«Дыгын оонньууларын» сүрүн судьуйата Иван Иванович Горохов Абый улууһун Белай Гора оҕо успуордун оскуолатыгар дириэктэринэн ананна. Сүүрбэ сыл устата Сахабыт сирин биир сүрүн успуортка күрэһин судьуйата тоҕо маннык быһаарыыны ылбытын туһунан “Хотугу кыым” хаһыакка кэпсээтэ.
Белай Горатааҕы оҕо успуордун оскуолатыгар дириэктэринэн биир дойдулаахпыт, СӨ үөрэҕириитин туйгуна, СӨ физическэй культураҕа туйгуна, 2007 с. РФ Бэрэсидьиэнин «Бастыҥ физкультура учуутала » гранын кыайыылааҕа, 2020 с. «СӨ бастыҥ судьуйата» анал аат хаһаайына, мас тардыһыытугар успуорт маастара, 20-тэн тахса сыл «Дыгын оонньууларын» сүрүн судьуйата Иван Иванович Горохов ананан, үлэтин саҕалаата.
— Иван Иванович, саха сиэринэн кимтэн кииннээххин, хантан хааннаахын бар дьоҥҥор билиһиннэр.
— Мин 1967 с. бэс ыйыгар Уолбут нэһилиэгэр 7 оҕолоох Гороховтар дьиэ кэргэннэригэр төрдүс оҕонон күн сирин көрбүтүм. Ийэм төрүт Уолбут олохтооҕо, аҕам Аллайыаха улууһун Бөрөлөөҕүттэн төрүттээх. Ыал орто оҕото буоламмын, эдьиийдэрдээхпин, бырааттардаахпын, балтылаахпын. Алын кылаастарга Уолбукка үөрэммитим. Онтон IV кылаастан оскуоланы бүтэриэхпэр диэри, оччотооҕу кэм оҕото буоларым быһыытынан, интиринээккэ олорон, Белай Гора орто оскуолатын бүтэрбитим. 1985-1987 сс. Советскай армия кэккэтигэр сулууспалаан, ытык иэспин толорбутум. Армия кэнниттэн төрөөбүт дойдубар Уолбукка кэлэн, оччотооҕу ыччаттар курдук, сопхуоска үлэлээбитим. Ол сылдьан сүрэҕим аҥаарын көрсөн ыал буолбуппут. Онтон кэргэним дойдутугар Горнай улууһугар Солоҕон нэһилиэгэр көспүппүт. Онон өйбүн тутуохпар дылы дойдубуттан тэлэһийбэтэх киһибин.
— Дьиэ кэргэниҥ туһунан кылгастык билиһиннэр.
— Кэргэним Альбина Егоровна, уһуйааҥҥа иитээччинэн үлэлиир. Икки уол, биир кыыс оҕолоохпут. Номнуо эбээ, эһээ буолбут дьоммут. Дьиэ кэргэнинэн чөл олоҕу тутуһабыт, успуорду таптыыбыт. Республикаҕа «Спортивная семья» күрэххэ хас да төгүллээн кыттан, III уонна II бочуоттах миэстэҕэ тиксэн турабыт. Оҕолорум оскуолаҕа үөрэнэр кэмнэригэр успуорка, чуолаан, хайыһарга, чэпчэки атлетикаҕа, атах оонньууларыгар ситиһиилэрдээхтэр.
— Успуорт эйгэтигэр хайдах киирбиккиний?
— Мин успуорка сыстыым уһун-киэҥ айан суола диэххэ сөп. Тоҕо диэтэр, оҕо эрдэхпинэ, алын кылаастарга, сүрэҕиҥ ыалдьар диэн физкультура уруоктарыгар сырытыннарбат этилэр. Оттон Белай Гораҕа орто кылаастарга үөрэнэр сылларбар успуорка наһаа баҕалаахпын көрөн, Борисов Семен Никифорович физкультураҕа сырытыннарбыта, тустууга дьарыктаабыта. Син орто баайыы тустар этим. Бу саҕана оҕолор бука бары кыһыннары-сайыннары таһырдьа футбол, хоккей, араас хамсаныылаах-сүүрүүлээх оонньуулары оонньуурбут. VII-VIII кылаастарга каникул кэмигэр бэйэм маҕаһыынтан кубок курдугу атыылаһан, Уолбукка тиийэн, оҕолору түмэн, футболга күрэх оҥорор этим (күлэр). Баҕар тэрийэр дьоҕур, успуорка таптал мантан саҕыллыбыта буолуо. Оттон спортсмен быһыытынан үүнүүм, сайдыым Горнайтан саҕаламмыта. Дьокуускайдааҕы педагогическай үнүстүтүүт физкультура салаатын кыһыл дипломунан бүтэрбитим, салгыы М.К.Аммосов аатынан Саха судаарыстыбаннай үнүбэрситиэтигэр үрдэттибитим. Ол кэннэ Маҕараска (Саха сиригэр, аан дойдуга аатырбыт тустууктар, спортсменнар төрөөбүт-үөскээбит дойдуларыгар) 2012 с. диэри физкультура учууталынан үлэлээбитим. 2012 с. тренеринэн үлэлээн саҕалаабытым. Саха төрүт көрүҥнэригэр (мнгоборье) уонна хотугу норуоттар төрүт көрүҥнэригэр (хотугу многоборье) дьарыктаабытым. Эрчийбит оҕолорум үгүстэр, 10-тан тахса успуорт маастардара бааллар. Республика, Россия, аан дойду түһүлгэлэригэр ситиһиилэрдээх оҕолордоохпун. Олортон холобурдаан эттэххэ, Дьулустаан Ноговицын-Таас Боотур, 2024 с. «Дыгын оонньуутун» чемпиона, аан дойдуга мас тардыһыытыгар икки төгүл чемпион буолары ситиспитэ.
— «Дыгын оонньууларын» саха дьоно бары олус сөбүлээн көрөбүт. Эн бу күрэххэ 20-тэн тахса сыл судьуйанан, 10 сыл сүрүн судьуйанан сырыттыҥ. Күрэх таһыма үрдүүрүгэр бэйэҥ кылааккын киллэристэҕиҥ. Ол туһунан кылгастык кэпсээ.
— Кырдьык, «Дыгын оонньуулара» биһиэхэ өбүгэттэн кэлбит успуорка сыһыаммыт, интэриэспит туоһута, култуурабыт сорҕото буоллаҕа дии. Бу күрэҕи сылын ахсын олус ахтан, күүтэн көрөбүт. Манна киирбит дэгит көрүҥнэрбит кэнники сылларга балысханнык сайыннылар. Оттон күрэх бүгүҥҥү таһымыгар дылы олус үгүс үлэ ыытылынна. Бастатан туран, 2018 с. саха многоборьетын – дэгит күрэс федерацията диэн тэриллибитэ. Федерация үлэтэ бэрт таһаарыылаах буолла. Хас биирдии дэгит көрүҥмүт быраабылата Устаабынан чопчуланна, сааһыланна. Ол кыттааччыга даҕаны, судьуйаларга даҕаны олус туһалаах. Дэгит күрэх оҕолорго, дьахталларга кытта ыытыллар, быраабылалара эмиэ нарыланна, сааһыланна. «Манчаары оонньууларыгар» эмиэ дэгит көрүҥнэр киирдилэр. Оннооҕор «многоборье» диэн нууччалыы тылы «дэгит көрүҥнэр» диэн туспа тиэрмин быһыытынан киирдэ. Ити федерация бары таһымҥа үлэтин түмүгэ буолар. Маны таһынан күрэхтэһии материальнай базата, күрэхтэһии барар усулуобуйата тубуста. Саха ыччата кыһыннары-сайыннары эрчиллэр усулуобуйата тэрилиннэ.
Иккиһинэн, кыттааччы олохтоммут сэттэ көрүҥҥэ барытыгар бэлэмнэнэр, уһулуччу дэгиттэр спортсмен (универсальнай спортсмен) буолар. Ол иһин успуорт хайа да көрүҥэр атын улахан түһүлгэлэргэ кыттыан сөп буолар. Мантан сиэттэрэн успуорт көрүҥэ идэ таһымыгар суолтата да, онно сыһыан да, хаачыстыба да үрдүүр. Оннук үрдүк таһымнаах спортсмен Аан дойду түһүлгэтигэр даҕаны тахсар кыахтанна. Холобур Мас тардыһыыбыт туспа көрүҥ быһыытынан аан дойдуга таҕыста, элбэх саха мадьынылара аан дойду чемпионнара буоллулар.
Үсүһүнэн, оҕолорго, ыччакка саха дэгит көрүҥнэринэн дьарыктаныы үксээтэ. Бүтүн көлүөнэ үүннэ диэтэхпинэ алҕаһаабаппын. Бу ыытыллар үлэ барыта ыччат чөл олоҕу, үүнүү-сайдыы суолун тутустун, омукпут дэгит көрүҥнэрин сайыннардын диэн оҥоһуллар. Бу ыытыллыбыт сүҥкэн үлэҕэ бэйэм кылааппын киллэрбиппиттэн үөрэбин, астынабын, ситиһиибинэн ааҕабын.
— Маннык киэҥ эйгэҕэ сылдьар киһи чиэски сиргэ хайдах кэллэ диэн ыйытыы үөскүөн сөп. Онно туох диэн хоруйдуоҥ этэй?
— Ахтылҕан диэн баар эбит. Ордук сааһырбыт киһиэхэ дойдуга тардыһыы, талаһыы күүһүрэр эбит. Маарыын этэн аһарбытым курдук, 22 сааспар дылы төрөөбүт дойдубуттан ыраах тэлэһийбэтэҕим. Ол да иһин өй-санаа, кут-сүр талаһыыта, дойду ахтылҕана диэн баара буолуо. Маны таһынан биһиги көлүөнэҕэ ийэҕэ, аҕаҕа, төрөөбүт дойдуга ытык иэс диэн өйдөбүллэр күүскэ иҥэриллибиттэрэ диэхпин баҕарабын. Ол да иһин бу олоҕум устата ылбыт билиибинэн, сатабылбынан дойдубар туһалыам диэн санааттан кэллим. Ырыаҕа ылланарыныы «Уонна хаһан?» диэн.
Киин сиргэ уонна Саха сирин араас улуустарынан сылдьыбыт буоламмын, идэм да быһыытынан тэҥнээн көрөбүн. Хомойуох иһин, биһиги улууска эти-хааны чэбдигирдэр спортивнай саала суоҕа улахан кыһалҕа эбит. Манна бары таһымҥа түмсүүлээх үлэ ыытыллыан наада дии саныыбын. Спортивнай саала суоҕа, мөлтөх материальнай база үлэ барарын атахтыыр. Ол да буоллар олорбоппут, спортивнай тэрээһиннэри, дьарыктары ыытан саҕалаатыбыт.
— Баай уопуттаах уһуйааччы-тренер быһыытынан тугу бэлиэтээтиҥ?
— Саала суоҕа биллэр, оҕолор секцияҕа сылдьыбаттар, маассалаах (ыарахан ыйааһыннаах) оҕо элбэх, ол кэнэҕэс оҕо доруобуйатыгар охсуулаах буоллаҕа. Ол да буоллар үгэс буолбут көрүҥнэр – волейбол, тустуу бааллара сүрдээх үчүгэй. Тустуу көрүҥэр оҕолор улахан күрэхтэргэ ситиһиилээхтэрин истэн киһи үөрэр. Манна уһуйааччыттан, тренертэн уонна төрөппүттэн олус улахан тутулуктааҕын бэлиэтиэм этэ.
— Түмүккэ ааҕааччыларга тугу туһаайан этиэҥ этэй?
— Барыта бэйэбититтэн тутулуктаах, барыта бэйэбититтэн саҕаланыахтаах. Урут-уруккуттан Абыйбыт сириттэн биллиилээх спортсменнар тахсаллара, урут-уруккуттан успуорт, чөл олох сүгүрүйээччилэрэ бааллара. Ол дьоммутун инники күөҥҥэ таһааран, холобур оҥостон, сайдыахха-үүнүөххэ наада. Көлүөнэлэр сибээстэрин олохтуохха, бу сиртэн тахсыбыт спортсменнарбытын, спортсмен оҕолорбутун, кийииттэрбитин, күтүөттэрбитин түмүөхпүтүн, күрэхтэһии араас түһүлгэлэригэр кытыннарар ситимнээх, утумнаах үлэни ыытыахха наада.
Сонун төрдө уонна хаартыскалар: “Хотугу кыым” хаһыат, ааптар Лариса Слепцова.
