“Норуот дипломатиятынан” – Татарстаҥҥа

Соторутааҕыта эрэдээксийэҕэ Уус Алдан Түүлээх нэһилиэгин баһылыга Станислав Винокуров охсуллан ааста. Баһылыктар Татарстаҥҥа баран кэлбиттэр. Бэйэни салайыныы хайдах үлэлиирин, тыа хаһаайыстыбатыгар ситиһиилэрин  көрбүттэр-истибиттэр. Ол туһунан кылгастык.

– Ил Түмэн дьокутаата Александр Иванов Татарстаҥҥа дьыалалаах, мэлдьи бара-кэлэ сылдьар. Ону “биирдэ эмэ баһылыктары мунньан, уопут атастаһыннара илдьэ бара сырыт” диэбиппэр сүбэлэһэн бырагырааматын оҥорбуппут, олунньуга бигэргэттэрбиппит. Ол кэннэ ыҥырыы ыыттаран, бу бара сырыттыбыт. Барыта сокуонунан, олунньу 19 күнүттэн олунньу 23 күнүгэр диэри Татарстан Өрөспүүбүлүкэтигэр тыа хаһаайыстыбатыгар практикум-сэминээр диэн ааттаах сырыы буолла. А.Иванову кытта Кырыкый, Чочу, 2-с Нөөрүүктээйи нэһилиэгин баһылыктара, бааһынай хаһаайыстыбалаах уол уонна мин буолан сырыттыбыт. Биһигини Мамадыш оройуонун баһылыга илии баттаан ыҥырбыта. Казаҥҥа икки массыынанан көрсүбүттэрэ, Мамадыш диэн саамай улахан, т/х-нан дьарыктанар оройуон. Оройуон баһылыга бэйэтэ приёмнаабыта, биһиги бэлэх эҥин туттарбыппыт. Сырыыбыт бырагырааматынан 400 сүөһү турар улахан үүт пиэрмэтигэр, кормоцентрга, т/х, переработка тэрилин туруорар дилергэ, араас хаһаайыстыбаҕа сылдьыбыппыт. Сүрүннээн, тугу бэлиэтиэххэ сөбүй?

Ас-үөл базата оһуобай үчүгэй

Сүөһүлэрин отунан аһаппаттар – барыта сиилэс уонна сенаж эбит. Ас сыаҕар арааһы мунньан, рапс, кукуруза уо.д.а. эбэн, рационун оҥороллор. Астарын кормораздатчигынан түҥэтэллэр – урут сопхуостар саҕана биһиэхэ да оннук ньыма баара. Хотонноро икки өттүнэн аһаҕас турар, ону тыраахтар киирэн, быраҕан биэрэр эбит. Ынахтарын сарсыарда, күнүс уонна түүн икки саҕана ыыллар, үүт олох үрүлүйэ турар. Үүтү таһар массыыналар кэлэн, собуоттарга илдьэллэр. Хотоҥҥо сыт диэн суох, салгылыы турар эбит. Бу сылдьыбыт хаһаайыстыба голштин боруоданы тутара: үүт биэрэр анал сүөһүнү. Ноһуом ыраастана турар, аллара түспүтүн хомуйан ылан, хонууга илдьэллэр. Быһата, барыта толору мэхэньисээссийэ, тиэхиньикэ. Ол эрээри ону салайан биэрэр үлэһиттэр син биир бааллар, ол дэриэбинэ олохтоохторо, 50 тыһ.солк. хамнастаахтар. Үүт туттарыытыттан 45 солк. кэлэ турар эбит. Бу хаһаайыстыба аҥаардас үүтүнэн аахсар барыһа 416 мөл.солк. Исписэлиистэр эҥин бары бааллар. Москубаны уонна бэйэлэрин улахан куораттарын: Елабуганы, Нижнекамскайы, Набережнай Челныны, Казаны үүтүнэн хааччыйаллар. Елабуга ураты экэнэмиичэскэй зона, онон собуот бөҕө үлэлиир, байыаннай даҕаны хайысхалаах.

Биир дьоҕус сүөһү тутар хаһаайыстыбаҕа, 400 сылгылаах племенной хаһаайыстыбаҕа сылдьыбыппыт. Бэйэлэрин боруодаларын аттарын эҥин туталлар, ону атыылыыллар, эт оҥороллор, барытынан дьарыктаналлар этэ.

Николай Иванович Мельников диэн поселение баһылыга кэлэн, ылан илдьэ сылдьыбыта. Бэйэтэ устуорук үөрэхтээх (өссө оскуолаҕа учууталлыыр эбит), сүрэҕин ууран туран үлэлиир, патриот киһи. Киниэхэ үс дэриэбинэ киирэр эбит, барыта 400 киһилээх поселение. Биһигини Нэһилиэнньэ элбэх хайысхалаах киинигэр ансаамбыл ыллаан-туойан, эмиэ биһиэхэ курдук, эҕэрдэлии тоһуйбута. Түмэлгэ, оскуолаҕа, ФАП-ка, офиһыгар сырытыннарбыта, барытын көрдөрбүтэ. Дьиэтигэр эмиэ түмэллээх эбит, онно ыалдьыттаабыппыт.

Олус элбэх бырагыраама баара сөхтөрдө, федеральнай, эрэгийиэн уонна оройуон киэнэ. Кинилэр грант да ылаллар, үүт туттаран эмиэ харчы бөҕө эргитэллэр эбит. Биллэн турар, биир да сир-уот таах быраҕыллан сыппат, оҥоһуллубута-хараллыбыта бэрт. Тиэхиньикэ бөҕөтө, сиилэс, сенаж дьаамалара көстөллөр. Улахан хаһаайыстыбалар наар ити өттүгэр көспүттэр, сүөһүнү отунан кэтэх хаһаайыстыбалар эрэ аһаталлар эбит.

Мамадышка үүт, эт астыыр сыахтарга сылдьыбыппыт. Эт бородууксуйатын астыыр сыаҕы эдэр уол үлэлэтэр, сылгы, бараан, сүөһү этин бөҕөнү тутар. Сыаҕа кыра, 4 дьахтар бэлимиэн астыы турара, үс үлэһитэ бүтэн барбыттар этэ. Эти бэлэмнээн, коптилкаҕа туруоран кэбиһэллэр эбит. Ыыһаммыт халбаһы, ойоҕос, эт арааһын оҥороллор. Бородууксуйалара олус минньигэс, сибиэһэй. Бэйэтэ маҕаһыыннаах, сыаната удамыр, биһиги атыылаһан илдьэ кэлбиппит.

Сонно үүт астыыр сыах баара. Уруккута пограничник татаар киһитэ хаһаайын, эмиэ собуотун барытын көрдөрбүтэ. 8 үүт таһар массыыналааҕа, тохтоло суох чугастыы пиэрмэлэртэн үүт туталлар, тиэйэн аҕалаллар, ол сыахха тута астанар, бородууксуйа буолан, атыыга барар. Быһата, эргийэ турар толору сыыкыл. Онон ити курдук хаһаайыстыбалары, үлэни кытта билистибит. Саввинскай оройуон Богатые Саввы диэн дэриэбинэтигэр т/х-тын тэрилин атыылааччыны кытта көрсөн кэпсэппиппит.

Раис уонна баһылыктар

Раистара Рустам Нургалиевич Минниханов баһылыктарга, кыра дэриэбинэлэргэ, оройуоннарга болҕомто уурар аҕай эбит.

ОБС сокуонун барылын туһунан “биһиги баһылыкпыт Минниханов күүскэ туруоруста” диэн барытын билэ сыталлар. Кырдьык, икки таһымнаах ОБС үчүгэйдик үлэлиир эбит.

Барыта 900 поселение баһылыга баар буоллаҕына, раистара кинилэри сылга биирдэ хайаан да мунньан көрсөр эбит. Онно сыл түмүгүн таһааран дьүүллэһэллэр, инники сылга соруктары туруораллар, наҕараадалыыллар, массыыналары туттараллар. Биһигини илдьэ сылдьыбыт кэллиэгэбит Нива-Тревэллээх этэ, кэннигэр метан тэрилэ турара. Метан кууба 25 солк. Сапыраапкалара да бааллара. Оттон биһиги 92-лээх бэнсиини 70 солк куттабыт. Гаастара хотуттан, Новай Уренгойтан кэлэр эбит.

Муниципальнай тэриллиилэр Сэбиэттэрэ диэн мэлдьи ВКС оҥорор, онно этиилэри мунньа-мунньа, анаалыстыыр уонна кыһалҕалары тута быһааран иһэллэр эбит. Территорияларга, ол инфраструктуратыгар, газификацияларыгар, суолларыгар, эбийиэктэригэр, таһынааҕы уокка үбү угаллар, бөһүөлэктэрэ, чахчы да, тупсаҕайа харахха быраҕыллар. Дьиэлэрэ барыта кирпииччэ, биир этээстээх, барыта гаастаах.

– Дьон көһүүтэ суоҕа буолуо?

– Мамадыш оройуонун баһылыга тыаттан куоракка көһүү кыһалҕата син биир баар, “ыччаттар оскуола кэнниттэн куораттарга бараллар уонна төннүбэттэр” диир.  Аны сонно аттыларыгар улахан баҕайы собуоттар, тэрилтэлэр үлэлии тураллар, КамАЗ, Елабуга собуоттара – онно оробуочайдар хамнастара 130-120 тыһыынча үһү. Биллэн турар, онно бараллар.

– Оттон туох түмүктээх кэллигит?

– Татарстан баай өрөспүүбүлүкэ буоллаҕа. Олохторун таһыма, хаачыстыбата атын, усулуобуйалара даҕаны ордук. Москубаҕа, федеральнай кииҥҥэ чугас буолан, бэйэлэрин дьонноро онно үлэлиир буолан дуу, көмө бөҕө оҥоһуллар эбит. Федеральнай да, өрөспүүбүлүкэ да бырагыраамаларынан. Тыа сирин бөһүөлэктэригэр суоллара олус үчүгэй, бары гаастаахтар, ону сөхтүбүт. Бөһүөлэктэрэ барыта “благоустройстволаах”. Бөҕү кэлэн тиэйэн бараллар, сиэптиктэрин обортороллор, гаастарын көрө-истэ сылдьаллар, суолларыгар өрөмүөн ыыталлар. Быһата, үлэ бөҕөтө бара турара көстөр. Тыа сирэ онон туруктаах, тыыннаах эбит. Т/х-тын бородууксуйатынан куораттарын, бэл, Москубаны хааччыйаллар, дохуот бөҕөнү киллэрэ олороллор. Киһи онтон сөҕөр эрэ. Аны ити 40-ча бырагыраама үлэлиирэ – сүрдээх үчүгэй өйөбүл. Холобур, биһиэхэ биир бырагыраамаҕа – ППМИ диэҥҥэ – эрэ кыттар буоллахпытына, кинилэргэ санаан көрүҥ, 40-ча бырагыраама... Ол үбэ оройуоҥҥа кэлэр, онтон поселениеҕа түһэр. Биһиэхэ, саатар, уонча бырагыраама баар буоллун? Харчы баар, үбүлээһин көрүллэр буоллаҕына эрэ, туох эрэ үлэ барар – син биир барыта харчыга иҥнэр эбээт.

– Биир дьокутаат соторутааҕыта “кыра нэһилиэктэр таах ороскуоттаахтар эрэ, онон дьоннорун киин диэки көһөртүү туруохха” диэбит этэ...

– Ити сыыһа этии диибин. Дьон син биир үөскээбит-төрөөбүт сирдэригэр талаһар, онно олоруон баҕарар. Бу Татарстаҥҥа төһө эмэ бырамыысыланнас сайдыбытын иһин, бары онно көһөн барбатахтар ээ. Сүүстүү, икки сүүстүү киһилээх поселениелар син биир үлэлии, сайда олороллор. Биирдии-иккилии ыал олорор учаастактара кытта бааллар, онно да болҕомто ууруллар. Биһиги сылдьыбыт Большой Куклюк диэн бөһүөлэкпит оскуолатыгар 19 оҕо үөрэнэр, ону тоҕо эрэ “кэскилэ суох, таах харчыны эрэ сиир” диэбэттэр ээ... ити дьокутаат этэрин курдук. Ол оннугар “мобильный учитель” диэн муниципальнай бырагырааманы киллэрбиттэр. Кыра-кыра оскуолаларга учуутал мэлдьи тиийбэт дии, ол иһин чугас сытар оскуолалары кэрийэ сылдьан үөрэттин диэн, учууталга массыына биэрэллэр. Биир биридимиэти үөрэтэр учуутал оннук массыынанан хас да оскуолаҕа тиийэн үөрэтэр эбит. Олус бэрт быһаарыы буолбатах дуо?

Биһиги сылдьыбыт Мамадыш диэн куораппыт 15-16 тыһыынча нэһилиэнньэлээх, ол эрээри кирпииччэ собуота, үүт собуота, эт собуота, сыыр оҥорор собуот, испиир собуота, балык астыыр сыах, о.д.а., быһата, бэйэни хааччынар, туһалаах оҥорон таһаарыы барыта баар. Хайдах эрэ дьоҕус тэрил туруоран, оҥорон, үлэлэтэн бараллар, быһата, түргэнник хамсаналлар, технология өттүн бэркэ баһылаабыттар.

Поселениеларга элбэх источниктан харчы кэлэр буолан, үчүгэй. Өссө биир үчүгэйэ диэн, учаастакка кэлбит үлэһиттэргэ дьиэ тутан биэрэллэр. Агрофирмалар нөҥүө исписэлиистэри эмиэ дьиэлииллэр эбит. “Вятские зори” диэн агрофирмаҕа уон бэлэм дьиэ турара. “Киир, олор, үлэлээ, хамнаһыҥ баар” диэн. Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин дьиэтиттэн саллыбыппыт. Казань ортотугар “Дворец земледелия” диэн ааттаах сүрдээх архитектуралаах, түмэл курдук, дыбарыас этэ. Чахчы, тыа хаһаайыстыбатыгар уһулуччу болҕомто уурулларын туоһута.

Большешурняк поселениетын баһылыга Николай Мельников кэпсээниттэн

– Биһиги поселениебытыгар сэттэ дьокутааттаахпыт. Олор истэриттэн  баһылык уонна биир оройуон дьокутаата талыллар, онон оройуон Сэбиэтигэр биһиги поселениебытыттан икки бэрэстэбиитэл баар: баһылык уонна дьокутаат. Биһиги оройуоммутугар 15 поселение онон барыта 15 баһылык, 15 оройуон дьокутаата баар. Сыл ахсын ахсынньыга Казань куоракка муниципальнай тэриллиилэр сийиэстэрэ ыытыллар, онно раис баһылыктары мунньар,  900 баһылык мустан мунньахтыыбыт, сүбэлэһэбит, дьүүллэһэбит.

Поселение 30-ча бырагыраамаҕа кыттар. ФАП-тары, кулууптары, сельсоветтары тутууга, уулуссалары сырдатыыга, ыраас ууга туһуламмыт бырагыраамалар. Олохтоох бэйэни салайыныы сэбиэтин нөҥүө сельскэй поселениеларга анаммыт граннар эмиэ бааллар, 2 мөл. суумалаах. Ону сэргэ, 5 сылга биирдэ сулууспа массыынатын саҥардаллар, “Нива-Трэвэл” биэрэллэр. Өрөспүүбүлүкэтээҕи бырагыраама баар, ол быһыытынан сулууспа массыынатыгар метан тэрилин туруораллар. Ити барыта – үлэлии турар бырагыраамалар. Кэнники уон сылга тыа поселениеларын олохторо уларыйда, ол толору хааччыллыы даҕаны, матырыйаалынай-тэхиниичэскэй хааччыллыы даҕаны, граннар да өттүнэн ситиһилиннэ. Татарстаҥҥа олорор, үлэлиир онон үчүгэй, манна кэлиҥ!

***

Дьэ, онон икки таһымнаах бэйэни салайыныы Татарстаҥҥа ити курдук үлэлии турар эбит. Станислав Винокуров: “Бэркэ сылдьан, саҥаны, туһалааҕы көрөн, элбэҕи билэн кэллибит. Ыаллыы эрэгийиэҥҥэ, өрөспүүбүлүкэҕэ баран уопут атастаһар туһалаах дии саныыбын”, – диир. Кырдьык, маннык “норуодунай дипломатия” түмүгэр хардарыта үөрэнэр, көдьүүстээҕи ылынар бэрт бөҕө буоллаҕа. Онон маннык сырыылары тэнитиэххэ баара.

Нина ГЕРАСИМОВА.