Ааспыт нэдиэлэҕэ Тыа хаһаайыстыбатын уонна ас-үөл бэлиитикэтин миниистирэ А.А. Александров бэйэтэ баһылаан-көһүлээн, өрөспүүбүлүкэ бэчээтин эйгэтин үлэһиттэрин уонна блогердары, 20-чэ киһини, Мэҥэ Хаҥалас тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанар тэрилтэлэригэр сырытыннарда.
Куораттан сарсыарда 8 чааска оптуобуһунан айаҥҥа турунабыт. Аллараа Бэстээххэ тиийиэхпитигэр диэри, бириэмэни халтай ыыппакка, Артём Александрович экскурсия сирдээччитин оруолугар киирэн, өрөспүүбүлүкэ тыатын хаһаайыстыбатын үлэтин-хамнаһын сырдатта.
Министиэристибэ маннык пресс-туур хайысхатын быйыл саҥа тутуспут. Онон биһиэхэ – тыа сиригэр элбэхтэ сылдьыбат суруналыыстарга – туһалаах сырыы буолуоҕар, тыа сирин олоҕун-дьаһаҕын чугастык билсэрбитигэр кыах үөскүүрүгэр бүк эрэннибит.
Аллараа Бэстээхтэн “экскурсовод” муоһатын улуустааҕы тыа хаһаайыстыбатын управлениетын начаалынньыга Иннокентий Семёнов тутар. Эмиэ “саҥаран баран төннөөр” диэбит ыччаттара эбит. Тыл-өс мааны. Кини кэпсиириттэн сылдьыахтаах сирдэрбит туһунан сиһилии иһитиннэриини ыллыбыт.
Иннокентий Семенов, улуустааҕы тыа хаһаайыстыбатын управлениетын начаалынньыга
“Алаас-Ас” арыыта амтаннаах, сүөгэйэ минньигэс
Дьэ, ити курдук тыа сирин үлэһит дьонун кытта көрсүһэ, ынах сүөһү турар хотоннорун көрөр сыаллаах-соруктаах Хорообут бөһүөлэгэр “Алаас-Ас” тыа хаһаайыстыбатын потребительскай кэпэрэтиибигэр кэлэбит. Биһигини нэһилиэк баһылыга Гаврил Бродников, кэпэрэтиип бэрэссэдээтэлэ Светоний Шестаков уонна үлэһиттэр көрсөллөр.
2023 сыл балаҕан ыйыгар тутуллан киирбит арыы сыаҕа киэҥэ-куоҥа, сырдыга-ырааһа киһи астына, сөҕө көрөр. Аныгы ирдэбилгэ эппиэттиир тэриллэринэн толору хааччыллыбыт. Дьэ, кырдьык, сыах тэрилэ киһи хараҕа халтарыйа, сөҕө көрөр сүүнэ кыахтааҕа харахха быраҕыллар. Ол курдук, сууккаҕа 2 туонна үүтү астыыр кыамталаах тэриллэр тураллар.
Хорообукка гаас тиийэ илик. Онон сыах газгольдердаах хочуолунан сылытыллар эбит. Ыйга 25 тыһ.солк.төлүүллэрин эттилэр, инникитин өссө үрдүөн сөп диэн сабаҕалыыллар. Ааспыт сылга т/х-тын министиэристибэтин бырагырааматыгар кыттан, 3,5 мөл.солк. кээмэйдээх субсидия ылбыттар.
Эдэрдэри сэргэ уопуттаах, өр кэм устата үлэлии сылдьар үлэһиттэр бэрт сэргэх кэпсээннээх дьон буолан биэрдилэр. Дария Борисова ааспыт үйэ 80-с сылларыттан маастарынан, технологынан, онтон билигин лабараанынан үлэлии сылдьарын, киһи эрэ үөрэ-көтө үлэлиир усулуобуйата тэриллибитин астына бэлиэтиир.
3. "Алаас-Ас" сыах үлэһиттэрэ: маастар-технолог Дария Борисова уонна лабараан Галина Ильина
Үлэһиттэр арыы хайдах оҥоһуллан тахсар хаамыытын көрдөрдүлэр. Ол курдук, анал тэрилгэ арыыны эргитэн, онтон таһааран таптайдылар уонна 5 киилэлээх хоруопкаҕа сыа-сым курдук тутан-хабан уктулар. Тутталлара-хапталлара ырааһа, имигэһэ киһи көрө туруон курдук. Дьэ, ити курдук чахчы даҕаны натуральнай арыы, сүөгэй маннык ыраас уораҕайтан оҥоһуллан, туһанааччыга тиэрдиллэрин илэ көрдүбүт-иһиттибит. Махтал буоллун үрүҥ ас маастардарыгар!
2024 сылга 18 029,9 киилэ арыыны, 10 210 киилэ сүөгэйи астаан таһаарбыттар. Инникитин сыыры оҥорон таһаарар былааҥҥа баар.
“Алаас-Ас” кэпэрэтиипкэ 6 киһи үлэлиир. Онтон биир эдэр исписэлиис эбии көрүллэр төлөбүрү ылар эбит. Хамнас орто кээмэйэ 48 тыһ.солк. тэҥнэһэр.
Үһүс сылын үлэлиир эдэр салайааччы Светоний Шестаков кэпсииринэн, тэрилтэ 2016 сыллаахха тэриллибит. “Бу тэрилтэни аҕа кынным, тыа хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ П.Р. Плотников тэрийбитэ. Кини саҕалаабыт үлэтин биһиги салгыыбыт. Сылы эргиччи, кыһыннары үүт тутар сыах буолар. Табаҕаҕа баар “Якутнацпродукт” ТХПК филиалын быһыытынан үлэлии олоробут. Үүппүт, сүрүннээн, “Хорообут” эппиэтинэстээх хаһаайыстыбаттан кэлэр. Ол хаһаайыстыбаны эмиэ убайбыт Григорий салайар. Быйыл үүт ыама үчүгэй. 472 туонна үүтү туттардылар. Сыл түмүгүнэн 518 туонна үүт астаммыта”, – диэн эдэр салайааччы кэпсиир.
Маны тэҥэ “Само” бааһынай хаһаайысты-бата 22820 л, Курилкин чааһынай урбаанньыт 13523 л “Кырымах” бааһынай хаһаайыстыба 10214 л үүтү туттарбыттар. Аҕыйах кэтэх хаһаайысты-балаах ыаллар бааһынай хаһаайыстыба иһинэн киирэн үүттэрин туттаран, харчыланаллар эбит.
Холобурга сылдьар “Хорообут” хаһаайыстыба
Хааччахтаммыт эппиэтинэстээх тэрилтэ ынах сүөһүнү уонна сылгыны иитиигэ федеральнай суолталаах племенной репродуктор быһыытынан үлэлиир. Онтон 2023 сыл сэтинньититтэн саха сылгытын иитэр племенной собуот ыстаатыһын ылбыттар.
Хорообут механизированнай хотоно
Билигин хаһаайыстыбаҕа: 409 хороҕор муостаах, ол иһигэр ыанара – 140, сылгы – 355, ол иһигэр биэтэ – 259. 2024 сыл түмүгүнэн 469 туонна үүт туттарыллыбыт. Биир ынахтан – 3050 лиитирэ, оттон племенной сүөһүттэн 3153 лиитирэ үүт ыаммыт.
Сүөһү турар мэхэньисээссийэлээх хотоно 2017 сыллаахха тутуллан үлэҕэ киирбит. Оттон ньирэйгэ анаан сыһыарыы хотону 2023 сыллаахха бэйэлэрин күүстэринэн туттубуттар. Онон бэрт улахан тутуу. Тыа сиригэр бардахпына, хотоннорунан сылдьан, ынах сүөһү барахсан сытын-сымарын эппэр-сииммэр, өйбөр-санаабар иҥэринэрбин наһаа сөбүлүүбүн. Бары даҕаны тыаттан төрүттээхпит тарда турдаҕа...
Үлэһиттэр үксэ эдэрдэрин, сэҥээрэ, астына көрөбүн. Тэрилтэ салайааччытынан эдэр ыал Григорий Плотников, кэргэнэ Наталья кылаабынай буҕаалтырынан үлэлииллэр. Дьиэ кэргэн династията. Аҕалара П.Р. Плотников тэрийэн, үлэлэтэн саҕалаабыт көмүс ньээкэ уйата эбит. Ону билигин оҕолоро, кийиитэ, күтүөтэ салгыыллара хайҕаллаах.
Тэрилтэ – 45 үлэһиттээх. Хамнас орто кээмэйэ – 58010 солкуобайга тэҥнэһэр. Сылы 4 мөл.560 солк.барыстаах түмүктээбиттэр.
Хотоҥҥо турар ынахтар төрөлкөйдөр, үчүгэйдик аһыы-сии тураллара көстөр. “Миигинниин биэс хааһах” диэбиккэ дылы, сүөһүгэ эбии аһылыгы биэдэрэҕэ кутан, отторун үрдүнэн кутан аһаттым, кылгас түгэҥҥэ да буоллар, ыанньыксыт оруолугар киирэн, оҕолуу үөрдүм-көттүм.
Григорий Плотников “Хорообут” ХЭУо дириэктэрэ: “Тэрилтэбитигэр 3 зоотехник, 6 сылгыһыт, 2 тырахтарыыс, 4 мэлдьи үлэлиир ыанньыксыт баар, ол эрээри ыанньыксыт тиийбэт. Барыта 40-тан тахса үлэһиттээхпит. Үлэһит орто хамнаһа 58 тыһ.солкуобай, сайынын үрдүүр. Үүккэ былаан аһара баран, 427 туоннаны ыатыбыт”, – диэн кэпсээтэ.
Наталья, Григорий Плотниковтар
Наталья Плотникова, тэрилтэ кылаабынай буҕаалтыра: “100 миэстэлээх саҥа роботизированнай хотон тутуутун былаанныыбыт, бырайыагын оҥотторуу саҕаланна. Бу – аҕабыт урут уруккуттан улахан баҕа санаата этэ. Бигэргэннэҕинэ, бэдэрээтчит булан, быйыл саҕалаабыт киһи диэн баҕалаахпыт. Сүрүн дохуоппут үүт субсидиятыттан киирэр. Араас бырагыраамаларга кыттабыт – сир оҥоруутугар, тиэхиньикэ ылыыга, о.д.а. Ыччат тыа сиригэр олохсуйара буоллар... хамнас баар, үлэ баар. Бары куоракка талаһымаҥ диэн этиэхпин баҕарабын” (күлэр).
Хаһаайыстыба зоотехник-селекционера Наталья Васильева “Хаһаайыстыбаҕа 400-тэн тахса сүөһүлээхпит, онтон ыанара – 146. 2017 сыллаахха 100 ынаҕынан племенной хаһаайыстыба буолбуппут. Билигин племенной сүөһүбүт ахсаана – 228. Биирдии ынахтан 3000-тан тахса лиитирэни ыы олоробут. Саҥа төрөөбүт ынахтары 10 хоммутун кэнниттэн күүскэ аһатабыт. Күҥҥэ 12 киилэ оту, сиилэһи уонна 5-тии киилэ бурдугу сиэтэбит. “Сахаагроплем” тэрилтэни кытта үлэлэһэммит, ускуустубаннай буоһатыыны баһылааммыт, симментал ыраас боруодаҕа таҕыстыбыт. Онон үүппүт үрдээтэ, үүт сыата эмиэ. Кылаабынайа, сүөһү аһын хааччыйдахха, үчүгэй үлэһиттэр баар буоллахтарына, киһи үлэлиир усулуобуйата толору баар”, – диэн санаатын бэрт сэргэхтик үлэһиннэ. Үлэһит маннык өрө көтөҕүллэн туран кэпсиирэ, үлэтиттэн астынара-дуоһуйара бу буоллаҕа – үлэттэн дьоллонуу...
Наталья Васильева, "Хорообут" ХЭУо зоотехнига
2024 сылтан саҥа роботизированнай бааллыбакка турар хотон тутуллара былааҥҥа баар. Бырайыак суумата – 1 000 000 солк. Онтон 500 000 солк. улуус тыа хаһаайыстыбатын управлениета көрбүт. Быйыл хотон тутуутун бырагырааматыгар киирсэр былааннаахтар.
Салгыы “Хорообут” ХЭУо материальнай-тэхиниичэскэй базатын көрдүбүт-иһиттибит. Ааспыт сылга сүөһү аһын бэлэмнээһиҥҥэ туттарга анаан 2000000 суумалаах МТЗ тыраахтары уонна сылгыга аналлаах бырагыраама чэрчитинэн 1 614 000 солк.суумалаах МТЗ тыраахтар ылбыттар.
Иннокентий Семёнов, улуустааҕы тыа хаһаайыстыбатын управлениетын начаалынньыга:
– Эбии аһылыгы бэлэмнээһин бырагырааматынан сүөһү иитиитинэн дьарыктанар улахан хаһаайысты-балар сүөһү эбии аһылыгын бэлэмнииргэ сири кытта күүскэ үлэлииллэр. Ол курдук, “Хорообут” хаһаайыстыбата сиилэскэ уонна туораахтаах култуураҕа 250 гаа ыһыы иэннээх. Биһиги улуус сыллата тыа хаһаайыстыбатынан киирсэммит, улууска көмө ылабыт. Ол көмөбүтүн бу маннык хаһаайыстыбаларга сүөһү эбии аһылыгын ыһыыга аналлаах улахан кыамталаах тиэхиньикэ ыларга субсидия быһыытынан көмөнү оҥоробут. Ол курдук, улахан ыһыылаах хаһаайыстыбаларбытыгар “Бөлөрүүс” тыраахтардары ылан биэрдибит”.
Ырыаҕа хоһуллар Суола үрэхтэн тарҕанар 1936 сыллаахха тутуллубут И.Г. Тимофеев аатынан Хорообут нүөлсүтэр систиэмэтин быһытыгар кэлэбит. 90-с сыллар саҕаланыыларыгар бу быһыт тимир бетонунан солбуллубут. Ол курдук, 6 тимир бетоннаах систиэмэ Хорообут 1 604 гектар иэннээх ходуһатын нүөлсүтэр эбит. Ааспыт сайын гектартан 12,8 центнер оту ылбыттар. Манна даҕатан эттэххэ, хорообуттар 900 гектар ходуһалаахтар уонна 674 гектар бааһына сирдээхтэр. Ааспыт сайын 1340 туонна оту уонна 200 туонна сиилэһи хааччыммыттар.
Аны сайын көрсүөххэ диэри, Хорообут хоһуун дьоно-сэргэтэ!
Баайыыта суох турар сүөһү “саарыстыбата”
Эбиэт кэнниттэн Майаттан чугас сытар “Чүүйэ” муниципальнай унитарнай тэрилтэ хотонугар кэлэбит. Дьэ, манна баар эбит, хотон улахана, киэҥэ-куоҥа, эппиккэ дылы, киһи мунар холлороон дойдута. Бу хотон уратыта – манна сүөһүлэр баайыыта суох турар усулуобуйалара тэриллибит, аа-дьуо, төттөрү-таары хаамсан хотолдьуһаллар. Босхо сылдьаллар диэтэххэ, хотоннорун муостата ырааһа сөхтөрдө. Утарынан ыраастаан, таһааран иһэр бадахтаахтар. Сүөһүлэрэ кытархай өҥнөөхтөрүгэр хараҕым хатанар. Онтум баара, бастакы кэлии сүөһүлэртэн төрөөбүт “кыһыл истиэп боруодата” дэнэллэр эбит.
Хотон 2013 сыллаахха киирбит. Оччолорго 200 кыһыл истиэп боруода уулаах тиҥэһэлэри Алтаайтан аҕалбыттар. Билигин 302 төбөнү кыстатан тураллар. Ол иһигэр ыанара – 137. Сүрүннээн, үүт өттүгэр үлэлиир хаһаайыстыба. Былырыыҥҥы түмүгүнэн 300-кэ туонна үүтү туттарбыттар.
Ааспыт 2024 сылга 299 туонна үүтү ыабыттар, ол эбэтэр биир ынахтан ортотунан 2,4 тыһ. л. Тэрилтэ 15 үлэһиттээх. Орто хамнас кээмэйэ 46 тыһ.солк.тэҥнэһэр.
Хаһаайыстыба кылаабынай зоотехнига Роман Алексеев: – Билиҥҥи туругунан 50-тан тахса ынах төрөөн турар. Хаама сылдьар ынахтар буолан үүттэрэ эбиллэр, уулара иһирдьэ баар. 163 ынахтан 10 ынах кытараата.
Афанасий Елегяев “Чүүйэ” МУП дириэктэрэ: – Күҥҥэ туонналыыны ыы олоробут. Былырыын үүккэ былааммыт 250 туонна этэ. Ону 290-тан тахса үүтү ыабыппыт. Улууспут баһылыга Д.И. Тихонов уонна улуустааҕы тыа хаһаайыстыбатын управлениета өйөөннөр, “Хозяин” диэн “кормораздатчик” ылан турабыт. Урулуоннаах оту кылгас гына мэһийэн кэбиһэр. Олох абыранныбыт. Ону билигин көрдөрүөхпүт.
Афанасий Елегяев, "Чүүйэ" МУП дириэктэрэ
Дьэ, кырдьык, урулуоннаммыт оту илдьиритэр, бааллыбакка турар сүөһүлэргэ турар сирдэригэр оту түһэриини МТЗ тыраахтарынан тиэрдэн биэрэр үлэ саҥа технологията олоххо киирбитэ – үлэһит илии үлэтиттэн босхоломмутун туоһута. Бары даҕаны сөҕө, интэриэһиргии көрдүбүт.
Ол туһунан Тыа хаһаайыстыбатын миниистирэ Артём Александров кэпсиирин истиэҕиҥ: “Орто кыамталаах, урулуоннаммыт оту алдьатан, бааллыбакка турар сүөһүлэргэ аҕалан аһатар ньыматын көрдөрдүбүт. Бу – сайдыы биир көрүҥэ диэххэ наада. Инникитин маны сайыннараммыт, аҕыйах киһи үлэлиир, оҥоһуллан тахсар бородууксуйа себестоимоһын аччатар кыамтаны уонна оннук технологияны киллэрэр курдук үлэни-хамнаһы иилиирбит-саҕалыырбыт буоллар, дьиҥнээх ситиһиибит буолуо этэ”.
Роман Алексеев ынаҕы буоһатан көрдөрбүтэ интэриэһинэй түгэн буолла. Быыһыгар сыһыары турар ньирэйдэр хотонноругар тиийэн, саҥа төрөөбүтүнэн ньирэйдэри аһаттыбыт.
Ыччат тыа сиригэр тоҕо сыстыбатый?
Майа сэлиэнньэтин хабыллар хаба ортотугар олорор, тыа хаһаайыстыбатын блогера Масаха Мэхээс тэлгэһэтигэр астаран кэлэбит. Бу эдэр уолу бары даҕаны социальнай ситим нөҥүө көрөн истэбит-билэбит. Хотоҥҥо киирээппитин кытта, кууруссалар хахааран көрсөллөр. 1,3 мөл.солк. суумалаах хотонун бэйэтэ туттубут. Аныгылыы өйдөөх-санаалаах ыччат диэх курдук, уота-күөһэ сүрдээх, биидьийэ манабылыгар тиийэ сэбилэммит.
Масаха Мэхээс: “Ыччат тыа хаһаайыстыбатыгар тоҕо сыстыбатый диэн санааттан, хаһан даҕаны сүөһү көрбөтөх киһи сүөһү көрөн саҕалаабытым 5 ый буолла. Эдэр ыччат суоҕа кыһалҕа төрүөтэ эбит. Эдэр ыччат саҥаны киллэрэр, хамсааһыны таһаарар. Күөн күрэстэһии үөскээтэҕинэ, сайдыы барар буоллаҕа. Бу кэм устата эт-үүт хайдах кэлэрин, ис-тас үлэтин биллим. Онон сотору култуура, түмэл үлэтиттэн тохтооммун, бааһынай хаһаайыстыба буоламмын, олоччу тыа хаһаайыстыбатынан барыам диэн санааланным. Улууһум баһылыга Д.И. Тихонов өйүүр. 2 ынаҕы “Туймаада” агрохолдинг хампаанньаттан уларсыкка ылан, күҥҥэ иккитэ ыы олоробун. 3 ньирэйи төрөттүм, ол иһигэр 2 игирэ.
Сырыыбытын Хара нэһилиэгэр эдэр киһи Аркадий Лукин сылгытын базатыгар түмүктүүбүт. Аркадий Ефремович 2017 сылтан сылгы иитиитинэн дьарыктаммыт. Билигин 106 сылгылаах, онтон биэтэ – 91. 145 гаа сири арыандаҕа ылан туһанар. Хара нэһилиэгин баһылыга Дария Назарова билиһиннэрбитинэн, Хараҕа 7 бааһынай хаһаайыстыбаҕа 482 сылгы баар.
ТҮМҮККЭ
Дьэ, бу курдук Тыа хаһаайыстыбатын уонна ас-үөл бэлиитикэтин министиэристибэтэ Мэҥэ Хаҥалас улууһун Хорообут, Чүүйэ, Майа, Хара тэриллиилээх хаһаайыстыбаларыгар өрөспүүбүлүкэ иһитиннэрэр-көрдөрөр эйгэтин үлэһиттэригэр тэрийбит пресс-туура бэрт көдьүүстээхтик, туһалаахтык түмүктэннэ. Сылдьыбыт дьон тыа сирин үлэһит дьонун-сэргэтин олоҕун-дьаһаҕын, үлэтин-хамнаһын чугастан билистибит.
Бэлиэтии, сэҥээрэ көрбүппүт диэн, хас сылдьыбыт хаһаайыстыбабытыгар үлэһиттэрэ үксэ – эдэр дьон. Бу – тыа сирэ кэскиллээҕин, инникилээҕин туоһулуур. Ону “Хорообут” ХЭУо кылаабынай буҕаалтыра Наталья Плотникова “ыччат тыа сиригэр олохсуйара буоллар... хамнас баар, үлэ баар. Бары куоракка талаһымаҥ” диэбитэ уонна блогер Масаха Мэхээс: “Эдэр ыччат саҥаны киллэрэр, хамсааһыны таһаарар. Күөн күрэстэһии үөскээтэҕинэ, сайдыы барар”, – диэн өрө күүрүүлээхтик эппит тыллара сүрэхпит ортотунан киирдэ, эдэр ыччаппытыгар эрэли үөскэттэ. Мэҥэ ыччата тыа сиригэр эдэр дьону олохсуйарга, тыа хаһаайыстыбатынан олохтоохтук ылсан дьарыктанарга ыҥырыылара өйөнүллэн, эдэр көлүөнэ сэҥээриитин ыларыгар эрэниэххэ. Тыа сиригэр сайдыы барар, олох күөстүү оргуйар. Онон эдэр ыччат төрөөбүт сирин-уотун, иитиллэн тахсыбыт түөлбэтин сайыннаран, дэриэбинэҕэ олохсуйуута элбииригэр, кэҥииригэр баҕарыаҕыҥ.
9. Масаха Мэхээс, тыа хаһаайыстыбатын блогера
Мэҥэ Хаҥалас үлэһит туруу ыччата улуустарын баһылыга (Д.И. Тихонов) уонна өрөспүүбүлүкэ тыатын хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ (А.А. Александров) үлэлэрин-хамнастарын мэлдьи өйүүллэрин эттилэр. Онон салалта өттүттэн тыа сиригэр аналлаах араас судаарыстыбаннай бырагыраама үлэлиир буолан, тыа сиригэр ыччат олохсуйар буолбута үөрүүлээх.
Астык, туһалаах сырыы буолла. Суруналыыстар инникитин маннык пресс-туурдар өрөспүүбүлүкэ атын даҕаны улуустарыгар ыытылларыгар баҕа санаабытын эттибит. Онон аныгыскы көрсүөххэ диэри, тыа сирин үлэһит дьоно!
Тыа сириттэн толору репортаһы биһиги ВКонтакте ситиммитигэр киирэн көрүҥ. Тыа сирин олоҕун, хаама сылдьар дьиҥнээх дьоруойдары көрөн астыныҥ, сөҕүҥ-махтайыҥ!
