыт сыаната билигин 34 000 солк. буолан турар. Санааҥ көрүҥ, ити – биир көтүүгэ! “Сайын 40-ча тыһыынчаҕа диэри үрдүүр үһү” диэн олохтоохтор айманаахтыыллар. Бэрэпиискэлээх буоллаххына, субсидиялаах билиэти туһаныахха сөп. Ону даҕаны тигистэххинэ. Абый саамай ыраах нэһилиэгэ – Кэбэргэнэ (улуус кииниттэн 170 км тэйиччи турар, 2021 сыл дааннайынан 479 киһи олороро бэлиэтэммит). Үрүҥ Хайаттан Кэбэргэнэҕэ диэри кыһын массыынанан, сайын уунан айанныыллар. Массыына бырайыаһа – 5000 солк., оҥочонон 4000 солк. илдьэллэр. Кэлэ-бара ити сууманы иккигэ төгүллээн кэбиһэҕин.
Олорбут дьон олорон, хаалан хаалар эбит. Кыахтаах, үптээх дьон айанныыллар. Эбии иккис үлэлээх буоламмын, хамнаспар 100-чэ тыһыынчаны аахсабын. Ол барыта айаммар, аспар барар. “Хоту үлэлээн харчы бөҕөнү мустуҥ быһыылаах” дииллэр. Хоту дойдуга олох хайдаҕын билбэттэр: киһи харчыны “баһан олорор” дойдута буолбатах. Олохтоохтор “олохсуйа хаалбаккын дуо?” диэхтииллэр. Итиччэ үлүгэр сыананы көрөн туран, хайдах олохсуйа хаалыахпыный?.. Дьокуускайга үлэ көрдөнөн эрэбин.
Тохсунньу 17 күнүн туругунан Арктика улуустарыгар сөмөлүөт билиэтин сыаната бу курдук:
Дьааҥыга, Орто Халымаҕа, Аллайыахаҕа, Абыйга, Булуҥҥа сыаната (биир көтүүгэ) 20 000-25 000 солк., 30 300-32 600 солк., 28 300 солк., 31 100 солк., 28 500-33 800 солк.
Былырыын сылга икки төгүллээн Арктика олохтоохторугар 50 % чэпчэтиилээх (субсидиялаах) билиэттэри атыылаабыттара. Дьон-сэргэ сэргэхсийбитэ, санаата көтөҕүллүбүтэ. Быйыл эмиэ субсидиялаах билиэттэри салгыы атыылыыр дьаһалы бырабыыталыстыба таһаарбыта. Ил Дархан сыл түмүгүн таһаарар отчуотугар “субсидиянан 2021 с. 4,5 тыһ. Арктика олохтооҕо туһаммыт эбит буоллаҕына, 2022 с. – 34,5 тыһ. 2023 с. кыччатар былааммыт суох” диэн эппитэ. Хоту дойду дьоно баҕабыт биир: бырагыраама тохтоон хаалбатын. Көмө аата көмө.
Бэлэмнээтэ Диана Клепандина.
