Тускул билгэтэ: Алтынньы

Алтынньыны – муус устар ый батыһар

Бу ыйга кыһын саҕаланар, Улуу добдурҕа буолар: сир-дойду барыта тоҥор, хаар чараас. Сүөһү хотонугар киирэр. Сахалар оһохторун күүскэ оттор, бастакы идэһэни өлөрөр кэмнэрэ. Сорох күөлгэ муус киһини уйар буолар, бастакы муҥха саҕаланар, тыа кыылларыгар сонор булда саҕаланар.

Алтынньы 14 күнүттэн Бокуруоп таҥараттан сааскы Ньукуолуҥҥа, ыам ыйын 22 күнүгэр, диэри 220 хонук баар. Дьэ, ону туоруур уустук боппуруос турар, биһиги өбүгэлэрбит ону ааҕан-суоттаан, олох мындырдарын тобулан этэҥҥэ туорууллар этэ.

Алтынньы 14 күнэ – Бокуруоп таҥара – кыһыҥҥы дьыл саҕаланыыта. Бу күнү өбүгэлэрбит дьыл кэлиитэ диэн билинэн туран, Дьыл Оҕуһа Муустаах байҕалтан тахсыытын кытта ситимнииллэр. Бокуруоп күн өбүгэлэрбит үгэстэрин тутуһан, сахалыы арыылаах алаадьынан кыстыкка киирбиппитин бэлиэтиири умнумуох тустаахпыт.

Алтынньыга кыһыны уонна кэлэр сааһы билгэлииллэр. Алтынньы 17 күнүттэн муус устар 14 күнүгэр диэри кэмнэри атахтаһыннараллар: сайын өттө уонна кыһын өттө диэн. Сайын өттө кыһын өттүн батыһар. Халлаан умайарынан кыһыҥҥыны быһаараллар. Көтөҕө түспэтэҕинэ, саас эрдэ хараарар. Кураан битэ. Күһүнэ дьогдьоот буоллаҕына, саас хойутуур. Күһүҥҥү тибиини кураан битэ дииллэр. Биир ардахтаах: сири силимниир ардах, биир хаардаах: үөк хаара (бастакы сыарҕа хаара).

Алтынньы билгэтэ

Ый устата 17–20 мм сөҥүү түһэр. Тэмпэрэтиирэ - 5, -15 кыраадыс. Сороҕор хаара суох дьогдьоот күһүн буолар. Хаар алтынньы ортотугар түстэҕинэ, ууллубат. Куобах маҥхайар.

Алтынньы 1 күнэ – туруйа соҕуруу көттөҕүнэ, алтынньы 14-гэр диэри тымныы түһэр, оттон ити күн көппөтөҕүнэ, сэтинньи 2-гэр диэри тымныы түһүө суоҕа.

Алтынньы 7 күнэ – күн ат хаамыытынан кылгыыр.

Алтынньы 8 күнэ – хаар түстэҕинэ, сэтинньи 21-гэр өрүһү таһаҕастаах атынан туорууллар. Хаппыыста тууһууллар.

Алтынньы 14 күнэ – Бокуруоп таҥара – кыһыҥҥы дьыл саҕаланыыта. Бу күнү өбүгэлэрбит дьыл кэлиитэ диэн билинэн туран, Дьыл Оҕуһа Муустаах байҕалтан тахсыытын кытта ситимнииллэр. Бу күн хаардаатаҕына, сэтинньи 21 күнүгэр диэри кыһын кэлиитин 40 хонук күүтэллэр. Хотуттан тыалырдаҕына – тымныы кыһын, арҕааттан тыалырдаҕына – сылаас кыһын буолар. Онтон Бокуруоп күн сылаас күн-дьыл турдаҕына, тымныы түһэрэ хойутуур, тымныйдаҕына – тымныы эрдэлиир.

Алтынньы 17 күнэ – кыһын саҕаланар, истээх таҥаһы кэтэр күн (Өрөппүөй).

Алтынньы 18 күнэ – муус аннынан муҥха саҕаланар. Күөл тааҥныыр, сүөһүнү кыһыҥҥылыы аһатыы саҕаланар.

Алтынньы 23 күнэ – Ый муоһа түүн ортото уһуктаммыт буоллаҕына, хаардаах тыал түһэр.Тоҥоруу саҕаланар.

Дэкээдэ диэн ый 10 хонук ааҕыллар:

I дэкээдэ – ый 1–10 күннэрэ

II дэкээдэ – ый 10–20 күннэрэ

III дэкээдэ – ый 20–30 күннэрэ

КИИН УЛУУСТАР:

Ыйбыт бастакы дэкээдэтэ үгүс киин улуустарга хаардаах ардахтаах буолсу.

Бу ый I дэкээдэтэ урукку сылларга тэҥнээтэххэ сылаас: күнүс +6⁰С+4⁰С кыраадыс сылаас, түүнүн тымныы соҕус буолсу -4⁰С-2⁰С. I–II дэкээдэҕэ ардахтаах да хаардаах буолсу күнүс -3-0⁰С кыраадыс тымныы, түүнүн -9С -5 ⁰С кыраадыс тымныы. Ый II дэкээдэтигэр кыстык хаар түһүүһүк.

III дэкээдэ хаара кэмчи соҕус буолсу, көннөрү тымныйыыһык. Күнүс -12⁰С-7⁰С кыраадыс тымныы, түүн -16⁰С -12⁰С кыраадыс тымныы буолсу.

БҮЛҮҮ СҮННЬҮНЭЭҔИ УЛУУСТАР:

Бүлүү эҥээр бастакы дэкээдэ балай да сөҥүүлээх буолсу, иккис дэкээдэттэн хаардаах буолсу, алтынньы улахан тымныыта суох буолсу. Бу ый I дэкээдэтэ күнүс +7⁰С+4⁰С кыраадыс сылаас, түүн +4⁰С+1⁰С сылаас. II дэкээдэ балай да сөҥүүлээх буолсу, халлаан улаханнык тымныйбакка, идэһэни өлөрүүгэ уустук буолсу, улахан тымныы суох. Көннөрү тымныы буолсу: күнүһүн -5⁰С-2⁰С кыраадыс тымныы, түүнүн -9⁰С-3⁰С кыраадыс тымныы. III дэкээдэҕэ ый бүтүүтэ хаардаах буолсу. -9⁰С -5⁰С кыраадыс тымныы, түүн -12⁰С-8⁰С кыраадыс тымныы.

ӨЛҮӨХҮМЭ, АЛДАН, НЕРЮНГРИ:

Соҕуруулуу-арҕаа улуустарга бастакы дэкээдэ сөҥүүтэ кэмчи – былырыыҥҥытааҕар күнүһүн да, түүнүн да сылаас буолсу, иккис дэкээдэттэн хаардаах, ардахтаах буолсу, алтынньы бу улуустарга улахан тымныыта суох буолсу. Бу ый I дэкээдэтэ күнүс +12⁰С+8⁰С кыраадыс сылаас, түүн +3⁰С+1⁰С тымныы. II дэкээдэ балай да сөҥүүлээх буолсу, халлаан улаханнык тымныйыа суох, күнүһүн сылыйыыһык: +3⁰С+1⁰С , түүнүн -6⁰С-3⁰С кыраадыс тымныы. III дэкээдэҕэ ый бүтүүтэ хаардаах буолсу. -6⁰С-3⁰С кыраадыс тымныы, түүн -10⁰С-6⁰С кыраадыс тымныы.

ӨЙМӨКӨӨН УЛУУҺА:

Өймөкөөн Сахабыт сирин саамай тымныы улууһунан биллэр, бастакы да, иккис дэкээдэ да хаара кэмчи соҕус буолсу, ол оннугар күннээх күннэрэ элбэх, ый бүтүүтүн саҕана күнүһүн да, түүнүн да тымныйыыһы. Бу ый I дэкээдэтэ күнүс – +3⁰С+1⁰С кыраадыс сылаас, түүн -9⁰С-4⁰С тымныы. II дэкээдэ көннөрү тымныы буолсу: күнүһүн -10⁰С-6⁰С кыраадыс тымныы, түүнүн -15⁰С-11⁰С кыраадыс тымныы. III дэкээдэҕэ күнүһүн -15⁰С-10⁰С кыраадыс тымныы, түүн -20⁰С-10⁰С кыраадыс тымныы.

ДЬААҤЫ УЛУУҺА:

Дьааҥы улууһа Сахабыт сирин биир эмиэ саамай тымныы улууһунан биллэр, бастакы дэкээдэтэ былырыыҥҥытааҕар күнүһэ да, түүнэ да сылаас буолсу. Бастакы, иккис дэкээдэҕэ сөҥүүтэ кэмчи соҕус буолсу, арай үһүс дэкээдэттэн хаардаах соҕус күннэр буолсулар. Бу ый I дэкээдэтэ күнүс +4⁰С+1⁰С кыраадыс сылаас, түүн -4⁰С-2⁰С тымныы. II дэкээдэ күнүһүн -12⁰С-9⁰С кыраадыс тымныы, түүнүн -17⁰С-14⁰С кыраадыс тымныы. III дэкээдэҕэ күнүһүн -18⁰С-15⁰С кыраадыс тымныы, түүн -21⁰С-18⁰С кыраадыс тымныы.

АБЫЙ, МУОМА, ОРТО ХАЛЫМА, ҮӨҺЭЭ ХАЛЫМА, АЛЛАРАА ХАЛЫМА, АЛЛАЙЫАХА УЛУУСТАРА:

Халыма-Индигиир эҥээр улуустарга, өтөрүнэн кэлбэтэх алтынньы буолсу. Ол курдук сөҥүүлээх күннэрэ олох суох курдуктар, ый иккис, үһүс дэкээдэлэригэр күннээх ыраас күннэр элбэх буоланнар, дьиэ таһыгар үлэлииргэ, кыстыкка бэлэмнэнэргэ, балыктыырга айылҕа анаабыт күннэрэ кэлииһилэр. Бу ый I дэкээдэтэ күнүс +3⁰С+1⁰С кыраадыс тымныы, түүн -7⁰С-4⁰С тымныы. II дэкээдэ күнүһүн -11⁰С-8⁰С кыраадыс тымныы, түүнүн -14⁰С-12⁰С кыраадыс тымныы. III дэкээдэҕэ күнүһүн -14⁰С-11⁰С кыраадыс тымныы, түүн -19⁰С-15⁰С кыраадыс тымныы.

АНААБЫР, ӨЛӨӨН, ТИКСИИ:

Арктика эҥээр улуустарга урукку сылларга тэҥнээтэххэ, сөҥүүтэ олох суох буолсу, ый улахан аҥаара ыраас күннээх күннэр буоланнар, айанныырга бултуурга-алтыырга айылҕа анаабыт кэмэ буолсу.

Бу ый I дэкээдэтэ күнүс -2⁰С, 0⁰С кыраадыс, түүн -5⁰С-2⁰С тымныы. II дэкээдэ күнүһүн -9⁰С-5⁰С кыраадыс тымныы, түүнүн -13⁰С-10⁰С кыраадыс тымныы. III дэкээдэҕэ күнүһүн -12⁰С-9⁰С кыраадыс тымныы, түүн -16⁰С-13⁰С кыраадыс тымныы.