“Туймаада-агрохолдинг”тэрилтэ сүөһүнэн дьарыгырар биэс тэрилтэлээх. Олортон биирдэстэрэ: “Туймаада экоферма” ХЭТ Дьокуускай куораты уонна чугастааҕы улуустары олохтоох бородууксуйанан хааччыйан олорор. Бу тэрилтэ үлэлээбитэ аҕыйах сыл буолла. Киин сиргэ сүөһүнү көрүү-истии, төлөһүтүү, үүтү ылыы манан аҕай дьыала буолбатаҕа өйдөнөр.
Ол да буоллар, “экоферма” бу сыллар тухары үчүгэй көрдөрүүтүнэн, таһаарыылаах үлэтинэн, хаачыстыбалаах бородууксуйатынан биллэ чорбойдо диэххэ наада. Тэрилтэ бүгүҥҥү үлэтин, үгүс түбүгүн, үтүө түмүгүн туһунан тэрилтэ бас-көс дьоно үллэстэллэр.
Егор ЕГОРОВ, “Туймаада экоферма” салайааччыта:
– Биһиги бастаан 2019 сыллаахха урукку “Нөмүгү” агрофирма уонна Дьокуускайдааҕы “Сахаплемобъединение” үүт оҥорор производствотын базаларын холботолоон тэриллибиппит. Бастаан Киллэмҥэ уонна Мархаҕа баар сүөһү турар хотонноро киирбиттэрэ. Оччолорго Нөмүгүтээҕи уонна Дьокуускайдааҕы икки салаа баара. Быйыл кэҥээммит, Нам улууһун Хамаҕаттатыгар ыччат сүөһүлэри тутар үһүс салаабытын арыйдыбыт. Онно 120 уонна 60 ыччат сүөһү киирэр икки хотонун атыыластыбыт. Оттон Нөмүгүгэ икки хотонноохпут, Захарова аатынан ыанар ынах турар пиэрмэтэ уонна “Эрэл” пиэримэ. Уопсайынан, сүөһүбүт ахсаана – 1000 кэриҥэ, ыанар ынахпыт – 500 тахса. Нөмүгүгэ “симментал” боруодалаах племенной сүөһүлэр тураллар, оттон куорат пиэрмэтигэр – соҕурууттан кэлбит хара эриэн дьүһүннээх боруода сүөһүлэр. Намҥа борооскулар, тиҥэһэлэр, уопсайынан, ыччат сүөһүлэр тураллар.
Маны сэргэ нэһилиэнньэни кытта үлэлиибит. Оҕус ньирэйдэрбитин, борооскуларбытын сыл аайы нэһилиэнньэҕэ “60/40 бырыһыан” диэн усулуобуйаҕа уотууга биэрэбит. Ол аата, уон борооскуну биэрдэхпитинэ, сыл кыстатан таһаарбыт киһи ол уонтан 60 бырыһыанын бэйэтигэр хаалларар. Оҕус ньирэйдэри иитэ сатаабакка, бастакы ыйдарыттан ыам ыйыгар нэһилиэнньэҕэ түҥэтэбит. Итинник ньыманан дьоҥҥо көрдөрөн ылабыт. Ыам ыйыгар ылан баран, эһиил сэтинньитигэр диэри 18 ый көрөн-истэн, аһатан-уотан биһиэхэ 40 бырыһыанын өлбүтүнэн эбэтэр тыыннаахтыы биэрэллэр. Сыл аайы быһа холоон 200-кэ сүөһүнү биэрэбит. Манна Чурапчы улууһа үчүгэйдик үлэлэһэр. Холобур, быйыл 450 тарбыйах төрөөбүтүттэн аҥаара – оҕус. Бу оҕустарбытын нэһилиэнньэҕэ түҥэппиппит.
Нөмүгү уонна куорат пиэрмэлэрин үүттэрин Дьокуускайдааҕы үүт собуотугар туттарабыт. Ону сэргэ агрохолдинг иһинэн бородууксуйа оҥорон таһаарар кэмбинээппитигэр туттарабыт. Биллэн турар, Дьокуускай уонна кытыы нэһилиэктэр, чугас улуустар биһиги бородууксуйабытынан хааччыллан олороллор.
Сир оҥоруутунан олус дьаныһан туран дьарыгырабыт. Кэнники түөрт сылга куорат тулатыгар, арыытыгар уонна Хаҥалас улууһугар 1500 курдук гааны оҥордубут. Былырыын 570 гааны оҥорбуппут, быйыл 300 тахса гааны чөлүгэр түһэрдибит. Эргэ бааһыналары чөлүгэр түһэрэн, биир сыллаах от ыһабыт. “Марха” сопхуос урут оһорбо бааһыналарын ылбыппыт. Хаҥаласка эмиэ 90-с сыллартан оннук бааһыналары оҥорон туһана сылдьабыт. Күөх маассаҕа улахан болҕомтобутун уурабыт. Бу элбэх үүтү биэрэр. Бастаан саҕалыырбыт саҕана биир ынахтан 2500 лиитирэ үүтү ыыр этибит. 2023 сыл түмүгүнэн көрөр буоллахха, биир ынахтан 3757 лиитирэ кэриҥэ ылар буоллубут.
Куорат арыыларыгар уонна Хаҥалас сиригэр-уотугар оттуубут. Арыыга үүнэр оппут үчүгэй, быһа холоон 1 гааттан – отут сэнтиниэри. Бэйэбит тэрилтэбититтэн икки оттуур биригээдэ тэриллэр. Куоракка уонна Хаҥаласка уопсайа 16 киһи ходуһаҕа тахсар. Оттуур тиэхиньикэлээхпит, тэриллээхпит. Биир сыллаах сиилэс оҥоробут. Сиилэс култууратыгар эбиэс ыһабыт, эбиитин 500–700 туонна сенаж оҥоробут.
Тэрилтэбит үс салаатыгар бүгүҥҥү туругунан 70 киһи үлэлиир. Хамнас олох үчүгэй, ыйга иккитэ бэриллэр. Ким хайдах үлэлииринэн төлөнөр, онон интэриэстээх буолан, дьон эппиэтинэстээхтэр. Элбэх үүтү ыабыт ыанньыксыт хамнаһа, биллэн турар, үрдүк. Сайынын үүт элбэҕэр 100 тыһыынчаҕа тиийэ аахсаллар. Кыһынын 60–70 тыһ. ылаллар.
Ханна да буоларын курдук, тыа хаһаайыстыбатыгар идэлээх зоотехник, бэтэринээр, агроном курдук исписэлиистэр тиийбэттэр. Үрдүк, орто үөрэх кыһатын бүтэрбит эдэр дьону аҕалан үлэлэтэбит.
Сыл аайы Пётр Ефремов салайааччылаах “Туймаада” агрохолдинг көмөтүнэн тиэхиньикэбитин саҥардабыт, бу чааһыгар биһиэхэ улаханнык күүс-көмө буолаллар. Уотурбабытын эмиэ кинилэр аҕалаллар. Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтигэр ыытыллар бырагыраамаҕа барытыгар киирсэбит.
Евдокия УСТИНОВА, бу тэрилтэ сүрүн зоотехнига:
– Мин бу экофермаҕа зоотехнигынан үлэлээбитим бэһис сыла буолла. Биһиги төгүрүк сыл ортотунан 1000 тахса сүөһүнү кыстатан таһаарабыт. Холобур, быйылгы кыстыкка 937 сүөһүлээхпит, мантан ыанар ынаҕа – 561, уулаах тыһаҕас – 52. Былырыыҥҥы көрдөрүүттэн балаһыанньабыт куһаҕана суох. Биир фуражнай ынахтан – 2810 л, онтон ыанар ынахтан – 3757 л үүтү ыабыппыт. Былырыыҥҥы сылга биһиги тэрилтэ уопсайа 518 туонна үүтү ыабыппыт, соҕотуопкаҕа 1359 туонна үүтү туттарбыппыт. Сыллааҕы харчыга туттарар үүппүт 1530 туонна буолла. Сылтан сыл көрдөрүүбүт тупсан иһэр. Түһүү суох, барыта тахсыыга баран иһэбит. Холобур, 2020 с. биир ынахтан 2500 т ыыр эбит буоллахпытына, билигин 2800 л үүт үчүгэй көрдөрүү буолар.
2020 с. соҕурууттан хара эриэн дьүһүннээх 50 сүөһү кэлбитэ. Мантыларбыт Киллэмнээҕи пиэрмэҕэ тураллар. Бу сүөһүлэр боростуой сүөһүлэртэн быдан үрдүк көрдөрүүлээхтэр. Олох ыанар саастарыгар 11–12 тыһыынча л үүтү даҕаны биэрэр кыахтаахтар. Тыһаҕастар кэлбиттэрэ. Ол да буоллар биһиги аспытыгар, кыһыҥҥы усулуобуйабытыгар эппиэттиир үүтү толору биэрэ сылдьаллар дии саныыбын. Бастакы сылларыгар 4–5 тыһыынча л үүтү биэрбиттэрэ. Биллэн турар, бары маннык биэрбэттэр. Бу боруода биир ынаҕа, ортотунан ылар буоллахха, 2022 сылга 4300 л үүтү биэрбитэ. Биһиги оппут уонна соҕуруу от хаачыстыбата атын-атыттар буоллаҕа. Бэтэринээрдэр олус үчүгэйдик үлэлииллэр. Оппутун, аспытын анаалыстаан баран, туох битэмиин тиийбэтин биһиэхэ этэллэр. Инньэ гынан сүөһүлэрбитигэр энэргиэтиги (туус, микро-макро элэмиэннэр) эбиилик аһы, сиилэһи эбии аһатабыт. Холобур, биһиги эбиэс эрэ сиилэһин бэлэмниир буоллахпытына, соҕуруу барыта кукуруза, подсолнух сиэн улааппыт сүөһүлэр буоллаҕа. Инникитин кыалыннаҕына, биһиги эмиэ кукуруза, подсолнух курдук үүнээйилэри олордо сатыахпыт. Онон астарын-үөллэрин кыайдарбыт, өлгөм үүтү биэрэр кыахтаах ынахтар. Сүөһү төһөнөн хаачыстыбалаах, битэмииннээх, эбииликтээх аһы сиир да, соччонон өлгөм үүтү биэрэр. Мин өр сылларга зоотехнигынан үлэлээбит буолан, кэтээн көрдөҕүм дии.
Оттон Нөмүгүтээҕи пиэрмэҕэ урут Австрияттан кэлбит “симментал” боруода сыдьааннара ыана сылдьаллар. Бу ынахтар хара эриэн сүөһүлэртэн көрдөрүүлэрэ намыһах. Ол гынан баран син биир 2500 лиитирэттэн аҕыйах үүтү биэрбэттэр.
Биһиги “искусственнайдык сиэмэлииргэ” үлэлэһэ сатыыбыт. Кыра тыһаҕастар алҕас сыһыыга-хонууга сылдьан оҕустаннахтарына, кимэ-туга биллибэт ньирэй төрүөн сөп. Оччоҕо боруода ыһыллар. Ол иһин хайаан даҕаны ынахтарбытын барытын сиэмэлиибит. Плем-сүөһү ийэтэ, аҕата иккиэн ыраас хааннаах боруода буоллахтарына, биллэн турар, инникитин үчүгэй көрдөрүүлээх сүөһү улаатар.
Тэҥнээн көрөр буоллахха, оҕус оҕотунааҕар сиэмэ оҕото быдан үчүгэй, түргэнник да улаатар, төлөһүйэр, ситтэҕинэ, үүтэ да өлгөм, эттээх да буолар.
Иннокентий СЕМЁНОВ, “Туймаада экоферма” куораттааҕы пиэрмэтин салайааччыта:
– Биһиги отделениебытыгар Киллэм, Нам Хамаҕаттатыгар турар пиэрмэлэр киирэллэр. Намҥа 177 ыччат сүөһү турар. Намнааҕы пиэрмэни быйыл саҥа тэрийдибит. Киллэмҥэ 250 хара эриэн дьүһүннээх боруода ыанар ынах турар. Бу пиэрмэ хотоно 2015 сыллаахха тутуллан үлэҕэ киирбитэ.
Хара эриэн боруода сүөһүлэр астарыгар олус талымастар. Көннөрү оту кураанахтыы сиэбэттэр. Амтаннаах аһы сөбүлүүллэр. Үүккэ үлэлиир ынах аһа 80 бырыһыан “сочнай” буолуохтаах. Ынахха 20 киилэ сиилэс, 10 киилэ от диэн булкуйан биэрэбит. Ол иһин, сенаж, сиилэс курдук күөх маассаны ордук үүннэрэбит.
Сири оҥорууга күүскэ үлэлиибит. 1100 гектар бааһына сирдээхпит, мантан бакаа 600 гектары туһана сылдьабыт. Ааспыт сылга биир сыллаах сиилэскэ уонна сенажка күүскэ үлэлэспиппит. Уопсайа, 234 гааҕа ыстыбыт. Маны сэргэ сорох бааһынаҕа өр сыллаах оту ыспыппыт. Холобур, бу сайын курааннаан, куорат эҥээр от соччо үүммэтэҕэ. Элбэх хаһаайыстыба эрэйи көрдө. Аллараа Туймаада хочотугар кэнники сылларга курааннаан, сирэ кууран-хатан от үүнүүтэ быстар мөлтөх. Ол иһин арыый сииктээх сиргэ тахсыбыппыт. Нам туһаайыытынан Киллэм үрдүнэн ойуур быыһыгар оттообуппут. 173 гааҕа олордон ону хомуйдубут. 590 – сиилэс, 175 – сенаж. Үөһэ сирбитин аны сайын эмиэ үчүгэйдик оҥорон, таҥастаан эмиэ күөх маассабытын олордуохпут. Итиннэ 180 гаа оҥоһуллуохтаах бааһына сирэ сытар. Маны сэргэ арыыга 300 гаа сири оҥордубут. Мантыбытын ааспыт сыл саҕалаан баран, быйыл бүтэрдибит. Онтубутугар кэлэр сылга 300 гааҕа өр сыллаах от ыһыллыаҕа. Былырыыҥҥа диэри куорат эҥээр сирдэрбит хатан хаалан, Нөмүгүттэн аһаан олорбуппут.
Пиэрмэҕэ бэйэбин холбоон 27 буолан үлэлиибит. Толору “механизированнай” хотон буолан, үс эрэ ыанньыксыттаахпыт. Биир ыанньыксыт 130 ынаҕы ыыр, аппарааты эрэ холбуур диэххэ сөп. Атыттар бары от киллэрэр, аһатар, ноһуом таһаарар үлэлээхтэр. Ол-бу атын үлэҕэ сылдьар үлэһиттэр эмиэ бааллар.
Дмитрий ЗАХАРОВ, Нөмүгүтээҕи отделение салайааччыта:
– Нөмүгүгэ, уопсайынан, 541 сүөһү турар, мантан 282 – ыанар ынах. Атына ыччат сүөһү, борооску, ньирэй. Икки хотонунан тураллар. Биирэ – АПК саҕана тутуллубут Захаров аатынан хотон. Толору хааччыллыы буолан, биир ситиминэн аппараат холбоон ыыллар. Аҥаардас аһатыытыгар эрэ илии диэххэ. Ону да аныгы ирдэбилгэ эппиэттиир аһатар тэрил атыыластыбыт, мантыбытын сотору кэминэн таҥан туруоруохпут. Иккис хотоммут – “Эрэл” диэн ааттаах ыччат сүөһү хотоно. Манна барыта илии үлэтэ. Гаас эҥин холбонон турар, “автопоилка” баар.
Биһиэхэ уопсайа 43 киһи үлэлиир, ыанньыксыппыт – 4. Үс ыанньыксыт сүрүн саалга сылдьар, солбуйса сылдьан ыыллар. Оттон “родильнай отделениеҕа” төрөөбүт ынахтары биир ыанньыксыт үстэ ыыр.
Хотоҥҥо үлэлиир наһаа ыарахан, күүстээх үлэҕэ киирсэр буоллаҕа. Өрөбүлэ суох үлэлииллэр. Ол иһин хамнастара төһө да үрдүгүн, дьиэнэн-уотунан хааччыллыбыттарын иһин, сорох дьон тулуйбакка, баран хаалаллар. Ханна да буоларын курдук, ыанньыксыт, хотоҥҥо үлэлиир исписэлиис тиийбэтин айдаана. Урут сэбиэт саҕанааҕы өйдөрүн-санааларын бүтүннүү ууран туран үлэлиир “ударник” ыанньыксыттар бары сааһыран, бочуоттаах сынньалаҥҥа олордохторо дии. Ол иһин, кистэл буолбатах, хас сыл аайы саҥаттан саҥа үлэһиттэр кэлэн үлэлииллэр.
Зоотехник, бэтэринээр өттүгэр эмиэ уустук. Каадыр тиийбэт. Саҥардыы үөрэнэ сылдьар устудьуон оҕолор кэлэн быраактыкалана сылдьаллар. Билигин бакаа саастаах дьон үлэлииллэр, бу дьон бардахтарына, дьэ, хайдах буоларбыт эбитэ буолла? Тыа хаһаайыстыбатын идэтин баһылаабыт ыччаттар тоҕо эрэ идэлэринэн үлэлээбэттэр. Бэрт аҕыйах оҕо онно-манна тарҕаһан үлэлиир. Хаҥалас куораттан чугас буолан, олохтоох эдэр дьон куоратынан, Покровскайынан үлэ булаллар.
Биһиги, хонтуора дьоно, сотору-сотору субуотунньук тэрийэбит. Туох баар үлэҕэ бэйэбитинэн сылдьабыт, көмөлөһөбүт, үлэһиттэри көҕүлүүбүт. Бу күннэргэ арыыттан от киллэрэр суолбутун оҥоро барыахтаахпыт.
Субу курдук, “Туймаада экоферма” бас-көс дьоно кэпсээбиттэрин курдук, тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын оҥорон таһаарар тэрилтэлэргэ сайыннары-кыһыннары эргиччи тохтообот систиэмэ, хаһан да бүппэт түбүк, кыһарыйар кыһалҕа, өрөбүлэ суох үлэ оргуйан олорор. Ол да буоллар “Туймаада экоферма” үс салаатын бэркэ салайан, оһорбо бааһыналары таҥастаан үүнүүнэ ылан, боруода сүөһүлэри көрөн-истэн, аматаннаах аһынан аһатан өлгөм үүтү ыыллар. Дьэ, онон куорат дьоно барахсаттар, үүт собуота оҥорон таһаарар бородууксуйаларыгар хантан үрүҥ ас кэлэрин биллэхпит.
Балаһаны бэлэмнээтэ Туйаара СИККИЭР.
