Соторутааҕыта “Саҥа мэхэньиисим “приписканы” тохтотор” итиэннэ “Идэһэ: анараа эйгэ сөбүлээбэтин оҥорумаҥ” диэн ыстатыйаларым кэннэ Сунтаар Элгээйититтэн куоракка кэлэ сылдьар, 78 сааһыгар диэри саха төрүт дьарыгын туруулаһан сүөһү иитэр патриот Борис Иннокентьевич Габышев санаатын үллэстэ киирэ сырытта.
Кини үлэ, Саха сирин т/х-тын, мелиорациятын бэтэрээнэ, массыына тырааныспарын, мелиорация уонна т/х-тын туйгуна, Аҕалар түмсүүлэриттэн, Кырдьаҕастар сэбиэттэриттэн анал бэлиэлэрдээх, Элгээйи нэһилиэгин бочуоттаах гражданина.
Үйэтин тухары сүөһү үлэтиттэн илиитин араарбатах ытык киһи т/х-тын билиҥҥи туругун туһунан санаатын истиэҕиҥ.
Үүт сыатыгар “приписка”
– Үүт боппуруоһугар эн “саҥа мэхэньиисим приписканы тохтотор” диириҥ син сөп. Чааһынайдар бэйэбит “припискалыыр” кыахпыт суох. Үүт тутар тэрилтэ үүт сыатыгар балыйар. Атыны албынныыр кыаҕа суох. Мин үүт тутар киһибин кытта күн аайы этиһэбин. Үүтүм %-нын кыччатар: миэнэ сороҕо саха боруодата, онон 4,2 % энин буолар. Ону киһим 3,8% эбэтэр 3,2% эҥин гынар. Этиһэр буолан, көмүскэнээри үүт анаалыстыыр “Клевер” ылынныбыт. “Эһиги үүккүтүн тутар миэхэ туох да туһата суох” диир. Хайдах наадата суох буолуой? Элгээйилэри кэлэтэн кэбиһэннэр, т/х-та биһиэхэ олох уурайда. Балыйар диэн мин 3 сыллааҕыта сууттаһаары сылдьыбытым. Кини докумуонунан 17,5 т туттарбыппын. Онтон ТХУ тиийэн көрбүтүм, миигин “23,5 т туттарбыт” диэн суруллубут. Үүт сыатын “оонньотон”, эбэн таһаарбыт, ол эрээри ити 5 т харчытын миэхэ биэрбэтэх. Бырыһыаннаан тэрилтэтигэр эбиннин даҕаны, 17 т ыйаан туттарбыппын ыллаҕым дии. Үүтүм сыатын балыйбата буоллар, син да буолуо этэ. “Сууттаһабын дуо?” диэбиппэр, менеджерим “хотоҕун эрээри – оройуонуҥ эриллэр; горнайдарга, Ньурбаҕа этэ дуу, айдаан бөҕө, сунтаардар эмиэ айдаарабыт дуо?” диэбитэ. Ол иһин тохтоон хаалбытым.
Билигин 78-м буолла. Урут 10 ыанар ынахтаах эрдэхпинэ, сүөһүм 40-тан тахса сылдьыбыта. Сааһыран, өссө үүт тутааччыбыныын этиһэр буолан, сүөһүбүн аҕыйатан билигин 25 төбөлөөхпүн, 5 ыанньыгы эрэ хааллардым. Патриоттуу санаалаах буолан, тулуктаһа сылдьабын.
Оттон “саҥа мэхэньиисим” тэриллиилээх хаһаайыстыбалар эбинэллэрин тохтоторун саарбахтыыбын. Ол эрээри кинилэр ити “эбинэр” харчылара хаһаайыстыбаҕа туһаныллар, ким да сиэбигэр киирбэт буоллаҕына, мин утарбаппын, хаһаайыстыба ороскуота элбэх. Таас хотон сылытыыта, уута-хаара, тиэхиньикэ ылыыта, нолуога... туох да үлүгэрдээх ороскуот буоллаҕа. ТХМ тэриллиилээх хаһаайыстыбалары билэ, көрө, харайа олорор тэрилтэ. Киирдэххэ, барыта оҕолор олороллор, ыйыттахха – тугу да билбэттэр. Ол иһин сылдьыбат буолбутум. Чааһынайга наадыйбат курдуктар. Ол иһин биһиги эмиэ наадыйбаппыт.
Айылҕабыт, бэл, мииринэйдэри кыччатар
– Тэриллиилээхтэр “биир ынахтан 3–3,5 тыһ. ыыбыт” дииллэрин итэҕэйбэппин. Т/х-гар 1964 с. үлэлиибин, куһаҕана суох үлэһиппин, удумаҕалатабын. Ол эрээри дакаастыыр кыаҕыҥ суох, сабаҕалаан этэҕин. Мин уон ынахтаах эрдэхпиттэн биир ынахтан 2000 л ордук ыабаппын. Дэлэччи уотурбалаах, сиилэстээх буол, оччоҕо 2,5 т ыахха сөп. Аҥаардас отунан саарбах.
Суруйалларын көрдөххө, чааһынайдарга Саха сирин сүөһүтүн баһыйар өттө баар. Былаас иннигэр “бу баар ахсааны хайдах көҕүрэппэккэ тутан хаалабыт?” диэн боппуруос турар быһыылаах. Мин ол туһунан элбэҕи толкуйдаатым даҕаны, чааһынай сүөһү ахсаанын тутан хаалар кыах суох курдук. Үүт харчыта 100 солк. эбитэ буоллар, мин даҕаны эриһэн сылдьыам этэ. Билиҥҥи сыана син кэм даҕаны, 100 солк. буолбута буоллар, ордорунар харчыланыах эбиппит. Биһиэхэ баар “Татыйыына” хаһаайката, аҥаардас атыы улахан барыһы киллэрбэт буолла быһыылаах, т/х-гар көстө. Илимниир диэн сиргэ хотон тутан, сүөһү бөҕөнү иитэр. Аймаҕым уол онно үлэлиир. “Ханна эрэ бара сырыттым, 10 тыһ. тахсаны ыыллар, биһиги оччону да ыахпытын сөп, билигин 5 тыһ. л ыахтаахпыт” диирин кытта мөккүспүтүм уонна мөхпүтүм. “Татыйыына” былаанын кэлин сарбыйтарбыта – биһиги усулуобуйабытыгар соҕуруу курдук ыабаккын. Сэбиэскэй Сойуус саҕана дьоруой буолбуттар талыллыбыт ынахтартан 3,5 – 4 тыһ. л ылбыттара. Биһиги ынахпыт оччону биэрбэт, төһө да үчүгэй усулуобуйаны тэрийэ сатаабыт үрдүнэн.
Айылҕабыт тыйыһа оннук. Анекдот курдук, Мииринэй аһыллыбытыгар көлтөҥөлөспүт бөдөҥ, илиилиин-атахтыын барыта уһун дьон кэлэн сөхтөрбүттэрэ. Олор оҕолонон-урууланан, сиэннэннилэр. Билигин көрдөххө, Мииринэй нууччалара мадьаҕар буолбуттар уонна илиилиин-атахтыын барылара биллэ кылгаабыт. Айылҕабыт оннук барытын кыччатар. Онон кэлии сүөһүнү аҕалалларын испэр киллэрбэппин. Аҕала сылдьыбыттара да – туһата суоҕун көрдөрдө.
Хотон сыта, сүрэҕэ суох көлүөнэ
– Үүт харчыта 100 солк. буоллаҕына, ыччат тыаҕа тахсыа дуо?
– Мин санаабар, тахсыа суоҕа. Аныгы үөрэхтээх ыччаттар “хотон сыттаах” дииллэр, сайдыахтарын баҕараллар, өйдөрө-санаалара атын. Мин “киириҥ, хотонтон аһаан олоробут” диэн оҕолорбун, сиэннэрбин күүспүнэн да, “ыарытыйабыт” диэн албыннаан да сыһыаран муҥнана сатаабытым. Уолаттар – тыраахтарга-массыынаҕа, тас үлэҕэ, окко-маска үчүгэй, сыстаҕас үлэһиттэр. Сиэннэрдээхпин, хос сиэннэрдээхпин. Сүөһүгэ олох чугаһаабаттар, эмээхсиним биһикки иккиэйэҕин хааллыбыт.
Сиэннэрим хотоҥҥо сайын эрэ киирэллэр. Намтан Граф Биэрэгиттэн бааһынай сиэннээхпит. Соччо үүтэ суох биир ынаҕы эбэтиниин күҥҥэ 4–5-тэ ыыллар. Оҕо ыатаҕына – ынах үүтэ кэлэ турар. “Саха” НКИХ-хэ көрдөрбүттэрин “өссө нуучча оҕото ынах ыыр” диэн, элбэх киһи сөбүлээбит этэ. Сиэним ыырын бассаапка ыыталаабытым. Ону табаарыһым Е.С. Шишигин тыыннааҕар көрөн баран “Борис Иннокентьевич, оҕолоргун, сиэннэргин үчүгэйдик үөрэтэр эбиккин” диэбитэ. Кыыс сиэним, оскуола оҕото, окко кыдамалыыр. Ийэтин төрүттэрэ мас тардыһаллара.
Саха сүрэҕэ суох буолла. Сэбиэскэй былаас буолбутун кэннэ, холкуостааһын саҕана ханнык эрэ кэмҥэ сүрэҕирэн ылбыта. Ити долгун курдук: билигин сүрэҕэ суох көлүөнэ кэллэ. Мин 1964 с.-тан хотоҥҥо үлэлиибин. Улахан сыыһа “дьону ырыынакка үөрэппэккэ, сыыйа киллэрбэтэхтэригэр сытар” дии саныыбын. Сэбиэскэй саҕана арыанда эҥин диэн ырыынактыы соҕус тэрээһиннэр бааллара. Ону сокуон сыыһа оҥоһуллан, “арыандаласпыт дьон эрэ барыһыраллар, уопсай хааһынаҕа харчы аанньа киирбэт” диэн сопхуостар тохтотон кэбиспиттэрэ.
– Үүт тутааччылар тоҕо 10 солк. эрэ туталларый, 30–40 солк. диэри үрдэппэппэттэр дии саныыгын?
– Кинилэргэ база тэринэллэригэр эҥин сөптөөх харчы бэриллэр быһыылаах. Араас үрүҥ ас оҥорон атыылаан ороскуоттарын сабыныахтарын сөбө. Оннук гымматтар, онон чааһынайтан 10 солк. ордукка туппаттар. Хайдах эрэ өнүйбэппит. Мин сүөһүбүн тута сатаатым. Онон байан-тайан барбатым. Сэбиэскэй саҕана үчүгэй үлэһит аатырарым, хамнаһым да куһаҕана суоҕа. Билигин доруобай, сытыы-хотуу, сатыыр дьоҥҥо ырыынак куһаҕана суох. Үөрэх наада. Билиҥҥэ диэри отчуоту, докумуону билбэппит. Кэпэрээссийэҕэ мин ыалым үүтүн ыламмын хос туттарарым сөп курдук. Ас-үөл да элбиэ этэ. Ол гынан баран сахалар итинниккэ хайдах эрэ соччо киириммэппит. Сорохтор “харчыны төбөҕө ылан баран, үүртэлээн кэбиһэрим ордук, мачайдаммаппын” дииллэр. Холобур, кыттыһан сарсыарда аҕалан биэрдэҕинэ, мин холбуу туттарыахпын сөп этэ буоллаҕа. Итини толкуйдаабытым ыраатта да, менталитеппыт атын дуу, чиэһинэйбит дуу – кыаллыбат.
Идэһэҕэ саха сиэрэ, технологията
– Сахалар сүөһү, сылгы куттаах, сүөһү аһылыктаах, доҕордоох-атастаах дьоммут. Онон сүөһүгэ, сылгыга олох үчүгэйдик сыһыаннаһыллыахтаах. Мин ньирэйдэрбэр төрүөхтэриттэн лампысыай биэрэбин. Билигин идэһэҕэ туттуохтаах сүөһүм эмиэ батыһа сылдьан кэмпиэт көрдүүр. Имэрийэ, томоруйа сылдьыллар. Сүөһү киһини кытта кэпсэппэт эрэ. Манна кэлээри сылдьан, таһырдьа турааччылары кырыаччыкпынан көхсүлэрин кырыалаабытым, көр, онно уочараттыыр курдук кэлэллэр.
Былыр сэтинньи 7–8 күнүн кэннэ -17 кыраадыстан тымныйдаҕына идэһэлэнэллэрэ. Саха ынаҕа оччолорго уойар, этэ-сиинэ ситэр-хотор. Сылгыны, убаһаны сэтинньи бүтүүтэ идэһэлэнэллэр, көлөһүнүн сыта этиттэн сүттэҕинэ. Сайын көлөһүнүн сыта бэрт диэн, сылгыны сиэбэттэр. Оттон соҕуруу “сыттаах” диэн олох сиэбэттэр. Сылгыны, сүөһүнү охторуох иннинэ соһутуллубат: соһуйдаҕына, миинэ суох буолар. Моруу гынан өлөрүллүбэт, биирдэ охсору баһылаабыт киһи охсуохтаах. Сорохтор аһынан хараҕын баайаллар эбит. Кыайан сүүскэ охсубат буоллахха, билиҥҥи үйэҕэ сүнньүгэ анньаллар. Охтороот тута сүлбэккин, уоскуйдун диэн сытыара түһэҕин, хаанын барытын сүүрдэҕин: хааллаҕына миинэ төбүрэхтэнэр. Билигин охсоот, хаанын сүүрдээт, тэбиэлэтэ сылдьан сүлэ сатыыллара сыыһа. Булчуттар тайаҕы өлөрөөт, хаанын сүүрдүбэттэр, тоҕо диэтэххэ, “миинэ суох буолар” дииллэр. Ол иһин тайаҕы өлөрөн баран, кулуһун оттон Байанайы алҕаан, чэйдээн эҥин баран сүлэллэр. Оччоҕуна этэ минньигэс буолар үһү.
Мин идэһэбэр саха былыргы технологиятын туһанабын. Элбэҕи оттуубун. Билигин сүөһү аҕыйах, сир элбэх. Сүрэхтээх киһи оту оттуур. Идэһэ сүөһүтүн таһырдьа тыал охсубат хахха сиригэр туруоран, элбэх үчүгэй отунан аһатаҕын. Сарайдаахпын уонна быраҕыллыбыт гараастаахпын, онно хаайталыыбын. Хотоҥҥо киллэрбэккин. 20-чэ кыраадыстаах тымныы түспүтүн кэннэ биирдэ туттаҕын. Быйылгы идэһэлэрим таһырдьа аһыы тураллар.
Төһө да дьону “Доширакка” үөрэттэллэр, биһиэхэ эт амтанын араарар дьон бааллар. Хотоҥҥо турбут сүөһү этэ “ынах сааҕа амтаннаах” дииллэр. Ынах күҥҥэ элбэх метаны, көлөһүнүн – аммиагы – таһаарар. Мин мэхэньисээтэр эрдэхпинэ, баанньыкка сууннахха, сэлээркэ сыта иҥмитэ тахсара. Хотоҥҥо турбут сүөһүгэ эмиэ оннук аммиак иҥэр. Ол иһин амтаны билээччилэр “Хаабыһаптан эрэ ылабыт, амтана атын” диэн ылаллар. Ырыынакка сылдьаҕын дии, оо, дьэ, куччуччу-хаччыччы хаппыт, харааран хаалбыт эт толору. Ол туох туһалаах үһү? Биһиэхэ билигин уонча эрэ кыраадыс тымныыга идэһэлэнэллэр. Эрдэ диэн этэ, үөрэтэ сатыыгын – суох, наадыйбаттар.
Дьиҥинэн, кэтэх дьон саха сүөһүтүн ииттиэхтээхтэр. Мин хаста да идэһэлэммитим, этин амтана букатын атын – сытын-сымарын, амтанын билэр киһи тута араарар. Үүтэ кыра гынан баран хойуу, этэ эмиэ арыый кыра гынан баран минньигэс. Оттон иитэргэ ороскуота букатын кыра. Мин 70-ча сыл сүөһүгэ эристэҕим дии – араарабын. Бэйэм үүт туттаран харчыланарга интэриэстээхпин да, норуотум сүөһүтүн амтаннаах, иҥэмтэлээх этин сиэхпин баҕарабын.
Саха оҕустара чычаас да этилэр. Мин 4 сааспыттан оҕуһу миинэн уу басыһарым.
III Бордоҥҥо 50-тан тахса саха сүөһүтүн аҕалбыттара. Ол гынан баран улаханнык сайдыбатылар. Ахсаанын эрэ тутан тураллар. Аһылыга быыкаа, саас сылыйда да, сылгы курдук баран хаалаллар. Талаҕы, дулҕа төбөтүн сииллэр. Мэччийэрин аһара сөбүлүүр. Ыарыыга олох ылларбат, иһэ да ыалдьыбат. Иитэр дьон туох да диэн үҥсэргээбэттэр.
Сунтаарга калмык сүөһүтүн хас да сыллааҕыта аҕалбыттара. Кинилэр “биһиги сүөһүбүт Саха сиригэр -60 кыраадыска кыстыыр” диэн бэлиитикэлээри таһырдьа кыстатан тураллар быһыылаах. Биһигиттэн чугас – баран көрөбүт. Туох аанньа буолуохтарай? Калмык сүөһүтүн этин мыраамардыҥы диэн эрэкэлээмэлииллэр да, ханнааҕы мыраамара кэлиэй – хап-хара, куһаҕан баҕайы, амтана суох.
Уостааһын уонна менталитет
И.П. Пономарёв “былыргылар уостааһын диэн ньымаларынан сүөһүнү ыалга ииттэрэн, этин уонна арыытын ылар гыныахха” диир. Билиҥҥи үйэҕэ ити сатаныа суоҕа. Мин сылгыбынан оннук дьарыктана сылдьыбытым. Аныгы киһи олох атыннык толкуйдуур – киһи сатаан кэпсэппэт, аахсыбат. Ылыахтарын эрэ баҕараллар. “Бэйэбит” уонна “киһи киэнэ” диэн араараллар. Инньэ гынан, өнүйбэтэҕим. Үс үөрдээҕим, кыайан көрбөт буоланнар, эстэн эрэр. Төлөбүрэ, дьиҥэр, үчүгэй: үс биэттэн үһүөн төрөөтөхтөрүнэ, икки кинилэргэ хаалар, биирин мин ылабын. Ол оннугар оттообоппун, мастаабаппын. Ити биири да биэрэллэрин кэрэйэллэр. Аныгы сылгыһыт оттообот, “сылгы – айылҕа оҕото” диэн аһаппакка, ырыаран кэбиһэр, арыгы иһэри сөбүлүүр. Оо, дьэ, өнүйбэт дьоммут. Бэйэм сүөһүлээх буолан, сири кэрийбэппин, сылгыны саба туппаппын.
Түмүккэ сэлээркэ туһунан
– Саатар, үүт харчыта сэлээркэни сырсара буоллар. Икки көстөөх сиртэн от тиэйии өҥөтө – 4–5 тыһ. солк. Саха төлүүрүн олох сөбүлээбэт. Ырыынак диэни улахан атыыһыттар эрэ билэллэр. Көннөрү маасса ылсарга-бэрсэргэ ыарахан. Мин тыраахтардаах буолан, өҥө бөҕөнү оҥоро сатаабыт киһибин. Билэр дьоҥҥор чэпчэки гына сатыыгын, ол ороскуоккун үрдэтэр, сороҕор сэлээркэҕин да кыайан толуйбат буолуоххун сөп. Онон мас-от тиэйэр уолаттар эрэйдэнэллэр. Сорох киһи от тиэйиитигэр “итиччэни төлөөбөппүн, ол кэриэтэ сүөһүбүтүн эһэбин” диир. Хайдах эрэ оннукка кэлэн хааллыбыт.
Владимир Степанов кэпсэттэ.
