Киир

Киир

Бүддьүөтү “сиир” ДьУоХХ

ДьУоХХ – тыйыс тымныы Саха сиригэр биир саамай тутаах салаа. Ол эрээри манна элбэх кыһалҕа мунньуллубутун туһунан ааспыт сыл бүтүүтэ Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлэ Алексей Еремеев суруналыыстары кытта көрсүһүүтүгэр аһаҕастык  этэн турар.

Ону санатар буоллахха, спикер ДьУоХХ кыһалҕата дириҥээбитин, бу салааҕа ороскуот улаатан иһэрин ыйбыта. Быһайын ”Российская газета” хаһыакка биэрбит интервьютугар кини 2023 сыллааҕы муниципалитеттар ороскуоттарын аахсыбакка туран, 55 млрд солк. сууманы эппитэ. Алексей Ильич өссө 2000 с. Госкомцен хотуна В. Лемешевалыын кэпсэтиитигэр биирэ “хаһан эрэ ДьУоХХ биһигини умса анньара буолуо” диэбитин санаппыта. Г.Данчиковаҕа хаста даҕаны “реформа ыытар наада” диэн этии киллэрэ сылдьыбытын, ону буолумматаҕын, онтон Айсен Николаев дьэ истэн, дьаһал биэрэн эрэрин эппитэ.

ДьУоХХ ороскуота 100 млрд тэҥнэспит. Санатар буоллахха, өрөспүүбүлүкэ сыллааҕы бүддьүөтэ – 300 млрд солк! Арассыыйаҕа ханна да итинник үлүгэр ороскуоттаах ДьУоХХ суох. 2015–2016 сс. хомунаалынай эйгэҕэ быһа субсидияҕа 15–18 млрд барбыт эбит буоллаҕына, алта сыл устата ол 55  млрд тэҥнэспит.

Онон “ДьУоХХ эйгэтигэр суһал уларытыыны ыыппатахпытына, 2030 сылга субсидия 86–88 млрд солк. тэҥнэһиэ. Бүддьүөт үбэ хомунаалынай эйгэҕэ уонна бүддьүөт хамнаһыгар эрэ тиийиэ. Тыа хаһаайыстыбата да, тутуу да суох буолуоҕа”, – диэбит А.Еремеев. ДьУоХХ ГУП ситимин уларытан тэрийэргэ, онно  Арктика 13 улууһун эрэ хаалларарга эппит. Ону сэргэ парламент спикерэ субсидияны чопчу киһиэхэ тиксэрэргэ этии киллэрбит.

А.И. Еремеев Нам улууһа 2013 с. ДьУоХХ ГУП-тан арахсан, “Намкоммунтеплоэнерго” тэрилтэни тэриммитин холобурдаабыт. Ону билигин өрөспүүбүлүкэ хомунаалынай ситимигэр саамай көдьүүстээхтик үлэлии олорор тэрилтэ диэбит. Намнар хочуолунайдарын барытын модернизациялаабыттар, онтон экэниэмийэлэммит үптэригэр өрүс уҥуор баар нэһилиэктэрин барытын кииннэммит ититиигэ холбообуттар. Итинник дьаһаныы түмүгэр улуус сылга 1,5–1,8 млрд солк. экэниэмийэлээбит. “Итинник модернизацияны атын улуустарга эмиэ киллэрэр наада. Ол бүддьүөт үбүн экэниэмийэлиэ этэ. Биһиги Бырабыыталыстыбаны кытта тарыып улаата турарын тохтотор, нэһилиэнньэни көмүскүүр туһугар ДьУоХХ систиэмэтин аһара кииннээһинин уларытар, модернизациялыыр реформаны саҕалыырбыт наада”, – диэбит А.И. Еремеев. Онон спикер бу өрөспүүбүлүкэ биир дьапталҕа буолбут улахан кыһалҕатын арыйан, ырытыыга, дьүүлгэ таһаарда.

Реформаны ыытар уолдьаста

Биһиги Ньурба улууһугар ДьУоХХ тиһигэр ситиһиилээхтик үлэлии сылдьар “Арыылаах” ХЭТ генеральнай дириэктэрэ Алексей Николаевич Тихоновтан үлэ-хамнас, кыһалҕа туһунан уонна спикер этиитигэр санаатын этэригэр көрдөстүбүт.

24579410661600

– Улууска ДьУоХХ ГУП филиала,  ону сэргэ 3 хочуолунайдаах “Альтернатива” ДьУоХХ, икки хочуолунайдаах “Кыым”, “Кировстрой” уонна биһиги, “Арыылаах” ХЭТ диэн хочуолунайынан дьарыктанар барыта биэс тэрилтэ баарбыт. Онтон биирэ – судаарыстыбаннай, уоннааҕыта – чааһынай. Өссө Д.А. Медведев саҕана, ГУПтары, МУПтары чааһынайга көһөрөр бэлиитикэ барбытыгар, Кировтааҕы чох разреһын аннынан “Арыылаах” ХЭТ тэриллибитигэр миигин ону салайа ыҥырбыттара. Ити 2011 сыл этэ. Бастаан биир хочуолунай уонна 4 хачыгаар, 2 персонал баарбыт. Билигин “Арыылаах” ХЭТ 90-тан тахса үлэһиттээх, 12 хочуолунайдаах, улуус биир улахан чааһынай тэрилтэтэ. Салгыы Акана уонна Араҥастаах хочуолунайдарын ылбыппыт. Туох кистэлэ кэлиэй, ким даҕаны үчүгэйи, саҥаны бэйэтиттэн ойо быһан биэрбэт – саамай алдьаммыты-кээһэммити, алдьаммыты-көөрөттүбүтү биэрэр. Ону ол диэбэккэ, күүстээх өрөмүөн ыытан,  кыстыгы этэҥҥэ туораабыппыт. Араҥастаахха приют эрэ баарын, үс сыл оттон баран, электро-сылытыыга көһөрөн, босхоломмуппут.

Кэнсиэссийэ

Улууска икки көрүҥ хочуолунай баар: улуус үбүлээн туттарбыт уонна судаарыстыбаннай, ДьУоХХ ГУП киэннэрэ. Ол кэмҥэ Арассыыйаҕа “кэнсиэссийэ”, ол аата, уһун кэмҥэ арыандаҕа биэрии диэн тарҕаммыта. Кэнсиэссийэҕэ киирэргэ “биһиги маннык хочуолунайдары ылыахпытын баҕарабыт, ону көҥүллээҥ” диибит, ону “сөбүлэһэбит” эбэтэр “биэрбэппит” диэхтэрин сөп. Үс сыл тардан, улуус 5 хочуолунайын биһиэхэ 25 сылга “кэнсиэссийэҕэ” диэн биэрбиттэрэ: Мархаҕа – 1, Кировка –2, Дьиикимдэҕэ – 1 уонна Аканаҕа миэхэ баар хочуолунайы. Биһиги туох саҥаны киллэрэрбитин, тугу уларытарбытын барытын былаанын оҥорон көрдөрбүппүт. Салгыы Үөдэйгэ 3 хочуолунайы ылан, оптимизациялаан, биири хаалларбыппыт. Онно саҥа хочуолунайы тутуохтаахпыт. Өҥөлдьөҕө сиҥнэн эрэр баанньыкка турар эргэ хочуолунайы ылбыппыт. Бүтэһигин Маар техникумун хочуолунайын биэрбиттэрэ. Дьэ, ити 12 хочуолунайы кэнсиэссийэҕэ сөп түбэһиннэрэн, үлэлэтэ олоробут. Кировка саҥа хочуолунайы үлэҕэ киллэрдибит. Маарга биир хочуолунайы реконструкциялаатыбыт. Чох таһарга да, үлэһиттэри хааччыйарга да табыгастаах диэн, Марха өрүс биир өттүгэр баар хочуолунайдары көрдүүбүт да – биэрбэттэр.

* * *

14 сылы быһа Кировтан чох ылан кэллибит. Сангаартан – тыһыынча туоннаны, былырыын – 300-чэ туоннаны Харбалаахтан аҕала сылдьыбыппыт. Хаачыстыбата үчүгэйинэн, син биир онтон аҕаларбыт буолуо. Кирэдьииккэ киирэн туран, сыана аһара үрдүү илигинэ, бэйэбит тиэхиньикэ ылыммыппыт. Дьэ, төлөһөммүт, харахпыт сырдаан олорор. Ол иннинэ, анал тиэхиньикэбит суоҕуна, нэһилиэктэргэ ИП-лаах уолаттар дуогабарынан чохпутун тиэйэн биэрэллэрэ.

Үлэ усулуобуйата

Былыргылыы, биһиги хочуолунайы хап-хара быыл, кир, буруо дьиэ дии саныыбыт. Оттон биһиги хочуолунайдарбыт булгуччу туалеттаахтар, дуустаахтар. Үлэһит симиэнэ кэнниттэн суунан-тараанан, оҥостон, үлэ таҥаһын уларыттан дьиэтигэр барарын курдук усулуобуйа тэрийэбит. Уолаттар син онно үөрэннилэр. Сиппэтэх-хоппотох өттө да баар, ону  салгыы киллэрэн иһиэхпит. Үлэһиттэрбэр “дэриэбинэ киһитэ сүөһүлээх буолуохтаах” диэн, өйөөн, оттуу баран, хойутуур түбэлтэлэригэр “ситэри оттооҥ, сүөһүгүт айаҕын булуҥ” диэн ыксатааччым суох.

90-ча үлэһиттэн 60-тан тахсата – хачыгаар, үксүлэрэ бастайааннай үлэҕэ сылдьаллар. Сезон кэмигэр үлэлээн баран, 60-тан тахса күн уоппускалаахтар. Арай биир кыһалҕа – үлэлиэн баҕалаах киһини булар уустугуран иһэр. Эр дьон “оҕо босуобуйатыгар сүүстэн тахса тыһыынчаны аахсабыт, үлэлээн оччо харчыны ылбаппыт” диэн, үлэлиэн, эппиэтинэс ылыныан баҕарбат буолла. Дойдубут олус социальнай хайысхаламмытын түмүгэ итинник эргийдэ.

* * *

Үлэбит атырдьах ыйыттан саҕаланар. Өрөмүөҥҥэ бэйэбит үлэһиттэрбитин туһана сатыыбыт. Кэлин “ким оҥорбутай?” диэн ыйытарга, ирдииргэ да үчүгэй, бэйэ дьоно да харчылаһар. Сайын өрөмүөн кэннэ, балаҕан ыйын 6 күнүттэн хочуолунайдары үлэҕэ киллэрэн, кэлэр сыл ыам ыйын ортотугар диэри тохтоло суох оттобут.

АУП тутар улахан тэрилтэ буолбатахпыт эрээри, сүрүн исписэлиистэринэн хааччына сатыыбыт: куттала суох буолуу инженеринэн, элиэктирик-инженеринэн, экэнэмииһинэн, буҕаалтырынан. Онто  суох кыаллыбат буоллахпыт, ирдэбил олус элбэх, ый аайы 80-ча кэриҥэ отчуоту туттарабыт.

Бүддьүөт “доҕолоҥноото”

Быйыл бүддьүөт олус “доҕолоҥноото”. Биһиэхэ саамай ороскуоттаах – сайыҥҥы өрөмүөн. Сайын оттубаппыт, онон харчы хантан да киирбэт, “ыйанан” хаалабыт. Онуоха улуус күһүн абаансанан харчы биэрэн, кирэдьииттэрбитин эҥин онон төлөһөрбүт. Өрөмүөн кирэдьиитэ суох табыллыбат, ким босхо биэриэй? Ону баара, ааспыт 2024 с. харчыбыт сороҕун биэрбэтилэр, онон “кредиторкаҕа” иэстээх туораатыбыт. Былааннанар ыараата. Абаанса ылан, харахпыт сырдыыр этэ, ону ааспыт күһүн биэрбэккэ, кыстыкка олус ыараханнык киирдибит.

Тарыып араастаһыыта

Холобур, дэриэбинэҕэ икки хочуолунай баар: биирэ – ДьУоХХ ГУП филиалын киэнэ, биирэ – биһиэнэ. Ол эрээри, биир дэриэбинэҕэ олорон, биһиги тарыыппыт судаарыстыбаннай тэрилтэ киэниттэн кыра. Кыра эрэ буолуо дуо, 80% араастаһар! Санаан көрүҥ! Дьиҥэ, бары биир өҥөнү оҥорор, биир үлэни толорор буоллахпыт! Маҕаһыын курдук, төһөнү баҕардыбыт да, сыананы үрдэтэр-намтатар кыахпыт суох. Тарыыпка баары туруорабыт уонна онно орочуоттанабыт. Үп-харчы оҥостон, байан-тайан, ханна эрэ ыраах дьиэ туттан, көһөн барар санаабыт суох. Дьэ, итинник сыһыан өйдөммөт.

Көнтөрүк ДьУоХХ

Онон, Ил Түмэн спикерэ А.И. Еремеев ДьУоХХ туһунан этиитин бу эйгэҕэ үлэлии, барытын иһиттэн билэ-көрө сылдьар буолан, “олох сөптөөх” диибин, уруккуттан да итини этэбин. ДьУоХХ систиэмэтин уларытар уолдьаста. ДьУоХХ ГУП-ка хотугу оройуоннары хаалларан, киин, Бүлүү сүнньүнээҕи, арҕаа оройуоннары чааһынайга биэриэххэ. Оччоҕуна эрэ бүддьүөккэ чааһынайдар тарыыптарын суотугар, үп-харчы экэниэмийэлэниэ. Быйыл ДьУоХХ ГУП тарыыбын  70% өрө таһаарбытын суотугар, харчы тиийбэккэ, бүддьүөт тута доҕолоҥноото. Биирдэ көрбүппүт, Саха сирин бүддьүөтэ ДьУоХХ-ны эрэ хааччыйар бүддьүөт буолан хаалла. ДьУоХХ ГУП систиэмэтэ сиэрэ суох улахан, көнтөрүк, бытаан,  олус элбэх киһини тутан олорор. Үп-харчы онно эрэ бара турар, оттон биһиги чааһынайдар өйөбүл диэни көрбөппүт. Онон Алексей Ильич сөпкө этэр.

Арай кини “субсидия харчытын дьоҥҥо бэйэтигэр (“адресно”) биэриэххэ диирэ олох сыыһа. Харчы ылбыт киһи онтун ханна ыытарын бэйэтэ билиэ, тута да сытыа эбэтэр атыҥҥа ыытыа, онон көрүллүбүт үп биһиэхэ кэлэрэ уустугурар.

Саахал туһунан

Эдьигээн саахала – “оптимизациянан” үлүһүйүү түмүгэ. Холобур, Ньурбаҕа аҕыс хочуолунайы “оптимизациялаан”, икки улахан хочуолунайы холбообуттара. Эдьигээҥҥэ оннук биир хочуолунайы туппуттара. Онтулара туга эрэ алдьанан, хочуолунайга холбонон турбут бөһүөлэк барыта арахсан, саахал буолла, бөһүөлэк тоҥо сыста. Ити –  сыыһа быһаарыныы. Ол оннугар кыра-кыра хас да хочуолунай турбута буоллар, өрөмүөннүүргэ да табыгастаах буоллаҕа.

Ону кытта, төһө да “технологическай сайдыы, робот, сыыппара үйэтэ, барытын тиэхиньикэ суоттуо-дьаһайыа”  диэтэллэр, “киһи фактора” син биир баар. Ордук биһиги усулуобуйабытыгар. Ол сайдыыны, аныгы технологиялары утарыы буолбатах. Ону арыый атын усулуобуйаҕа туһаныахха сөп буоллаҕа. Биһиэнэ – чох. Биһиги да  аптамаат хочуолунайы туруорбуппут, Кировка хочуолунай атыылаһан, отто олоробут. Ол эрээри киһи – син биир сүрүн күүс. Хачыгаар – көннөрү оһохчут эрэ буолбатах. Кини олоҕу хааччыйар киһи. Кинини ханнык да робот, тиэхиньикэ солбуйбат.

Аны бу салааҕа үлэлиир анал үөрэхтээх исписэлииспит да аҕыйаата. Ити Эдьигээн саахалын туоратыыга Ньурба улууһун хомунаалынай ситимин, этэргэ дылы, от “а” до “я” билэр Антон Васильевич Костин диэн сүрдээх билиилээх уолбут, 8 киһини салайан үлэлээн, олохтоох дьон-сэргэ махталын ылан кэллэ.

Тыа сирин тыыннаан

Харчыбыт суох да буоллар, кэнники 4-5 сылга тарыыптан киирбит харчыттан көрөн, сыл аайы сүүрбэччэ дьиэни киин ититиигэ холбуубут. Ол быыһыгар кирэдьиит төлүүбүт, өрөмүөн ыытабыт. Тарыып ааҕыныстыбатыттан кэлэ сылдьан, турба бөҕөтө сытарын көрөн “бу – атыыга дуо?” диэн ыйыппыттара. “Аны сайын ыалларга тардар турбаларбыт, кэнсиэссийэҕэ көрүллэр үлэбит” диэбиппэр: “Сүрдээҕин үлэлиир эбиккит”, – диэн сөхпүттэрэ. Ааспыт сылга үс улахан бэрэбиэркэни аастыбыт, эмиэ “үлэлиир эбиккит” диэн хайҕаан барбыттара. Биһиги онтон үөрэбит эрэ.

***

Тыа дьоно сааһыран, кыаммат, оһох оттубат, дьиэтин-уотун көрүммэт буолан иһэр. Онон баһылык быыбарыгар “тыа сиригэр кыаммат дьон олороругар туспа дьиэлэр наадалар” диэн этии киллэрэ сылдьыбытым. Дэриэбинэҕэ хочуолунайга оскуола, дьыссаат, балыыһа, кулууп холбонон олорор. Кэнсиэссийэ суотугар хочуолунайдары өрөмүөннээн, улаатыннаран, кыаҕырдан, онно ыаллары холбуубут. Төһөнөн элбэх ыалы холбуубут да, соччонон элбэх киһи тыа сиригэр хаалыа.

“Дьону тыа сиригэр олохсутуохха” диэтэххэ, сүрүн сорук – кинилэр олохторун тупсарыы, чэпчэтии, толору хааччыллыылаах дьиэ-уот. Тыаҕа тоҕо кыраанынан уу кэлиэ суохтааҕый? Онон турба тардан, дьиэҕэ туттар уу киллэрэргэ холонобут. Ол барыта харчыга иҥнэр: тарыыпка, тиэхиньикэҕэ, дьоҥҥо. Оттон биһиэхэ онно туох да көмө көрүллүбэт. Ол да буоллар хаһан эмэ дьон баҕа санаата олоххо киириэ буоллаҕа. Ол туһугар хайдыһыыны тохтотон, бары бииргэ буолан, сөптөөх хардыыны ылынартан, үлэлииртэн толлумуохха.

Нина ГЕРАСИМОВА.

Санааҕын суруй

Бүтэһик сонуннар