Саха сиригэр таба иитиитинэн 34 улуустан 20 улуус дьарыктанар. Арассыыйаҕа таба ахсаанынан Саха сирэ үһүс миэстэҕэ турар – 170 тыһ. табалаахпыт.
Бу нэдиэлэттэн Дьокуускайга Саха сирин табаһыттарын IV сийиэһэ саҕаланна. Бу улахан тэрээһиҥҥэ уопсайа 20 улуустан 237 дэлэгээт кэллэ, олортон 12 улуус бэйэлэрин табаларын илдьэ кэллилэр.
Маны таһынан Кытайтан уонна Монголияттан ыалдьыттар кэлиэхтэрэ (манна эбэҥкилэр олороллорун билэбит) итиэннэ Аан дойду табаһыттарын ассоциациятын бэрэсидьиэнэ Сергей Харючи уонна Арассыыйа Табаһыттарын ассоциациятын бэрэссэдээтэлэ Михаил Яр ыҥырыллыбыттар. Тас дойдуттан эрэ буолбакка, сийиэскэ Арассыыйа эрэгийиэннэриттэн – Мурманскай уобалаһыттан, Тываттан уонна Чукоткаттан – кэлиэхтэрэ.
Сийиэс чэрчитинэн дьыалабыай тэрээһиннэр ыытыллыахтара. Ол курдук, Бырабыыталыстыба 2-с №-дээх дьиэтигэр “Саха сиригэр XXI үйэ иккис чиэппэригэр хотугу дьиэ табатын иитии” диэн тиэмэҕэ төгүрүк остуол, Ил Түмэҥҥэ хотугу аҕыйах ахсааннаах төрүт омуктарга мунньах ыытыллыаҕа. СӨ Тыа хаһаайыстыбатын уонна ас-үөл бэлиитикэтин миниистирин солбуйааччы Прокопий Николаев иһитиннэрбитинэн, Хотугу аҕыйах ахсааннаах төрүт омуктар ассамблеяларын сүбэ мунньаҕын, «Хотугу дьиэ табатын XXI үйэ иккис чиэппэригэр иитии» төгүрүк остуол уонна Сийиэс сүрүн мунньаҕын түмүктэринэн өрөспүүбүлүкэҕэ табаны иитиини харыстыыр уонна сайыннарар үлэни салгыы ыытарга олук буолар түмүк докумуону ылыныахтара.
Болҕомто күүһүрэр
Сийиэс бастакы күнүгэр “Аан дойду табаһыттара” ассоциация Сэбиэтин мунньаҕа буолла. Бу мунньаҕы “Аан дойду табаһыттара” ассоциация Сэбиэтин бэрэсидьиэнэ Сергей Харючи бэйэтинэн иилээн ыытта.
Мунньах аһыллыытыгар СӨ Бырабыыталыстыбатын Бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Сергей Местников быйыл табаны элбэтиигэ судаарыстыба көмөтө 200 мөл. солк. улаатта уонна 1,2 млрд солк. буолла диэтэ. Саха сиригэр таба хаһаайыстыбаларыгар материальнай-тэхиниичэскэй базаларын бөҕөргөтүүгэ тус сыаллаах өйөбүл итиэннэ табаһыттарга, чуум үлэһиттэригэр социальнай өйөбүл бааарын аҕынна. Кини бу сийиэс таба иитиитин сайыннарыыга уонна харааннааһыҥҥа сыһыаннаах сытыы кыһалҕалары дьүүллэһэргэ, тобуларга үтүө түмүктэрдээх буоларыгар эрэнэрин биллэрдэ.
Т/х-тын миниистирин солбуйааччы Прокопий Николаев дакылаатыгар таба салаатыгар билиҥҥи балаһыанньаны билиһиннэрдэ итиэннэ Арктика 13 улууһугар тыа хаһаайыстыбатын уопсай туругун кэпсээтэ. Билигин биллэр биричиинэнэн ынах сүөһү, сылгы, таба уонна сибиинньэ ахсаана аччыы турарын бэлиэтээтэ. Ол оннугар көтөрү иитии, оҕуруот аһын хомуйуу, ол иһигэр хортуоппуйу үүннэрии улааппытын эттэ. 114 таба иитэр хаһаайыстыбаҕа 162 тыһ. тахса дьиэ табата баар (саҥа төрүөҕү кытта быһа холоон 170 тыһ.), ити хаһаайыстыбаларга 1245 киһи үлэлиир (чуум үлэһиттэрин аахсан туран).
“2020–2024 сс. 25 “маршрутнай” дьиэ, 62 көһө сылдьар дьиэ, 38 суола-ииһэ суох сиринэн айанныыр тиэхиньикэ, 46 квадрокоптер, 39 альтернативнай эниэргийэ источнига, ыстаадалары толорон 3540 таба ылыллыбыта итиэннэ Усуйаанаҕа икки модульнай өлөрөн астыыр сыах (“Омолой” КРО уонна “Таба-Яна” СХПЗК) ылыллыбыт. 33 хараал уонна 25 км күрүөлээһин оҥоһуллубут”, – диэн таба иитиитин өйөөһүн туһунан Прокопий Николаев эттэ. Кини быйыл бу салааҕа субвенция 24,8% улааппытын эттэ. Үтүө түмүктээх үлэ холобурунан “Эдэр табаһыт” эрэгийиэннээҕи бырагырааманы олоххо киллэрии уопутун аҕынна. Биэс сыл устатыгар 65 табаһыт дьиэ туттарыгар диэн 79 мөл. солк. социальнай төлөбүрү ылбыт. Былырыыҥҥыттан ити төлөбүр кээмэйэ 1 мөл-тэн 2 мөл. солк. буолбут. Түмүккэ Прокопий Романович хотугу аҕыйах ахсааннаах төрүт омуктар үгэс буолбут укулааттарын өйөөһүн сүрүн сорук буоларын эттэ. Саха сиригэр научнай чинчийиилэри уонна саҥа технологиялары киллэрии итиэннэ каадыры бэлэмнээһиҥҥэ улахан болҕомто ууруллуоҕа диэтэ. ТХМ биир сүрүн сыалынан табаарынай производствоны өйөөһүн буоларынан, Саха сирин табатын этэ үрдүк хаачыстыбалаах, экологическай ыраас бородууксуйа быһыытынан биллэн тарҕанарыгар болҕомто ууруллар.
Сергей Харючи 2026 сылга Монголияҕа ыытыллар табаһыттар Аан дойдутааҕы кэнгириэстэригэр бэлэмнэнии туһунан кэпсээтэ. Кини бу мунньахха видеонан холбоммут Сэбиэт чилиэннэрин санааларын иһиттэ.
Маны таһынан бачча ыраахха айаннаан кэлбит 193 табаһыттан 160-на толору мэдиссиинэ көрүүтүн ааһыахтара, анаалыс туттарыахтара уонна эмтэниэхтэрэ. Кэнники үс сылга Арктикаҕа үлэлээбит быраастар мобильнай биригээдэлэр кинилэр доруобуйаларын туругун эрдэттэн билэллэр, онон манна эбии дириҥэтиллибит чинчийиини ааһыахтара.
Хоту дойду маанылаах кыыла – таба
Бу сийиэскэ саамай элбэх табаны эбээн бытантайдар аҕаллылар – 18 табалаахтар, оттон булуҥнар – 16. Сорох табаһыттар Дьокуускайга диэри 7 күнү быһа сиринэн айаннаан кэллилэр, кинилэр 2300 км тахса ырааҕы кыайдылар. Тиксииттэн “Арассыыйа почтата” сөмөлүөтүнэн табалары аҕаллылар. Нэдиэлэ саҥатыгар Кэбээйи, Томпо уонна Эдьигээн табаһыттара Дьокуускайга кэлбиттэрэ, Нерюнгри, Алдан уонна Муома табалара «айаннаан иһэллэр» диэн буолбута. Дьокуускайга кэлбит табалары араас тэрилтэҕэ быстах кэмҥэ туппуттара, сүрүннээн, Бүлүүлүүр аартыкка.
Сыаналаах бириистэр
Кулун тутар 20 күнүгэр ытык Сайсары эбэҕэ табаһыттар оонньууларын кыттыылаахтара табалаах, төрүт таҥастаах сэлэлии хааман киириэхтэрэ. Бу Оонньуу чэрчитинэн туркулаах табаны сүүрдүү буолуоҕа: эр дьон – 5 км, дьахталлар 2,5 км сүүрдүөхтэрэ. Манна 11 хамаанда илин-кэлин түсүһүөҕэ, уопсайа 57 кыттааччы бэлиэтэммит.
Сыаналаах бириистэр турбуттар. Кыайыылаах улууска АЛРОСА “Урал-вахтовка” массыынаны туруорбут. Иккис миэстэни ылбыт хамаандаҕа “Саханефтегазсбыт” генеральнай дириэктэрэ, Ил Түмэн дьокутаата, табаһыт дьиэ кэргэнигэр улааппыт Виктор Лебедев тус бэйэтэ УАЗ-фургон массыынаны туруоруоҕа. Оттон боруонса призёрдарга Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ “Буран” туруоруоҕа.
14 ч. комбинированнай эстэпиэтэ ыытыллыаҕа, ону “Саха” НКИХ быһа эпииргэ көрдөрүөҕэ. Манна кыттааччы бастаан маамыкталаах, ураҕастаах, ыҥыырдаах 100 м сүүрэн тиийиэҕэ, ол кэннэ табаны миинэн сүүрдүөҕэ. Салгыы 10 миэтэрэттэн маамыктанан быраҕыаҕа, оттон эстэпиэтэ килэмиэтирдээх сири туркулаах табанан сүүрдүүнэн түмүктэниэҕэ. Манна кыайыылаахха “Туймаада” ФАПК “Буран” туттарыаҕа.
“Көс ыал – 2025”
Бу күн Сайсарыга “Көс ыал” күрэх ыытыллыаҕа, манна 8–12 саастаах оҕолоох ыаллар кытталлар. Күрэх хас да түһүмэхтэн турар: туркуну киэргэтии, бэйэни билиһиннэрии, туркулаах табаны сүүрдүү уонна чууму киэргэтии. Кыайыылаахтарга харчы бириис туттараллар: бастакы миэстэҕэ – 300 тыһ. солк., 200 тыһ. солк. – иккис миэстэҕэ, үһүстээбиттэргэ – 100 тыһ. солк.
Санатар буоллахха, 2022 сыллаахха бастыҥ көс ыалынан Эбээн Бытантайтан Юмшановтар ааттаммыттара, 2023 сыллаахха – Томпоттон Стручковтар, 2024 сыллаахха – Муоматтан Соловьёвтар. Бүтүн Арассыыйатааҕы “Көс ыал” күрэххэ “Үгэһи харааннааччы” номинацияҕа былырыын Стручковтар уонна Соловьёвтар кыайбыттара.
Култуурунай тэрээһиннэр
Табаһыттар сийиэстэрин чэрчитинэн бэрт улахан, интэриэһинэй култуурунай бырагыраама бэлэмнэммит. Кулун тутар 18 күнүгэр Өксөкүлээх Өлөксөй аат. Норуоттар доҕордоһууларын дьиэтигэр “Көс олох эйгэтэ” хаартыска быыстапката тэрилиннэ, манна табаһыттар бэйэлэрэ түһэрбит хаартысканан дьүһүйүүлэрэ дьон дьүүлүгэр турда (уопсайа 70 үлэ). Маны таһынан гитаранан ааптарыскай ырыа күрэҕэ ыытыллар (14 сайаапка киирбит).
Кулун тутар 20 күнүгэр Сайсары күөлгэ үс чаастаах тыйаатыр уонна 30 айар кэлэктиип кыттыылаах тыйаатырдыы дьүһүйүү буолуоҕа. Бу күн 12 улуустан 130 кыттааччы табаһыттар төрүт таҥастарын баай киэргэллэрин уонна төрүт таҥас эгэлгэтин көрдөрүөхтэрэ. Саамай бастыҥ таба туркутун күрэҕэ уонна норуот уран оҥоһуктарын дьаарбаҥката тэриллиэҕэ. Бу тэрээһиннэргэ барыларыгар Кытайтан уонна Монголияттан кэлбит ыалдьыттар кыттыахтара.
Кулун тутар 21 күнүгэр Өксөкүлээх Өлөксөй аат. Норуоттар доҕордоһууларын дьиэтигэр сийиэс уонна табаһыттар оонньууларын үөрүүлээхтик сабыы буолуоҕа, онно судаарыстыбаннай наҕараадалары уонна “Көс ыал” күрэх бириистэрин туттарыахтара.
***
Онон бу күннэргэ Дьокуускайга өтөрүнэн буолбатах Таба бырааһынньыга ыытыллар. Бүгүн Ытык Сайсары эбэҕэ хоту дойду хоһуун дьонун илин-кэлин түсүһүүлэрин, табаһыттар олохторун-дьаһахтарын билсэ хайаан да тиийээриҥ!
Дмитрий ИВАНОВ.
