Эрэдээксийэттэн: Бүгүн Үөһээ Халыма улууһун Уһун Күөл бөһүөлэгиттэн биир көстөөх тайҕаҕа саха ынаҕын иитэн олорор хаһаайыстыбалаах ыал баһылыга, урукку Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин дьокутаата, “Арыылаах” сопхуос дириэктэринэн үлэлээбит Степан Алексеевич Слепцов Хоту сир т/х-тын хайдах өрө тардыахха сөбүн туһунан санаатын үллэстэрин таһаарабыт. Халымаҕа быйыл олус хаардаах сыл, бөрө баар буолан, таһырдьа сылдьар ынахтарыгар от ыһарыгар саатын сүгэ сылдьар да, бөһүөлэккэ куотар санаата суох. Кини курдук өбүгэ төрүт дьарыгар бэриниилээх аҕыйах улахан патриот дьоммут “хоту т/х-та баар” дэтэ сылдьаллар.
9 сыл тайҕаҕа олоруу
Быйыл кэргэмминиин тайҕаҕа 9-с кыстыкпытыгар киирдибит. 20 саха сүөһүтүн кыстатаары түбүгүрэ сылдьабыт. 2019 с. Амма Болугуруттан 6 саха сүөһүтүн тыһаҕастарын атыылаһан аҕалбыппыт. Бу олорон “Халымаҕа сүөһү, сылгы көрөөччү саха ынаҕа эстэ сыспытын курдук эстэр-симэлийэр турукка киирдэ” диэн сонньуйа саныыбын. Биһиэхэ билигин да “кэлэктиибинэй тэрилтэ (холкуос) тэрийиэххэ” диир кырдьаҕастар бааллар. Кинилэр Бырабыыталыстыба, ТХМ көмөлөһүө, хотон тутуо, үлэһиттэр хамнастарын төлүө диэн итэҕэйэллэр.
Билигин дьон өйө-санаата уларыйда, т/х-гар кыһаммат. Оннооҕор мин биир ый Дьокуускайга баран кэлэрбэр 50 тыһ. солк. хамнаска солбуйар киһи көстүбэт, аһыгар, олороругар эбии ороскуотурбатын үрдүнэн. Ол үлэһит саастаах дьон нэһилиэккэ хаалбатаҕыттан буолбатах, бастатан туран, сүөһүттэн, үлэттэн тэйии наһаа улааппытынан. Быыбар испииһэгэр 282 киһи баарыттан 40 % тахсата нэһилиэккэ олорбот, кэлэ-бара сылдьар. Эдэрчи дьон балык, кус-хаас булдугар, кыһыары күһүн собоҕо охтор. Эдэрдэрбит өссө сэлии да муоһун хомуйары дьарык оҥостуох курдуктар. Бөһүөлэккэ кэлиҥҥи 30 сылга “сыана ыарахан” диэн муниципальнай дьиэ тутуллубата, аҕыйах киһи бэйэтэ туттубутун аахпатахха.
Куупал дьиэни кэрэхсээҥ
Дьиэни, хаһаайыстыбаны атыннык эмиэ туттан, былыргы сахалар курдук тэринэн, дэриэбинэттэн тэйиччи олоруохха сөп. Мин киһиргэнэн да эппэтэрбин, Саха сиригэр бастакынан төгүрүк (куупал) дьиэ туттан олоробун.
Бу дьиэҕэ 9-с кыстыкка киирдим, саарбахтаабакка: “Арктикаҕа куупал дьиэ тутуутун сыаната удамырынан, тутуута технологичнайынан уонна саамай сүрүнэ, типовой дьиэ быһыытынан тарҕатарга быдан табыгастаах” диэн суруйабын. Биһиги куупал дьиэбит туһунан элбэхтэ хаһыакка, сурунаалга, интэриниэккэ тарҕанна. Ол гынан баран “өрөспүүбүлүкэбит үрдүк сололоохторун (бастатан туран, Тутуу, Арктика министиэристибэлэрин) болҕомтотун ылбата” диирбэр тиийэбин. Саҥаны саҕалыыр хаһан баҕарар ыарахан.
Хоту хаалар дьоҥҥо 5 мөлүйүөн көстүө дуо?
Билигин биһиги дэриэбинэттэн дьиэтэ суох түөрт киһи Дьокуускайга дьиэлэнэн эрэллэр. Кинилэр тустарыгар үөрүөххэ сөп. Ол эрээри итинтэн Хоту сир ыарахан олоҕор олорор атын дьоҥҥо “биһигини эмиэ Дьокуускайга дьиэлиэхтэрэ, баҕар” диэн эрэмньи үөскүөн сөп... Биир хостоох кыбартыыра киин куораппытыгар аччыгыйа 5 мөл. солкуобай буолуо. Оччотугар манна олорор, т/х-гар тугу эмэ үлэлиэх баҕалаах киһиэхэ “куоракка көһүмэ, эйиэхэ сири иччилээн хаалар, бачча сүөһү, сылгы ииттэр хаһаайыстыба тэринэргэр 5 мөл. биэрэбит” диэтиннэр арай? Оччоҕо манна, Халымаҕа, олоро сатыырга кыах бэриллэн, дьон эниэргийэтэ сүтүө суох этэ буолбатах дуо?
Биһиги кыра хаһаайыстыбабыт кэргэним Наталья Семёновна Слепцова ИП диэн ааттанар. Кини уруккута эмиэ оскуола саабыһа, дириэктэрэ этэ. Дэриэбинэҕэ сөбүлэһэр киһи көстүбэккэ, 2003 с. Уһун Күөлгэ бастакы үүт переработкатын кэпэрэтиибин биэс сыл салайбыта. Дьэ, онтон ыла кини олоҕо – эмиэ сүөһүнү кытта түбүк. 2016 с.-тан тайҕаҕа көһөн олоробут. Сүөһүнү сэргэ оҕуруот, сир аһа дьарыктаахпыт. Сыл ахсын оҕолорбутуттан, сиэннэрбититтэн 10-ча киһи кэлэн сайылыыр. Биирдэ олорон ылбаппыт, син бэркэ түбүгүрэбит... Ол эрээри үлэбит өнүйбэт. Тоҕо?
Тугу эмэ оҥорбуккун, булбуккун атыылыырга хоту логистика олус уустук. Уһун Күөлгэ бөртөлүөт икки нэдиэлэҕэ биирдэ кэлэн барар. Оройуон да киинигэр актыыбынай атыылаһааччы аҕыйаан турар. Тутуу матырыйаалын булуу-талыы күнтэн күн ыарыыр, тиэхиньикэ кыайан саҥардыллыбат. Ол тоҕото эмиэ өйдөнөр уо.д.а. кыһалҕа элбэх. Хаһаайыстыбабыт кыра, онон систиэмэлээх көмөҕө тиксибэт (ынах төбөтүгэр бэриллэр субсидияттан атын). Хата, үс сыллааҕыта “Агростартап” граныгар тиксэн, МТЗ-82 тыраахтары, тутуу матырыйаалын, тыраахтар үлэлэтэр аҕыйах тэрилин ылан хаалбыппыт.
Хоту хаһаайыстыба хайдах буолуохтааҕый?
Кэнникинэн тугу дьарыктанарбын, төһө сүөһүлээхпитин-астаахпытын кэпсииртэн туттунар курдукпун. Тоҕо? Кыбыстан. Санаан көрүҥ, “Кыымҥа” аахпыппынан, Павлов диэн Хаҥалас киһитэ аҥаардас ыанар ынаҕа 400-н тахса. Биһиги 8 ыанньыктаахпыт. Үөһээ Бүлүүттэн И.М. Барчахов диэн сылгынан дьарыгырар киһилиин кэпсэттим. Кини “ээ, быйыл соҕотох буолан, аҕыйаҕы, 150 т оттоотум” диир. Мин сиэннэрбиниин сайыны быһа түбүгүрэн, 20-тэн эрэ тахса туонна оттоохпут, быйыл төһө да олус ардахтаах сайын буолбутун иһин.
Сүөһүнү аһатарга Халымаҕа инновация киллэрэн криокорм үүннэрэбин. От ыйын ортотун диэки 1 гааҕа эбиэс ыһабын. Күһүн хойут, сороҕор алтынньы саҥатыгар, күп-күөҕүнэн тоҥмутун быһан ынахха битэмиин курдук биэрэбит. Олус үчүгэй эбии ас. Быйыл үчүгэйдик үүммэтэ, онон Мэҥэ Хаҥаласка Аркадий Поповка таҕыстым. Киһим аҥаардас эбиэһи 400 гааҕа ыһар эбит. Аны кэргэним быраата Александр Жирков – Намҥа оҕуруот аһынан дьарыгырар улахан пиэрмэр. Хаппыыста хомууругар өрөбүл күннэргэ дьону ыҥырбыта 160-ча киһи кэлбит. Төлөбүрэ: 25 куул хаппыыстаны толордоххо, 1 куулу ылаҕын. Биһиги 10 куул хаппыыста үүннэрдэхпитинэ – улахан үөрүү.
Дьэ, хотулар олохпут уонна өрөспүүбүлүкэ киин улуустарын тэтимин икки арда маннык улахан араастаах. Оттон үлэбит сыанабыла, төлөбүрэ биир курдук: киилэ эт, үүт, сүөһү ахсаана, олорор усулуобуйа учуоттаммат. Оттон 100 сыл анараа өттүгэр биһиги төрүттэрбит тутан олорбут хаһаайыстыбаларын кытта эмиэ тэҥнэһэр кыах суох. Ийэбинэн эһэм Отчут Махсыым оҕонньор саҥа тэриллибит артыалга биир бастакынан сүөһүлэрин биэрэн, кыыһа онно бастакы ыанньыксытынан үлэлээбит. Иккис эһэм Ыстапаан 1930 с. кулаактанан сыылкаҕа бараахтаабыт. Дьонум кэпсэтэллэриттэн өйдөөтөххө, бу оҕонньоттор 5–10 ыанар ынах таһынан 1–2 атыырдаах сылгы үөрдээх, өссө булка сылдьарга диэн табаны эмиэ тутар эбиттэр. Биллэн турар, оччотооҕу ыалга үлэҕэ-хамнаска көмөлөһөөччүлэрэ оҕолоро буолаллара. Биһиги хаһаайыстыба киин улуустары кытта тэҥнэһэр кыахпыт суох. Онон, саатар, эһэлэрбитин кытта тэҥнэһэргэ ынах сүөһүнү таһынан сылгы уонна таба тутуохтаах эбиппит.
Дьэ, ону хайдах ситиһэбит уонна аһара түһэбитий?
Халымаҕа “плейстоцен паарката”
Урут сыл ахсын ыытыллар өртөөһүн биир туһата диэн, талаҕы үүннэрбэт этэ. Ол бобуллан, талах мэччирэҥ сиригэр кэлимсэ уонна хойуутук үүнэригэр туох да мэһэйдээбэт курдук. Маннык бардаҕына, хотулар сирбит үксэ кэриэтэ бырдах уйата буолар чинчилээх.
Тугунан, хайдах сирбитин оҥостобут? Бу, мин саныахпар, тутаах боппуруос. Уматык, тиэхиньикэ уо.д.а сыаната үрдүү турара тохтообот. Онон тиэхиньикэҕэ эрэнэн туһа суох. Кэлин Арассыыйаҕа “Парковое содержание с/х животных” диэн үлэ хайысхата тарҕанан эрэр курдук. Аллараа Халымаҕа "Плейстоцен үйэтин паарката" диэн улахан иэннээх күрүөлэммит сиргэ эспэримиэни нуучча учуонайдара С.А. Зимов уонна уола Н.С. Зимов ыыталларын “Кыым” суруйбута. Ис хоһооно: от-талах аһылыктаах араас кыылы бииргэ мэччитэн, туундара сирин кэлим, өлгөм от үүнүүлээх мэччирэҥҥэ кубулутуу (Мамонтовая степь. Саванна).
Оҕо сылдьан, ийэм ыанньыксыттыыр, дэриэбинэттэн 8–9 км ыраах Синньигэс Билии диэн пиэрмэҕэ 6–7 холлоҕос күрүөнү туораан тиийэр этибит. Өбүгэлэрбит мэччирэҥи итинник кичэллээхтик туһана сатыыр эбиттэр. Нуучча “ханнык баҕарар саҥа – урут умнуллубут төннүүтэ” диэн өһүн хоһоонунан, биһиги холлоҕос күрүөнэн олорор Куһаҕан Кустаах эбэбитин (3–4 км) күрүөнэн (мэччирэҥ сиэккэтинэн) эргитиэххэ диэн быһаарынан эрэбит. Ол иһигэр араас сүөһүнү, дьиэ кыылын мэччитэ ыытан көрөр былаан үөскээтэ. Манна кимнээх киириэхтэрин сөбүй?
Саха сүөһүтэ. Биһиги көрөрбүтүнэн, мэччийэр сирэ уу кытыла (манчаары от, бэрдьигэс), көрдүгэннэр уонна алыы ото (ылаҕан). Соҕоон үүммүт томторун сынньана сытар сир курдук туһанар. Хойуу бырдахха эрэ мэһэйдэтэн, кырдал отугар тохтуур. Ойуурга ыллык бөҕөтүн оҥорор. Күһүн "уоппускаҕа" барарга, ынахтары торбосторбун кытта куттаммакка, бу күрүө иһигэр ыытыахха сөбө буолуо.
Сылгы. Сүрүн аһылыга – соҕоон. Ходуһаҕа, күһүн хагдарыйан туран хаалааччы (вейник Ландсдорфа). Өссө биир анала – кыһыҥҥы хаһылыкка, хаары алдьатан сири тоҥорор. Сир уу буолбатыгар үлэлэһэр. Өссө маннык туһалаах, сылгы хаһылыга орохтоох, ону батыһан киирэн, саха ынаҕа ойбоҥҥо бара-кэлэ сылдьан, ону-маны үссэнэр кыахтаах.
Тайах, таба, коза. Быйыл сайын сиэннэрбитин дэриэбинэттэн аҕалбыт “Каракат” хаһаайына икки тайаҕы биһиги бааһынабыт иһиттэн, уһаайбаттан 150 м үргүппүт. Күлэллэр, “тайаҕы иитиҥ, ходуһаҕа үүммүт талаҕы барытын суох гыныаҕа” дииллэр. Тайаҕы хаайан туран иитэри сокуон көҥүллээбэт уонна бөдөҥ кыыл.
Ульяновскай аттыгар олорор пиэрмэр “оренбургская пуховая” диэн боруода козаны хайгыыр. 40° кыраадыс тымныыны, истиэп сытыы тыалын тулуйар, кыһыннары таһырдьа киирэ-тахса сарайга туруон сөп диир. Аһылыгын 80%-на – талах уонна араас сэппэрээк. Талахха бэркэ уойар үһү. Былыр эһэлэрбит, саас былах быһан, онно куобаҕы уотан, туһахтыыр эбиттэр.
Таба сайынын эмиэ талаҕы сөбүлүүр диэн буолар. Хойуу сэбирдэхтээх эдэр талаҕы сыыйа тардан ылан сиир. Аллараа Халыма киһитэ “тэбиэн талаҕы бэрт үчүгэйдик сиир” диир.
Мин ходуһаҕа үүнэн мастыйбыт талаҕы МТЗ-82-гэ олорор К-1,7 диэн кустореһынан быстарар буоллум. Быһыллыбыт талаҕы дробилкалаан бытарытабын (щепа) ылабыт. Ону хочуолбун отторго туттабын. Талах бытарыйбыта туттуллар сирэ элбиэх курдук, былдьаһык буолсу. Онон “ходуһаҕа кэлимсэ үүнэн турар талаҕы олус элбэх ороскуота суох эбии дохуот ыларга туһаныахха сөп” диэн эрэл үөскүүр.
Эрэдээксийэттэн: Бүгүн Үөһээ Халыма улууһун Уһун Күөл бөһүөлэгиттэн биир көстөөх тайҕаҕа саха ынаҕын иитэн олорор хаһаайыстыбалаах ыал баһылыга, урукку Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин дьокутаата, “Арыылаах” сопхуос дириэктэринэн үлэлээбит Степан Алексеевич Слепцов Хоту сир т/х-тын хайдах өрө тардыахха сөбүн туһунан санаатын үллэстиитин иккис чааһын таһаарабыт. Кини манна кэпсэнэр билимҥэ олоҕуран уонна саха киһитин мындыр өйүнэн тобулбут бырайыага Саха сиригэр барытыгар тарҕаныан сөп.
Хаас, сибиинньэ уонна крио-куорум
Отучча сыллааҕыта бу олорор сирбитигэр сайылык этэ. Икки ыал идэһэҕэ диэн, икки-үс сибиинньэни ииттэр этибит. Онно биири өйдөөн хаалбытым. Бу сибиинньэлэр турар сирдэрин үлтү хаһан, буору илдьиритэн, уоҕурдан оҕуруокка туһанарга олус бэрт гына оҥоруох эбиттэр. Интэриниэккэ көрдөххө, Вьетнам кыра хара сибиинньэтэ баар. Сүрүн аһа – араас үүнээйи силиһэ, оҕуруоту, кыра бааһынаны "хорутарга" бэрт кыыл буолуон сөп курдук. Элбэх төрүөхтээх. Итии дойду кыыла буолан, кыһын ичигэс дьиэҕэ кыстыыра наада буоллаҕа. Оттон хаар анныгар уйа хастан кыстыан сөптөөх хойуу түүлээх “венгерка” боруода биһиэхэ хайдаҕа буолла?
Биир сайын хаас иитэ сылдьыбыппыт. Сайыны быһа аһын бэйэтэ булар. Олус уойар, куһаҕана диэн – сири алдьатар. Ульяновскай пиэрмэрэ суруйарынан, улахан оҕуруоту сыыс оттуурга (прополка) киниттэн ордук үлэһит суох үһү.
Биһиги 4-с сылбытын 1 гаа курдук сири күрүөлээн, от ыйын ортотун диэки крио-куорумҥа эбиэс ыһабыт. Күһүн сиэмэтэ сиппэт, ол иһин айылҕа сокуонунан тымныыга бэриммэт. Алтынньы саҕаланыыта күп-күөҕүнэн тоҥмутун быһан ылабыт. Сүөһүгэ олус бэрт ас. Олус туһалаах, ол иһигэр омега-3, омега-6 бэссэстибэтэ элбэх. Бу крио-куорум үүннэрэр сирбитин сибиинньэнэн оҥорторбут киһи хайдаҕа эбитэ буолла? Холобур, сибиинньэ аһын (горуох) ыһан аһатаҕын. Бу крио-куоруму сибиинньэ, хаас кыһыннары аһыах этилэр. Бу эспэримиэн табылыннаҕына, бурдук ыларга кыһыҥҥы эбиэһи ыһан көрбүт киһи. “Сылгы ииттиэм” диир киһиэхэ сылгы үөрүн дьиэтитэргэ бэртээхэй ас буолуо этэ. Онон аныгы саха пиэрмэрдэрэ сибиинньэ, хаас көмөтүнэн икки бааһынаны (крио-куорум уонна эбиэс) оҥорторон, кыһын бэйэлэрэ аһыылларын (төрөөччүлэри), өссө ынахха уонна сылгыга тиксэр гына бэртээхэй эбии ас хаһааныахтарын сөп курдук.
Нүөлсүтүү уонна өлгөм үүнүүлээх ходуһа
Быйыл сайын ардах мэһэйдээн, кыайан оттоммотубут. Биһиги дойдуга үс сайын курааннаан, быйыл эмиэ от ыйа саҕаланыар диэри ардах түспэккэ, кырдал ото үүммэтэ, буомурда. От ыйын саҕаланыытыгар түспүт уулаах уһун ардах ону быыһаабата. Онон айылҕа өссө төгүл “от муҥутуур үүнэргэ дьулуһуута бэс ыйыгар, күн саамай уһуур кэмигэр буолар” диэн өйдөтөр. Дьэ, бу бириэмэҕэ күөл кытылын нүөлсүппүт киһи. Мин 4 км бүтэйинэн эргитиллэр мэччирэҥ буолуохтаах сирим ортотугар күөл баар, урут кус ытар эбэбит этэ. Билигин уутун иэнэ 18 гаа. Бу эбэ сиэннэрдээх. Аллараа сиэнигэр тыраахтар туоруур муостатын кытта шлюз оҥоруохха сөбө буолуо. Бэс ыйын саҕаланыыта угуттаан баран, аһан биэрэбин. Итинник дьаһанан 10-ча гаа да сири нүөлсүттэххэ, эбии15–20 т от кэлиэ этэ.
Аны туран, эбэни атыыга баар мэччирэҥ сиэккэтинэн эргиттэххэ, өссө айылҕаҕа туһалыыгын. Билигин да бу күөл тула араас чөкчөҥө, кус сымыыттыыр. Көҕөн кэнники сылларга көстө хойдон эрэр. Үчүгэйдик ууһуохтарын, бэйдиэ сылдьар ыттар элбэх көтөр уйатын ыһаллар, урусхаллыыллар. Биһиги былааммытынан холлоҕос күрүө бу күөлү тулалыыр тыа саҕатынан тардыллыа. Ол аата, тиэхиньикэ ааһар суола күөлтэн лаппа тэйэр, онон ыт сиэккэ иһигэр киирбэт буолуо. “Чөкчөҥө, кус сымыыта элбиэ, эбэ тула көтөр сөбүлээн олохсуйар сирэ буолуо” диэн эрэл үөскүүр. Бу көтөр ходуһаҕа, мэччирэҥҥэ уоҕурдуу эбэрэ саарбаҕа суох. Үөнү-көйүүрү кыратык да буоллар аҕыйатыа этэ, оту-сибэккини куоппаһырдарга да туһалаах буолара сэрэйиллэр. Аны саха киһитэ күһүн, дьэ, Баай Байанайым эмис куһу амсатыа диэн күүтэр.
Бу эбэ урут син собо, сордоҥ, күстэх киирэн тахсар сирэ этэ. Онон уу хамсааһыннаах буоллаҕына, ити өттүгэр эмиэ туһалаах уларыйыы тахсыаҕа. Онон бу бүтэйдэммит дьоҕус сиргэ (75 гаа) ыытыллыбыт дьиэ кыыллара, кус-хаас, көтөр арааһа сүрүн аналлара – өлгөм үүнүүлээх мэччирэҥ сирин оҥоруу. Биллэн турар, тиэхиньикэ кыттыһара эмиэ наада. Холобур, дулҕаны быстарыы. Биһиги уйан сирбитигэр урукку курдук бульдозерыанан астарар сатаммат. Мульчер диэн бэрт тэрил баар эбит Быһыллыбыт талах төҥүргэһин уонна дулҕаны үлтү мэһийэр.
Күн барахсан
Күн босхо эниэргийэтин уу сылытарга, дьиэ ититэргэ, уот ыларга уо.д.а. туһаныахха сөп. Биһиги ууну сылытарга сайыҥҥы күн коллекторын туһаммыппыт 10 сыл буолла. Олус туһалаах мал. Быйыл 5 квт кыамталаах күнтэн үлэлиир күн ыстаансыйатын туруортардыбыт. Олус бэрт. Тоҥорор лаар, халадыынньык, элэктэриичэскэй билииккэ, чаанньык, духуопка, үстүрүмүөн уо.д.а. барыта үлэлииллэр. Күн уота эргиччи сылыттын диэн, төгүрүк (куупал дьиэ) туттан, быйыл тохсус кыстыкпытыгар олоробут. Сайыҥҥы күнү эргиччи туһанар инниттэн төгүрүк тэпилииссэ туттубуппут. Ол тэпилииссэ форточката аһыллара-сабыллара эмиэ күнтэн тутулуктаах. Үс сыллааҕыта дьиэбитигэр Саха сиригэр оҥоһуллар “Арктик-Лиепснеле" хочуолун туруорбуппут. Бу ититэр систиэмэҕэ эбии күнтэн ититиллэр тэрил холбонноҕуна, оттук маска кэмчилээһин тахсыа этэ.
“Солнечный жидкостный коллектор+ АТ” диэн тэрил баар. Ол тэрил сайын оҥорор итиитин ханна туттабытый? Бастакыта, тэпилииссэни ититэргэ. Иккиһэ, кыһын мустубут ынах сааҕын сылытарга. Тоҕо? Биир кылгас сайын иһигэр уоҕурдуу буолбут кунус (перегной) ылаары. Өссө эбии чиэрбэлэри ыытан, биогумус оҥоруохха сөп. Биһиги алта сыл дьиэҕэ чэй сабааркатыгар "Старатель" диэн ардах чиэрбэтин тутабыт. Кыралаан тэпилииссэҕэ туттабыт. Сыл ахсын ноһуом туһаҕа тахсан истэҕинэ, экологическэй кыһалҕа үөскээбэт уонна биогумуһу бакыаттаан атыылыыр дохуот өссө биир хайысхата баар буолар.
Түмүк санаа
Мин сирим аныгы билим, технология көмөтүнэн хоту сири иччилиир саха дьоно туһаналларыгар анаан “Создание пастбищной экосистемы в малом ограниченном пространстве в условиях Арктики” диэн бырайыагы былааннаатым. Бырайыагынан сирбин бүтэйдииргэ тутар холлоҕос күрүөм устата 3,5–4 км буолуо. Ол тас өттүнэн икки, биирдии гаа бааһына күрүөлэнэрин эптэххэ, уопсай устата – 4,5 км. Бу бырайыакпынан тугу ситиһэр санаалаахпыный?
1. Билигин биһиэхэ бу күрүө иһигэр 19 гаа ходуһа баар. Ааспыт сайын бэркэ диэн мунньан-тараан 5 оту (1,5х5=7,5 т) туруордубут. Бүтэйэ суох турбут сир туруга итинник мөлтөөтө. 3,5–4 км холлоҕос бүтэйинэн эргиттэххэ, ол иһигэр баар эбэ (күөл) 18 гаа иэнин көҕүрэттэххэ, 75–18=57 гаа туһанар сир тахсар. Бүтэйдиир бырайыагым сыалын ситтэҕинэ, бүгүн сокуонунан сыһыарыллыбыт сирбит үс төгүл (!) кэҥиэхтээх. Үөһээ Халымаҕа сопхуос саҕана 1 гаа ходуһаттан ортотунан 1,5 т от кэлэр диэн буолара. Арай ити 57 гааттан 60%-на туһаҕа таҕыстын уонна ити сири тупсарар дьаһаллар түмүктэринэн сыл ахсын биир гааттан 2 т итэҕэһэ суох өлгөм үүнүүнү биэрдин? Суоттаатахха, 57 х 60%=34 г х 2 т =68–70 т.
Дьэ, онон бу сири ити дьиэ кыылларынан оҥотторон баран, ходуһа оҥордоххо, оттон мэччирэҥ сирин атын холлоҕос күрүөнэн эргитэн быыһаан араардахха, быйыл сайын ити сиртэн оттоммуттан сыл ахсын 10 (!) төгүл элбэх от бэлэмнэниэн сөп курдук.
2. Саха боруода ыанар ынах ахсаанын 20-ҕэ тиэрдиэххэ сөп (2025 сылтан 10 буолуо). Ньирэй төлөһүйэр усулуобуйата үөскүүр. Саха ынаҕын экстерьериттэн да көрөн, үүт уонна эт хайысхата диэннэргэ араарыахха сөп. Онон, 20 ынахтан аҥаарын ыы сатаабакка, оҕотун эмнэрэргэ көһөрүөххэ сөп.
3. Мэччирэҥ экосистиэмэтэ бырайыакпынан Хоту сиргэ саха сүөһүтүн иитэн дохуоттанартан ураты сылгы, сибиинньэ, коза (таба), көтөр этинэн уонна тыыннаахтыы сүөһүнэн эргинэргэ эбии дохуот саҥа хайысхата үөскүүр.
4. Туризм. Бу саҥа уонна сонун бырайыак дьон болҕомтотун тардара саарбаҕа суох. Онон биһиэхэ саҥа экотуризм хайысхата арыллар кыахтанар.
5. Бу сиэккэнэн төгүрүппүт сирбит бырайыага сыалын ситтэҕинэ, биһиэхэ, сахалыы санаалаах ыалга, "ампаардаах аска" тэҥнэниэ этэ. Онон ыччаттарбытыгар бойом нэһилиэстибэ, билимҥэ тирэҕирбит интэриэһинэй, улахан инникилээх бырайыагы хааллардыбыт диэн үөрүүлээх санаа олохсуйуо этэ.
6. Биһиги олус уйан, ирбэт тоҥ сир үрдүгэр олоробут. Бу сири харыстыыр инниттэн “углероду таһаарыы квота” диэни киллэрэ сатыыллар. “Бу маннык мэччирэҥ экосистиэмэлэрин тэрийии, сахалыы эттэххэ, сири иччилээһин биисинэс аныгы хайысхата буолан, Хоту сиргэ саҥа тыын үөскэтиэҕэ” диэн эрэл кыыма үөскүүр.
