Саха сүөһүтэ – норуот кэскилин мэктиэтэ

“Кыым” саха төрүт сүөһүтүн туһунан тиһигин быспакка ааҕааччыларга билиһиннэрэр. Бүгүн “Саха сүөһүтэ” хааһына генопуондаҕа тэрилтэтин дириэктэрэ Александр Еремеевич Артемьев ааспыт 5 сылга саха сүөһүтүн кэскилигэр ыытыллыбыт үлэ туһунан кэпсиир.

– Чахчы, бириэмэ биллибэккэ түргэнник ааһар. 5 сыл түмүгүн эттэххэ, бастатан туран, Ил Дархан 2018 с. стратегическай ыйааҕар этиллибит соруктары кэмигэр саха сүөһүтүн иитээччилэр уонна мүөттээх ыҥырыаны иитээччилэр эрэ толордулар. Саха сүөһүтүн төрүүр ынаҕа тыһыынчаттан тахсан, эстэр кутталтан таҕыста. Биһиги тэрилтэбит итиннэ улахан төһүү үлэни толорбутунан киэн туттабыт. Бу тэрилтэни салайарга этии киирбитигэр толкуйдаан, саха сүөһүтүн элбэтиигэ, сайыннарыыга улахан интэриэстээх кэлбитим. Кырдьык, бастаан балаһыанньа кытаанаҕа. Оччолордооҕу 2–3 отделениенан кыайан кэҥээбэккин, ынах ахсаанын элбэппэккин. Биһиэхэ холбоммут “Бытантай” ГУП ото мантан тиэллэн барар ыарахан балаһыанньалааҕа. Төһө да ыарахан кэмҥэ кэллэрбин, урут саха сүөһүтүгэр олохторун анаан ааспыт дьон үлэлэрин салгыырга итэҕэл биэрбиттэригэр  үөрдэҕим дии. Бэйэбит туспа хамаанда тэринэн, үлэһиттэргэ ирдэбил туруоран, дьон-сэргэ күүскэ турунан, саҥа сирдэргэ отделениелары тэрийэн, саҥа сүүрээни киллэрэн, барыта орун-оннунан табыллан барбыта. Билигин сүөһү ахсаана эбиллиитэ, былаан туолуута эриэ-дэхси. Ону саха киһитин сиэринэн улаханнык саҥарбаппыт. Сахалыы куттаах-тыыннаах уопсастыбанньыктар, ордук эһиги “Төрүт баайгыт”, өйөбүллэрэ улахан күүс-көмө буолбута.

Саамай үөрэрим диэн, биэс сыллаах үлэбит дьоҥҥо кэпсиир отчуот кинигэ буолан таҕыста. Дьоммор саҥа кэрдиискэ киирдибит диэн өрүү этэбин. Бүгүн плем-үлэбит, плем-учуоппут, хаачыстыбаҕа үлэлиирбит, бородууксуйабытын таһааран переработкаҕа киириибит улаатта.

– Үөрэхтээх каадыр тиийбэтэ, холобур, зоотехник суоҕа – т/х бүгүҥҥү улахан кыһалҕата. Эһиги үөрэхтээх исписэлиистэринэн хааччыллыыгыт хайдаҕый?

– Уопсайынан, тыа сиригэр т/х үлэлиэн баҕалаах киһи суоҕа кыһалҕа буолбут курдук. Ордук үөрэхтээх каадыр. Холобур,  биир зоотехнигы Сүлдьүкээргэ көрдөөн-көрдөөн – Бүлүүттэн төрүттээх, АГАТУ-ну 2024 сыллаахха  бүтэрбит Спартак Матвеев үлэлии барбыта. Ол да буоллар биһиэхэ сүрүн олоҕурбут хамаанда үөскээтэ. Соҕуруу 8 зоотехникпытын, экэнэмиистэрбитин ыытан, эбии үөрэттэрдибит. Отделениелар управляющайдарын үөрэтэбит, биэс сыл устата үс төгүл куурус ыыттыбыт. Генопуонда хаһаайыстыбата буолан, отчуот ирдэбилин кытаанахтык тутуһабыт. СЕЛЕКС бырагыраама боруода сүөһүгэ анаан оҥоһуллубут буолан, саха сүөһүтүгэр көннөрүллэн киириитигэр бытаарыы, итэҕэс-быһаҕас тахсар.

– Материальнай-тэхиниичэскэй базаҕытыгар улахан болҕомтону уураҕыт. Хас хотонноннугут?

– Биһиги 8 улууска, 9 нэһилиэккэ саха сүөһүтүн тутабыт. Бастаан тэриллэрбитигэр Саккырыырга 2018 с. тутуллубут биир эрэ аныгы хотонноох этибит. Ааспыт 5 сыл устата 10 хотону туппуппут – улахан көрдөрүү. Бу Ил Дархан, өрөспүүбүлүкэ Бырабыыталыстыбатын, Ил Түмэн дьокутааттарын, бэйэбит Т/х министиэристибэтин өйөбүллэринэн саха сүөһүтэ аныгы хотоннонно. Өссө сайылык, уотар сир, күрүө-хаһаа, үлэһиттэр олорор дьиэлэрэ, о.д.а. тутулуннулар,  тиэхиньикэ ылынныбыт. Сүөһүбүт баар улуустарыгар салалта, дьон-сэргэ бары өйүүллэр, күүс-көмө буолаллар. Сорох сиргэ, холобур, Сүлдьүкээргэ, суола-ииһэ суоҕа, от-мас аҕыйаҕа, эһэ-бөрө да элбэх, үлэлииргэ олус уустук. Ол да буоллар дьоно эппиэтинэстээхтэр, сүөһүнү энчирэппэккэ тутан олороллор. Киһи үөрэрэ диэн, үүт ыан, бородууксуйа оҥорон, санаалара кэлэн үлэлииллэр. Билигин сүөһүбүт элбээн, хотоммут син биир тиийбэт. Онно улуустар, нэһилиэктэр баһылыктарын көмөлөрө улахан. Үөһээ Бүлүү саҥа баһылыга В.В. Николаев  өйдөөн, өйөөн, ТХМ-ҥа  кэлэн мунньах ыытан, Оҥхойго икки ыйы кыайбатынан ахсынньы тымныытыгар 50 сүөһү турар хотоно үлэҕэ киирдэ. Онон үөһээ бүлүүлэргэ махталбыт улахан. Өссө сайылык тутуохтаахпыт. Бүтүн өрөспүүбүлүкэ өйөбүлэ миэхэ, салайааччыга, тэрилтэм дьонугар сахам норуотун иннигэр улахан эппиэтинэһи   сүктэрэр.

– Саха сүөһүтүн кэскилэ, барыстаах салааҕа тахсыыта билимтэн улахан тутулуктаах, үлэҕит хайдах баран иһэрий?

– Ааспыт өттүгэр улахан болҕомто сүөһү ахсаанын элбэтиигэ уурулунна. Сүтэр кутталлаах ыстаатыстан таҕыстыбыт. Онон генопуонда тэрилтэтэ буоларбыт быһыытынан, атын производство хаһаайыстыбаларыттан ойуччу турар буолан, кэлэр биэс сылга хайаан да племенной-селекционнай үлэҕэ билими кытта  күүскэ үлэлиэхтээхпит. Арассыыйа Төрүт сүөһүтүн генопуондатын ассоциацияларыгар киирэммит, Х.А. Амирханов курдук улахан уопуттаах академик уонна  18 сыл РФ ТХМ үлэлээбит Е.М. Колдаева бэрэпиэссэр салайааччылардаахпыт. Ассоциация ирдэбилэ улахан. Академик Н.А. Зиновьева салайар Эрнст аатынан Бүтүн Арассыыйатааҕы т/х кыылын иитии институтун кытта үлэлэһэбит. Кинилэр курдук улахан дьону кытта үлэлэһэрбит сүрдээх эппиэтинэстээх. Хомойуох иһин, бүгүн тэрилтэбитигэр учуонай суох. Сүөһүбүтүн кытта үлэлээн, билим хандьыдаата буолбут, билими кытта үлэлиир киһилэннэхпитинэ, өссө сайдыахпыт. Инникитин билими кытта ыкса үлэлиэхпит. Бу тохсунньу бүтүүтүгэр Москубаҕа «Агрос-2025» аан дойдутааҕы быыстапка иһинэн Арассыыйа Төрүт сүөһүтүн генопуондатын ассоциацията төгүрүк остуол тэрийэн ыытта. Онно сүөһүлэр удьуордарын арааһын харыстааһыҥҥа сүрүн былаан туһунан кэпсэтии, дьүүллэһии барда. Манна ити үөһэ ааттаабыт академиктарым, бэрэпиэссэрдэрим кыттыбыттара. Саха сириттэн “Сахаагроплем” салайааччыта А.Д. Жирков уонна солбуйааччым Е.И. Посельскай буолан кыттан кэлбиппит. Х.А. Амирханов Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбата уонна ТХМ сүтэн эрэр боруоданы хараанныырга улахан үлэни оҥорбуттарын бэлиэтээбитэ. Оттон РФ ТХМ сүөһүнү иитиитин дэпэртээмэнин салайааччытын солбуйааччы Г.Ф. Сафина бу үлэҕэ Саха сирэ инники күөҥҥэ иһэрин холобур оҥостубута. Инникитин кэпсэтии ыытыллан, былаан киэҥ.

Т/х научнай-чинчийэр институтун, М.М. Черосовы кытта үчүгэй сыһыан олохтонно. АГАТУ-ну кытта үлэлээн, инникитин каадыр, исписэлиис өттүнэн хааччылла турар буолуохпут. Бэтэринээрбит Иван Тарабукины ХИФУ лииньийэтинэн, аан дойдутааҕы бырагырааманан анал Араап Эмираттарыгар ыыппыппыт. Инникитин билим хандьыдаата буолуохтаах. Маны сэргэ икки исписэлииспит аспирантураҕа үөрэнэ сылдьаллар. Кэлэр сылларга ыраас хааннаах саха боруодатын оҥорорго, хаалларарга үлэ барыахтаах. Билигин сорох омуктар, бүрээттэртэн саҕалаан “биһиги сүөһүбүтүн ылбыттара” диэн былдьаһар курдук  этээччилэр. Биһиги бэйэбит илдьэ кэлбит төрүт баайбытын сүтэрбэт, ааппытын-суолбутун түһэн биэрбэт гына үлэлииргэ тэрилтэ бүгүн бэлэм. Көрдөһөрбүт диэн, өрөспүүбүлүкэ салалтата, дьокутааттарбыт, ТХМ атын тэрилтэлэртэн ураты генопуонда тэрилтэтэ буоларбытын өйдөөн, сөптөөх болҕомтону ууран, сайдарга инники өттүгэр көмө оҥороллоро улахан төһүү буолуоҕа.

Саха сүөһүтүн сылларынан ахсаана

– Кэлэр өттүгэр хайдах үлэлиир  былааннааххытый?

– Генопуонда сүөһүтэ билими кытта ыкса сибээстээх буоларынан, кэлэр үлэбитин Т/х министиэристибэтин кытта туспа былаан оҥостон, билим уонна производство өттүгэр үлэлиэхпитин баҕарарбытын миниистир А.А. Александров өйдүүр уонна өйүүр. Бииргэ үлэлииргэ бэлэм. Саха сүөһүтүгэр дьон улахан өйөбүлэ үөскээбитэ улахан төһүү күүс, эппиэтинэс, ол итэҕэллэрин толорорго үлэлиэхтээхпит. Инникитин ТХМ уонна биһиги дьон бэйэ аһылыгынан хааччынарыгар, бастакы уочарат саха сүөһүтүн киэҥник Арктика эргимтэтигэр тарҕатар баҕалаахпыт. Иитиэн баҕалаах элбэх. Ааспыт сылга биһиги өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 130-ча сүөһүнү хамаҕатык атыылаатыбыт. Саамай элбэх Бүлүүгэ хоту, Өлөөн быыһыгар,  Үгүлээккэ барда. Билигин да уочаракка сурутуу бара турар. Ол эрээри дьон өйдүөхтээх: саха сүөһүтэ төһө да аҕыйах астаах, судургу көрүүлээх буоллар, өбүгэлэрбит куттара-сүрдэрэ иҥэ сылдьар тыынар-тыыннаах. Онон үчүгэй көрүү хайаан да ирдэнэр. Саха сүөһүтүн билигин ТХМ ыытар бэлиитикэтинэн уонна  көҥүлүнэн эрэ атыыга барар кыахтаах. Сыаната быһыллан бэлэм. Биһиги тэрилтэбит, балаһыанньабытын тутан  олордохпутуна сылга ыраас хааннаах 100-чэкэ төбөнү тарҕатыахпыт.

– Өр кэмҥэ оту хоту Эбээн Бытантайга мантан тиэйэллэрэ. Ити кыһалҕа хайдах быһаарылынна? Саха сүөһүтүн тарҕатыыга от суоҕа мэһэйдиэ суоҕа дуо?

– Идэтийэн үлэлиир, суоллаах-иистээх киин улуустартан, хоту, кырдьык, уустук. Эбээн Бытантайга хаалбыт ыраас хааннаах саха сүөһүтүн тарҕатабыт. Эбээн Бытантайтан бу 5 сыл иһигэр хаан тупсарыытыгар икки төгүл сүөһү аҕаллыбыт. Улахан кыһалҕа: сорох сылга от кыайан оттоммото, мантан тиэйтэрэн илдьэрбит. Ону бырайыак оҥорторон, мелиоративнай үлэни “Арктика суоллара” тэрилтэ, Ил Түмэн дьокутаата Сергей Сивцев ылсан үлэлээн,  сирбит-уоппут оҥоһулунна. 2023–2024 сс. Эбээн Бытантайга от тиэйбэтибит. Миэстэтигэр оттообуппут улахан кыайыы буолар. Биир туонна оту илдьии бэйэҕэ турар сыаната 48 тыһ. этэ. Билигин сэлээркэ ыараан, төһө эмэ улааттаҕа. Онон элбэх бүддьүөт үбүн кэмчилээтибит. Олохтоохтор хамнаска оттууллар, үлэҕэ-хамнаска интэриэстэннилэр, кинилэргэ махтаныах тустаахпын. 

– Сири оҥорор уопуккутун салгыы атын улуустарга туттар былааннааххыт дуу?

– “СӨ Мелиорацияҕа салалтата” тэрилтэҕэ сүрдээх үчүгэй исписэлиистэр бааллар. Эбээн Бытантай табыллыбыт бырайыагын Ньурбаттан төрүттээх Анатолий Николаев диэн исписэлиис оҥорбута. Сылыйыы күүһүрбүт кэмигэр хайысхаҕа улахан болҕомто ууруллуохтаах. Биһиги тэрилтэбитигэр эбии көрөргө, Ил Дархан дьаһалынан Ньурба Маалыкайын С. Васильев аатынан сылгы собуота сыһыарыллыбыта. Онно мелиорацияҕа түөрт бэлэм бырайыактаахпыт эспэртиисэни ааһыахтаах. Оччоҕо ходуһа, мэччирэҥ оҥостон, Мэгэдьэк сылгытын ахсаанын элбэтэр сорукпут үлэтэ тэтимириэхтээх. Ылбыт 300 сылгыбыт элбээн, 500-чэкэ буолла. Инникитин 700–750 тиэрдэр былааннаахпыт. Ааспыт сылга икки сылгы базатын үлэҕэ киллэрдибит. Быйыл өссө биири Ньурба улууһун дьаһалтата тутан үлэҕэ киллэриэхтээх. Саха сиригэр Мэгэдьэк сылгытын иитэр  үс сылгы собуота баар: биһиги, Чаппанда уонна Күндээдэ. Биһиэнэ урут үлэтэ мөлтөөн, племенной сибидиэтэлистибэтин сүтэрбитэ. Ону чөлүгэр түһэрэргэ, сылгыбыт хаачыстыбатын тупсаран плем-сибидиэтэлистибэ ыларга Н.П. Степанов диэн Малдьаҕартан төрүттээх учуонайы кытта боруодаҕа толору эппиэттиир 50 сүөһүнү талан, племядро оҥорор үлэ ыытабыт. Бу биир сылынан түмүгэ кэлбэт уһун кэмнээх үлэ. Маныаха Рязань куоракка баар сылгыны научнай-чинчийэр институту кытта бииргэ үлэлиибит. Институт дириэктэрин, т/х билимин хандьыдаата Александр Михайлович Зайцевы быйыл Сылгыһыт күнүгэр Саха сиригэр кэлэрин күүтэбит. 

– Хайдах саха сүөһүтэ 5 тыһ. буоларын ситиһэбит? Кэтэххэ, тэрилтэлэргэ тарҕаныа, өссө хаан ырааһа мэктиэлэниэхтээх, учуот-хонтуруол тэриллиэхтээх, бу хайдах буолуохтаах дии саныыгыный? 

– Кэлэр кэмҥэ сахалар уопсай сорукпут сахабыт сүөһүтүн төрүүр ынаҕын биэс тыһыынчаҕа тиэрдэр, боруода хаачыстыбатыгар улахан болҕомто ууруллар үлэ ирдэнэр. Биллэн турар, биэс тыһыынча саха сүөһүтүн бүддьүөккэ олордор интэриэс кимиэхэ да суох. Онон сүөһүбүт бэйэтин ииттэр таһымҥа барарбыт чуолкай. Ол аата, тэрилтэбит саха сүөһүтүн элбэтэ-элбэтэ сөбүгэр сыанаҕа атыылыахтаах. Ол онно өрөспүүбүлүкэ, министиэристибэ өттүттэн  сүөһүнү хоту илдьэргэ айанын төлөбүрүн толуйуу көрүллүөн наада. Хотулар хайдах да мантан ылан илдьэр кыахтара суох. Кистэнэ сытар сүрүн баайбыт – саха сүөһүтүн бородууксуйата. Аҕыйах оҥоһуллар гынан баран, хаачыстыбатыгар эппиэттиир сыанаҕа туруохтаах. Онон бу туспа хайысхаҕа тугу эрэ толкуйдуохпутун наада. Бары ирдэбилгэ эппиэттиир, киһи доруобуйатыгар туһалаах, иҥэмтэлээх бородууксуйаны оҥорон таһаарыахтаахпыт. Ити таһымҥа тиийэрбитигэр элбэх тэрээһин боппуруостар быһаарыллыахтаахтар. Онон сайдыыга саха сүөһүтүн сокуонугар олоҕурбут саҥа көрүү үөскүөхтээх. Саха сүөһүтэ сокуонунан бигэ көмүскэллээх буолуохтаах.

– Саха киэн туттар төрүт баайын норуокка төнүннэргэ, алаас, сыһыы ахсын хороҕор муостаах элбииригэр махталлаах үлэҕитигэр өссө үрдүк ситиһиилэри баҕарабыт!

Владимир Степанов.